Những chú hề đáng sợ ngày nay không phải là một sự lệch lạc khỏi truyền thống, mà là sự trở lại với nó.
Mở đầu
Chú hề đáng sợ đã trở thành một biểu tượng trong các bộ phim kinh dị.
Trong bộ phim mới Terrifier 2 của Damien Leone, nhân vật phản diện chính là Art the Clown – một chú hề kinh dị đến mức khiến khán giả nôn mửa và ngất xỉu tại rạp. Mỗi dịp Halloween, bạn sẽ thấy những chú hề hung ác xuất hiện ở các ngôi nhà ma ám hoặc trẻ em hóa trang thành Pennywise – chú hề quái dị trong tác phẩm It của Stephen King.
Thật khó tưởng tượng rằng đã từng có thời điểm chú hề thường được mời đến các bữa tiệc sinh nhật trẻ em và bệnh viện – không phải để hù dọa, mà để mang lại niềm vui và tiếng cười. Trong suốt thế kỷ 20, đây là vai trò tiêu chuẩn của chú hề.
Tuy nhiên, chú hề luôn mang trong mình một khía cạnh đen tối. Trước thế kỷ 20, chú hề trong các rạp xiếc Mỹ chủ yếu được coi là hình thức giải trí dành cho người lớn.
Trong nghiên cứu của tôi về lịch sử rạp xiếc thế kỷ 19, tôi đã dành nhiều thời gian ở các kho lưu trữ và thường xuyên bắt gặp những bức ảnh cổ về chú hề.
Mặc dù tôi không tự coi mình là người sợ chú hề, tôi luôn cố gắng nhắc mọi người rằng các chú hề ngày nay là những nghệ sĩ nghiêm túc với rất nhiều kỹ năng. Nhưng tôi phải thừa nhận rằng những chú hề từ các rạp xiếc xưa khiến tôi cảm thấy rợn người.
Những chú hề say xỉn, thô tục và cải trang
Trong phần lớn thế kỷ 19, các rạp xiếc chủ yếu là các buổi biểu diễn nhỏ với một vòng tròn duy nhất, nơi khán giả có thể nghe rõ những lời nói của nghệ sĩ.
Những buổi biểu diễn này thường rất hỗn loạn, khán giả cảm thấy thoải mái hét lên, la ó và huýt sáo phản đối nghệ sĩ. Thông thường, chú hề sẽ tham gia đối đáp với người quản lý vòng tròn, người thường là mục tiêu của những trò đùa từ chú hề.
Lấy cảm hứng từ các chương trình hài kịch trong các buổi diễn của nghệ sĩ hóa trang mặt đen (blackface minstrel show), các chú hề xiếc sử dụng lối chơi chữ, những câu nói không liên quan và hài kịch phóng đại.
Một tiết mục chú hề rất nổi tiếng, được Mark Twain mô tả trong Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn, là màn biểu diễn của một nghệ sĩ giả làm khán giả say xỉn. Người này bước vào vòng tròn, lóng ngóng cố cưỡi một con ngựa trong rạp xiếc, trước khi tiết lộ mình thực chất là một phần của buổi diễn.
Chú hề nổi tiếng thế kỷ 19 Dan Rice thường chèn những câu chuyện đồn thổi địa phương và các bình luận chính trị vào màn trình diễn của mình, thậm chí hóa thân thành các nhân vật nổi bật ở mỗi thị trấn ông ghé qua.
Những câu chuyện hài của chú hề khi đó thường mang tính kỳ thị phụ nữ và chứa đầy ẩn ý về tình dục. Điều này không thành vấn đề bởi khán giả của rạp xiếc lúc bấy giờ chủ yếu là nam giới trưởng thành.
Rạp xiếc khi đó bị coi là một hình thức giải trí thấp kém ở Mỹ, bị kỳ thị vì liên quan đến cờ bạc, lừa đảo, các nữ nghệ sĩ ăn mặc hở hang, lời lẽ tục tĩu và bia rượu. Các nhà lãnh đạo tôn giáo thường xuyên cảnh báo tín đồ không nên đến rạp xiếc, và một số bang thậm chí còn ban hành luật cấm rạp xiếc.
Chú hề góp phần làm tăng thêm tiếng xấu này của rạp xiếc.
Nhà tổ chức P.T. Barnum từng nhận xét rằng sức hút của rạp xiếc một phần nằm ở những câu đùa thô tục của chú hề, được nhấn mạnh bằng các cử chỉ còn thô tục và đầy ngụ ý hơn nữa.
