3 công cụ tư duy phản biện tuyệt vời được sử dụng bởi Daniel Dennett

Nhà triết học đã quá cố gợi ý thêm một vài nguyên tắc của Occam vào bộ công cụ tư duy phản biện của bạn.

Mở đầu

Daniel Dennett đã dành sự nghiệp triết học của mình để nghiên cứu về tâm trí, nhưng theo thừa nhận của chính ông, ông luôn mang trong mình tinh thần của một kỹ sư. Động lực trí tuệ của ông là niềm đam mê không ngừng nghỉ trong việc giải thích cách mọi thứ vận hành và lý do tại sao chúng hoạt động như vậy. Giống như một cậu bé tò mò tháo rời món đồ chơi yêu thích, ông muốn mở tung những ý tưởng để khám phá cách các bánh răng, lò xo và bánh xe nhận thức hoạt động.

Đương nhiên, điều đó đã dẫn ông đến các cuộc trò chuyện, tranh luận và tranh cãi với những bộ óc sáng giá nhất thế giới về nhiều vấn đề sâu sắc và phức tạp. Và ông nhận ra rằng con người không phải lúc nào cũng giỏi trong việc nhận ra lỗ hổng trong tư duy của chính mình – ngay cả khi tư duy là chuyên môn của họ.

Như ông đã nói trong một cuộc phỏng vấn với Big Think: Nhiều người chỉ đào sâu, bám chặt và từ chối từ bỏ quan điểm của mình ngay cả khi nó bị tấn công bởi những lời phê bình. Điều đó tự nó không phải là xấu. Tôi vui vì những lời phê bình của tôi bị phản đối quyết liệt bởi một số người mà tôi phê phán. Nếu không, chúng ta sẽ chẳng bao giờ tìm ra sự thật.

Tuy nhiên, ông cũng nói thêm: Tôi nghĩ rất quan trọng khi giữ trong đầu câu hỏi ‘Điều gì sẽ xảy ra nếu tôi sai?’

Mặc dù đây là một câu hỏi không thoải mái để suy ngẫm, nhưng sự tự vấn trí tuệ này là chìa khóa để tư duy phản biện – khả năng và sẵn sàng suy nghĩ kỹ lưỡng về những gì bạn đọc, nghe và tin tưởng về thế giới. Một khi đã sẵn sàng tư duy phản biện, chúng ta cần có những công cụ nhận thức cần thiết để tháo rời các ý tưởng và thông tin nhằm xem liệu những giải thích đưa ra có thực sự hoạt động như chúng ta tin hay không.

Dennett đã qua đời vào đầu năm nay, nhưng trong sự nghiệp dài lâu của mình, ông đã nói và viết một cách say mê về các công cụ nhận thức mà chúng ta có thể mài sắc để nâng cao tư duy. Dưới đây là ba công cụ mà ông đã chia sẻ trong cuộc phỏng vấn cuối cùng với Big Think.

Dao cạo của Occam

Trong hàng trăm năm, dao cạo của Occam đã trở thành công cụ phổ biến trong bộ công cụ tư duy của bất kỳ nhà tư duy phản biện nào. Còn được gọi là nguyên tắc tiết kiệm, quy tắc này thường được tóm tắt như sau: Khi bạn có hai lời giải thích cạnh tranh cho cùng một hiện tượng, lời giải thích đơn giản hơn sẽ tốt hơn.

Mặc dù quy tắc này được đặt theo tên của William of Ockham – một nhà thần học và tu sĩ dòng Phanxicô thế kỷ 14 – các nhà khoa học và triết học đã đề xuất những phiên bản tương tự của ý tưởng này trong nhiều thế kỷ. Những người ủng hộ bao gồm các nhà tư tưởng cổ đại như Aristotle, Ptolemy và Thomas Aquinas, cũng như các nhà vật lý hiện đại như Isaac Newton, Ernst Mach và Stephen Hawking.

