Trí tuệ nhân tạo có đang bào mòn tư duy phản biện của chúng ta?

Ultimately, the choice rests with each individual: whether to take the convenient route of allowing AI to handle our critical thinking, or to preserve this essential cognitive process for ourselves.

Cuối cùng, sự lựa chọn thuộc về mỗi cá nhân: hoặc đi theo con đường dễ dàng bằng cách để AI đảm nhiệm tư duy phản biện, hoặc tự bảo vệ quá trình nhận thức quan trọng này cho chính mình.

Hiệu ứng Google và chứng mất trí nhớ kỹ thuật số

Trong một loạt thí nghiệm được mô tả trên tạp chí Science vào năm 2011, ba nhà nghiên cứu đã tìm thấy bằng chứng ủng hộ một nghi ngờ âm ỉ trong tâm trí nhiều người đam mê Google: Những người thường xuyên sử dụng công cụ tìm kiếm trên Internet không lưu giữ thông tin từ quá trình tìm kiếm trực tuyến tốt bằng những người tiếp nhận thông tin theo cách truyền thống.

Các nhà khoa học lập luận rằng con người và máy tính dường như đang trở thành một hệ thống liên kết, trong đó các chức năng ghi nhớ cơ bản được giao phó cho công cụ tìm kiếm.

Qua nhiều năm, hiện tượng này được đặt một cái tên mới: chứng mất trí nhớ kỹ thuật số (digital amnesia). Đây là xu hướng quên đi những thông tin có thể dễ dàng tìm thấy trên mạng. Suy cho cùng, tại sao bộ não lại phải lãng phí tài nguyên để lưu trữ thông tin khi chỉ cần một cú nhấp chuột là có thể tra cứu? Thay vì ghi nhớ thông tin, con người dần trở nên giỏi hơn trong việc nhớ cách truy cập thông tin đó.

Google hiện là website có lượng truy cập lớn nhất thế giới, còn Internet chính là kho lưu trữ kiến thức nhân loại. Nếu trước đây bộ não của những người dùng Google và công cụ tìm kiếm này chỉ mới liên kết với nhau, thì bây giờ chúng gần như đã hòa làm một. Tác động của điều này vẫn đang được tranh luận.

Giờ đây, trí tuệ nhân tạo không chỉ bổ trợ mà còn có thể thay thế hoàn toàn nhận thức của con người, mở rộng và tái định nghĩa chứng mất trí nhớ kỹ thuật số. Từ trợ lý ảo đến ChatGPT hay AI Overview của Google Search, AI đang lên kế hoạch cho ngày của chúng ta, làm công việc của chúng ta và trả lời câu hỏi thay chúng ta. Nói cách khác, nó đang suy nghĩ thay cho chúng ta. Liệu mối quan hệ mới này có định hình lại cách chúng ta tư duy và hành xử?

Nhiều nghiên cứu đang được tiến hành, với trọng tâm là tác động của AI đối với tư duy phản biện.

AI ngày càng suy nghĩ thay cho con người

Tư duy phản biện là khả năng phân tích, đánh giá và tổng hợp thông tin để đưa ra quyết định hợp lý. Những người có tư duy phản biện tốt theo các thước đo khoa học thường đạt điểm cao hơn ở trường học, làm việc hiệu quả hơn và ít bị thao túng hơn.

Tư duy phản biện có vẻ trừu tượng và không mấy quan trọng, nhưng thực tế hoàn toàn ngược lại. Khi bạn so sánh các điều khoản vay mua nhà hoặc xem xét kỹ các gói bảo hiểm xe hơi, bạn đang tư duy phản biện. Khi bạn phân tích ý nghĩa của một bài thơ, một cuốn sách hay một tác phẩm nghệ thuật, bạn cũng đang tư duy phản biện. Ngay cả khi bạn lên kế hoạch cho một ngày bận rộn sao cho hiệu quả nhất về mặt thời gian, đó cũng là một dạng tư duy phản biện.