Nhiều chú hề còn phá vỡ chuẩn mực giới tính, thường xuyên mặc đồ cải trang nữ giới, với các chi tiết cơ thể phóng đại như ngực giả khổng lồ.
Đầu thế kỷ 19, một số rạp xiếc còn có khu lều riêng cho buổi diễn cooch, nơi các khán giả nam, với một khoản phí, có thể xem phụ nữ múa và thoát y.
Nhà sử học về rạp xiếc Janet Davis ghi nhận rằng một số buổi biểu diễn này còn có những chú hề cải trang phụ nữ chơi khăm những người đàn ông, những người hy vọng được xem các vũ công khỏa thân.
Bà cũng tiết lộ rằng tại một số buổi diễn cooch, các chú hề đồng tính đã có quan hệ tình dục với khán giả nam trong những cảnh chen chúc đông đúc.
Những chú hề như vậy chắc chắn không dành cho trẻ em.
Chú hề thay đổi hình ảnh
Mãi đến những năm 1880 và 1890, khi các nhà tổ chức giải trí như Barnum nỗ lực làm sạch hình ảnh rạp xiếc để thu hút đông đảo khán giả hơn, chú hề mới thực sự trở nên gần gũi với trẻ em.
Rạp xiếc có thể mang theo nhiều thiết bị hơn, cho phép mở rộng từ một vòng diễn thành ba vòng.
Khán giả không còn nghe rõ lời nghệ sĩ biểu diễn, nên chú hề trở thành nghệ sĩ hài kịch câm, loại bỏ những ngôn ngữ có thể mang tính thô tục hoặc gợi dục.
Các chủ rạp xiếc, nhằm tối đa hóa lợi nhuận, bắt đầu nhắm đến đối tượng khán giả rộng hơn, bao gồm cả phụ nữ và trẻ em. Điều này đòi hỏi họ phải loại bỏ bất kỳ tiết mục tai tiếng nào và quản lý chặt chẽ hành vi của nhân viên.
Những chương trình tồn tại lâu dài nhất, như Greatest Show on Earth của Barnum & Bailey, được gọi là các chương trình trường Chúa Nhật, không có nội dung phản cảm. Những chương trình này thành công trong việc quảng bá hình ảnh vui chơi lành mạnh và sạch sẽ.
Chú hề đóng vai trò quan trọng trong sự thay đổi này. Với các tiết mục hài kịch câm tập trung vào các màn hài hình thể, các màn biểu diễn của họ dễ dàng thu hút trẻ em.
Chú hề vẫn đóng vai trò là kẻ tinh nghịch, nhưng sự hài hước của họ đã được nhìn nhận là hoàn toàn vô hại và mang tính giải trí.
Từ sân khấu rạp xiếc đến phim ảnh và truyền hình
Điều này tạo nên một tác động lâu dài.
Chú hề bắt đầu giải trí cho các gia đình tại rạp xiếc. Khi ngành giải trí chuyển sang phim ảnh và truyền hình, các chú hề thân thiện với trẻ em cũng theo đó bước lên màn ảnh.
Trong thế kỷ 20, chú hề trở thành biểu tượng của giải trí trẻ em.
Một chương trình truyền hình nổi tiếng với Bozo the Clown kéo dài suốt 40 năm, từ năm 1960 đến năm 2001.
Bắt đầu từ thập niên 1980, các chú hề thường xuyên đến thăm bệnh viện nhi để cổ vũ tinh thần cho các bệnh nhân nhỏ tuổi.
Các công ty như McDonalds cũng sử dụng hình ảnh chú hề làm linh vật, nhằm thu hút trẻ em đến với thương hiệu của mình.
Từ thân thiện đến đáng sợ
Thế nhưng, bước sang thế kỷ 21, hình ảnh chú hề đã quay ngoắt 180 độ.
Một nghiên cứu vào năm 2008 kết luận rằng trẻ em ngày nay hoàn toàn không thích chú hề.
Một số người cho rằng, chú hề từng là kẻ giết người hàng loạt John Wayne Gacy chính là bước ngoặt, trong khi những người khác lại đổ lỗi cho tác phẩm It của Stephen King, tác phẩm đã gắn liền chú hề với nỗi kinh hoàng.
Nhìn vào lịch sử rạp xiếc Mỹ, có vẻ như thời kỳ thế kỷ 20, khi chú hề được trẻ em yêu thích, thực chất đã đi lệch khỏi truyền thống.
Những chú hề đáng sợ ngày nay không phải là sự lệch lạc khỏi di sản, mà chính là sự quay lại với cội nguồn của chúng.