Tuy nhiên, Dennett đã phát biểu về quy tắc này một cách ngắn gọn nhất: Không thêm vào lý thuyết những thứ không cần thiết.

Dao cạo của Occam không chỉ hữu ích để giải quyết những vấn đề triết học khó nhằn mà còn có thể giúp chúng ta vượt qua các vấn đề thường nhật. Ví dụ, sau các vụ tấn công khủng bố ngày 11 tháng 9, nhiều lời giải thích khác nhau về lý do và cách các cuộc tấn công xảy ra đã lan truyền qua sách vở, các kênh chính thức, chương trình phát thanh và internet khi đó. Dưới đây là hai lời giải thích:

Các phần tử cực đoan Hồi giáo đã cướp 4 chiếc máy bay vào ngày 11 tháng 9 năm 2001. Họ đã lao hai chiếc máy bay vào tòa Tháp Đôi của Trung tâm Thương mại Thế giới, một chiếc vào Lầu Năm Góc, và chiếc thứ tư rơi ở Pennsylvania.
Chính quyền Hoa Kỳ đã gài thuốc nổ vào tòa Tháp Đôi từ trước ngày 11 tháng 9 năm 2001. Sau đó, họ đã dàn dựng một cuộc không kích giả và bắn tên lửa vào các mục tiêu, đồng thời đổ lỗi cho các phần tử cực đoan Hồi giáo để tạo cớ phát động chiến tranh ở Trung Đông.

So sánh hai kịch bản này, ta thấy dao cạo của Occam hoạt động rõ ràng. Kịch bản thứ hai giống như một cỗ máy phức tạp đầy các giả định không rõ ràng, trong khi kịch bản đầu tiên giải thích mọi sự kiện chỉ với những yếu tố cần thiết.

Mặc dù không hoàn toàn chính xác trong mọi tình huống, dao cạo của Occam giúp chúng ta loại bỏ những suy nghĩ dư thừa và tiến gần hơn đến sự thật.

Cây chổi của Occam

Cây chổi của Occam là một công cụ nhận thức khác mang tên vị tu sĩ dòng Phanxicô nổi tiếng thế kỷ 14, nhưng mặc dù được gán cho William of Ockham, ông thực sự không hề đưa ra nguyên tắc này. Quy tắc này có nguồn gốc hiện đại hơn, được nhà sinh học phân tử Sydney Brenner phát minh vào thế kỷ 20. Ông coi đây là một công cụ chống tư duy bổ sung cho dao cạo nổi tiếng.

Theo Dennett, cây chổi của Occam được dùng để chỉ xu hướng của con người trong việc _quét những sự thật quan trọng dưới tấm thảm. Chắc hẳn bạn đã từng gặp trường hợp này trong một cuộc tranh luận – khi người đối diện từ chối đối mặt với một thực tế mà bạn đã nêu ra để bảo vệ quan điểm của mình. Và tất cả chúng ta đều có lúc bỏ qua một vài sự thật bất tiện.

Dennett cảnh báo rằng đống sự thật bị quét dưới thảm này không phải lúc nào cũng hiển hiện rõ ràng. Chúng có thể dễ dàng bị bỏ qua nếu bạn không phải là chuyên gia trong lĩnh vực mà chúng liên quan đến.

Quay lại ví dụ về thuyết âm mưu ngày 11 tháng 9, nhiều người lập luận rằng các chiếc máy bay bị cướp không thể đủ sức làm sụp đổ tòa Tháp Đôi. Họ cho rằng nhiên liệu máy bay không thể cháy nóng đến mức làm chảy thép trong cấu trúc tòa nhà. Do đó, họ kết luận rằng phải có sự hỗ trợ từ các vụ nổ hoặc tên lửa.