Vấn đề là: AI có thể làm tất cả những việc đó thay cho bạn, thậm chí làm rất tốt. Và việc sử dụng AI ngày càng phổ biến.

Kể từ khi ra mắt vào năm 2022, ChatGPT đã nhanh chóng trở thành website có lượt truy cập cao thứ chín trên thế giới và là ứng dụng phổ biến thứ tư trên iPhone. Tính đến đầu tháng 1 năm 2024, công cụ này có 300 triệu người dùng hoạt động hàng tuần và 123,5 triệu người dùng hoạt động hàng ngày.

Người ta thường sử dụng AI để viết email, lên kế hoạch du lịch, nhận tư vấn tài chính, tóm tắt văn bản và chuẩn bị cho các cuộc phỏng vấn xin việc. Theo một cuộc khảo sát của Pew Research vào năm 2024, khoảng một nửa người Mỹ cho biết họ sử dụng AI ít nhất vài lần mỗi tuần. Một khảo sát khác gần đây cũng chỉ ra rằng hầu như tất cả người Mỹ đều sử dụng các sản phẩm có tích hợp AI, dù hai phần ba trong số đó không nhận ra điều này.

Các công ty cung cấp trợ lý AI quảng bá chúng như những công cụ giúp tăng năng suất. Họ cho rằng việc giao cho AI xử lý các nhiệm vụ trí óc đơn giản sẽ giúp người dùng tiết kiệm thời gian và tài nguyên nhận thức, để có thể tập trung vào những hoạt động sáng tạo và đổi mới hơn. Ý tưởng này nghe có vẻ hợp lý và cũng có cơ sở khoa học. Theo thuyết tải nhận thức (cognitive load theory), hệ thống nhận thức của con người có giới hạn. Vì vậy, giảm tải nhận thức có thể giúp cải thiện khả năng học tập và hiệu suất làm việc.

Sự thoái hóa của tư duy phản biện

Tuy nhiên, việc liên tục giao phó các nhiệm vụ trí tuệ cho AI có thể gây tác dụng ngược. Khi AI ngày càng trở nên phổ biến trong đời sống hàng ngày, các nhà tâm lý học cho rằng nó có thể khiến người dùng ít tham gia vào tư duy sâu sắc và phản biện, làm suy giảm khả năng tư duy phản biện theo thời gian.

Giáo sư Michael Gerlich, Giám đốc Trung tâm Dự báo Chiến lược Doanh nghiệp và Phát triển Bền vững tại Trường Kinh doanh Thụy Sĩ, là một trong những nhà nghiên cứu đang tìm hiểu rủi ro này.

Nếu con người sử dụng nguồn lực nhận thức được giải phóng nhờ AI cho các nhiệm vụ sáng tạo, thì lời hứa hẹn sẽ thành hiện thực, ông nói với Big Think. Tuy nhiên, nghiên cứu của tôi và các nghiên cứu liên quan cho thấy nhiều người lại dành nguồn lực này cho việc tiêu thụ nội dung thụ động, vốn được thúc đẩy bởi các thuật toán AI trong việc cá nhân hóa nội dung. Xu hướng này phù hợp với các phát hiện về sự phụ thuộc kỹ thuật số, khi sự tiện lợi của AI tạo ra một vòng lặp phản hồi ưu tiên giải trí hơn là tương tác tư duy.

Nói cách khác, khi AI giúp con người giải phóng tài nguyên nhận thức, phần lớn họ không dùng thời gian và trí lực dư thừa để giải quyết vấn đề hay sáng tạo. Thay vào đó, họ dành thời gian xem Netflix hoặc lướt mạng xã hội – những nội dung do chính các thuật toán AI đề xuất.

AI và sự suy giảm tư duy phản biện

Trong nghiên cứu gần đây nhất của Gerlich, được công bố vào ngày 3 tháng 1 trên tạp chí Societies, ông đã khảo sát 666 người tham gia tại Vương quốc Anh về mức độ sử dụng công cụ AI của họ, đồng thời đo lường kỹ năng tư duy phản biện bằng các bài kiểm tra khoa học đã được kiểm chứng.

Gerlich phát hiện ra một mối tương quan nghịch rất mạnh giữa mức độ sử dụng AI và kỹ năng tư duy phản biện của các đối tượng khảo sát. Càng sử dụng AI nhiều, kỹ năng tư duy phản biện của họ càng thấp. Những người tham gia trẻ tuổi có xu hướng phụ thuộc vào công cụ AI nhiều hơn so với những người lớn tuổi. Tuy nhiên, giáo dục có mối liên hệ với kỹ năng tư duy phản biện cao hơn và làm giảm tác động tiêu cực của AI.

Nhiều người tham gia nghi ngờ rằng AI đang làm suy giảm khả năng tư duy phản biện của họ.

Tôi thấy mình sử dụng công cụ AI cho hầu hết mọi thứ – từ tìm nhà hàng đến đưa ra quyết định nhanh chóng trong công việc, một người tham gia chia sẻ. Nó giúp tiết kiệm thời gian, nhưng tôi tự hỏi liệu mình có đang đánh mất khả năng suy nghĩ thấu đáo như trước đây hay không.

Tôi dựa vào AI quá nhiều đến mức tôi không chắc mình có thể tự giải quyết một số vấn đề mà không có nó, một người khác bày tỏ lo ngại.

Phát hiện của Gerlich cho thấy những mối lo ngại này là có cơ sở.

Khi con người ngày càng giao phó các nhiệm vụ nhận thức cho AI, khả năng đánh giá thông tin một cách phản biện, phân biệt thiên kiến và tham gia vào tư duy phản chiếu của họ sẽ suy giảm, ông viết. Mối quan hệ này nhấn mạnh bản chất hai mặt của công nghệ AI: trong khi nó nâng cao hiệu quả và sự tiện lợi, nó cũng vô tình tạo ra sự phụ thuộc, có thể làm suy yếu kỹ năng tư duy phản biện theo thời gian.

Sử dụng AI đúng cách

Mặc dù kết quả nghiên cứu đáng lo ngại, Gerlich khẳng định rằng mối tương quan này không phải là định mệnh tất yếu. Có hai lý do chính cho điều này.

Thứ nhất, phát hiện này cần được nghiên cứu sâu hơn để có thể xác nhận một cách toàn diện.

Một hướng nghiên cứu tiềm năng là điều tra tác động dài hạn của việc sử dụng AI đối với kỹ năng tư duy phản biện theo thời gian, ông đề xuất. Điều này có thể bao gồm việc theo dõi sự phát triển nhận thức và mô hình sử dụng công cụ AI của một cá nhân trong nhiều năm để hiểu rõ hơn về những ảnh hưởng lâu dài.

Thứ hai, Gerlich tin rằng cách chúng ta sử dụng AI đóng vai trò quyết định. AI về bản chất chỉ là một công cụ, và công cụ thì có thể được sử dụng đúng hoặc sai cách.

Những kết quả này có liên quan đến việc sử dụng AI không đúng cách, ông nói với Big Think. Theo quan điểm của tôi, sử dụng AI đúng cách có thể giúp nâng cao kỹ năng tư duy phản biện.

Các công cụ AI, đặc biệt là những mô hình ngôn ngữ lớn phổ biến hiện nay, có thể được sử dụng để thảo luận phản biện, thay vì chỉ đơn thuần là công cụ thay thế công việc hoặc suy nghĩ của con người, Gerlich nhấn mạnh.