Nếu bạn không phải là kỹ sư, bạn có thể không biết nhiệt độ mà thép công nghiệp bắt đầu biến dạng. Vì vậy, khi ai đó nói với bạn rằng nhiên liệu máy bay không thể cháy nóng đến mức đó, bạn có thể bối rối không biết liệu có phần nào sự thật trong tuyên bố này không.

Dennett đưa ra lời khuyên: Tôi nghĩ lời khuyên tốt nhất dành cho những người không chuyên khi đối mặt với một lý thuyết đáng ngờ là hãy giữ sự khiêm tốn.

Nhận ra rằng bạn không phải là chuyên gia, và bởi vì bạn không phải là chuyên gia, sẽ có những điều rất rõ ràng đối với chuyên gia mà bạn không bao giờ hình dung ra được.

Đó chính xác là điều mà chúng ta tìm thấy với thuyết âm mưu ngày 11 tháng 9. Trong một báo cáo đặc biệt, giáo sư kỹ thuật Thomas Eagar của MIT và Christopher Musso – khi đó là một nghiên cứu sinh – đã đưa ra bằng chứng cho thấy thép bắt đầu biến dạng và mất sức mạnh ở nhiệt độ thấp hơn nhiều so với điểm nóng chảy (mềm đi ở 425°C). Sự biến dạng này là quá đủ để khiến một số tầng bị cong và sụp đổ, dẫn đến hiệu ứng domino.

Eagar và Musso viết trong báo cáo của họ: Một đánh giá kỹ thuật cơ bản về thiết kế của Trung tâm Thương mại Thế giới xóa tan nhiều huyền thoại về sự sụp đổ của nó. […] Là các nhà khoa học và kỹ sư, chúng ta không nên sa vào lối suy nghĩ mang tính suy đoán khi một thảm kịch như thế này xảy ra. Lý luận định lượng có thể giúp phân biệt sự thật khỏi giả tưởng và giúp chúng ta rút ra bài học từ thảm họa không may này.

Tương tác với người khác

Các triết gia thường làm việc một mình, ngồi trong phòng làm việc và lặng lẽ phân tích một vấn đề đến từng chi tiết nhỏ nhất. Đôi khi, Dennett cho rằng, quá trình này mang lại kết quả và những lời giải thích sâu sắc. Nhưng ông lập luận rằng đó là ngoại lệ, không phải là quy luật.

Thường thì, những ý tưởng và lời giải thích tốt nhất đến từ những người sẵn sàng đặt câu hỏi, làm việc cùng và tương tác với những người khác. Socrates đã chứng minh điều này trong triết học với phương pháp Socrates của mình hơn 2.000 năm trước, và khoa học cũng là một nỗ lực đồng đội đỉnh cao. Ngay cả những thiên tài mà chúng ta coi là không ai sánh bằng, như Albert Einstein, cũng phải trò chuyện với người khác để đạt được những khám phá lớn nhất của mình.

Vì vậy, đừng ngại đặt câu hỏi cho người khác. Nếu ai đó cố gắng dập tắt cuộc trò chuyện bằng cách đặt một câu hỏi mang tính tu từ, hãy trả lời câu hỏi đó một cách trung thực. Thay vì xem các cuộc tranh luận như những trận chiến thắng – thua, hãy tiếp cận chúng như những trải nghiệm học hỏi hợp tác. Ngay cả khi cuối cùng bạn không đồng ý với nhau, bạn vẫn mài giũa được ý tưởng của mình bằng cách kiểm tra chúng trước những lời phê bình từ người khác.

Dennett đã nói: Trò chuyện, đặt câu hỏi cho nhau là một cách tuyệt vời để tiến bộ. Điều này khá đáng ngạc nhiên vì nếu không ai trong số bạn biết câu trả lời, thì hỏi nhau có ích gì? Nhưng đôi khi bạn có phần nào biết câu trả lời. Bạn chỉ cần đào sâu chúng ra và điều đó đòi hỏi sự làm việc chăm chỉ.