AI sinh tạo có thể là một công cụ tuyệt vời để động não, giúp người dùng khám phá các lựa chọn và ý tưởng mà họ có thể chưa từng nghĩ đến. AI cũng có thể thúc đẩy tư duy phản biện khi người dùng tinh chỉnh câu hỏi của mình để đạt được kết quả mong muốn.

Ví dụ, khi sử dụng một trình tạo hình ảnh AI, nếu muốn AI tạo ra một hình ảnh sát với những gì bạn tưởng tượng, bạn cần mô tả thật rõ ràng và chi tiết. Quá trình này đòi hỏi người dùng phải suy nghĩ có hệ thống, phân tích và điều chỉnh thông tin đầu vào – tất cả đều là những kỹ năng cốt lõi của tư duy phản biện.

Giáo dục học sinh về AI đúng cách

Điều quan trọng là giáo viên phải hướng dẫn học sinh cách sử dụng trợ lý AI một cách hợp lý. Học sinh cần được học cách đánh giá tính chính xác của các phản hồi từ AI, phân tích chất lượng bài viết do AI tạo ra và điều chỉnh kết quả một cách có hệ thống.

Và tất nhiên, học sinh vẫn cần học các kỹ năng quan trọng mà AI có thể hỗ trợ, chẳng hạn như phân tích nội dung, viết lách, toán học và tư duy logic. Nếu không, chúng ta có nguy cơ biến AI thành một hộp đen, Gerlich cảnh báo.

Vấn đề hộp đen này có thể làm giảm sự tham gia phản biện và tinh thần trách nhiệm, vì con người có thể mù quáng tin tưởng vào các đề xuất của AI mà không đặt câu hỏi hay đánh giá chúng.

Hệ thống giáo dục nên nhấn mạnh vào phương pháp học tập chủ động, thúc đẩy các bài tập như phân tích lập luận và học tập dựa trên vấn đề, ông nói thêm. Trong môi trường làm việc chuyên nghiệp, việc tạo ra những không gian mà khả năng ra quyết định độc lập được đề cao có thể giúp duy trì những kỹ năng này. Các hoạt động phản chiếu, chẳng hạn như viết nhật ký hoặc tranh luận, cũng có thể thúc đẩy sự tham gia nhận thức sâu sắc hơn.

Con đường dẫn đến sự trì trệ?

Nhà tư tưởng công chúng và tác giả Yuval Noah Harari đã nhận định rằng con người có thể ngày càng trở nên lười biếng về mặt nhận thức khi AI tự động hóa nhiều nhiệm vụ hơn, dẫn đến lối tư duy rập khuôn và sự trì trệ trong xã hội.

Viễn cảnh u ám này không phải là không thể xảy ra, Gerlich chia sẻ với Big Think, đặc biệt nếu việc áp dụng AI tiếp tục mà không có những nỗ lực song song để bảo vệ sự tham gia nhận thức.

Tuy nhiên, ông bác bỏ tính tất yếu của viễn cảnh này:

Xu hướng này không phải là điều không thể tránh khỏi, ông phản biện. Những biện pháp can thiệp, chẳng hạn như tích hợp các bài tập tư duy phản biện vào giáo dục và hỗ trợ thiết kế AI có đạo đức nhằm khuyến khích sự tham gia của con người, có thể chống lại những xu hướng tiêu cực này.

Gerlich cho rằng việc tích hợp AI vào cuộc sống hàng ngày cần có sự cân bằng. Lợi ích của AI là quá lớn để bỏ qua, nhưng chúng ta cũng không thể chấp nhận chúng một cách thiếu suy xét.

Cuối cùng, lựa chọn thuộc về mỗi cá nhân: liệu có đi theo con đường dễ dàng là để AI đảm nhận tư duy phản biện của mình, hay giữ gìn quá trình nhận thức quan trọng này cho bản thân.

Dù vậy, ông vẫn có phần bi quan.

Có khả năng một bộ phận xã hội sẽ chọn con đường ít trở ngại nhất.

(MK).