Sự sẵn sàng hay miễn cưỡng phá vỡ quy tắc của chúng ta được xác định bởi cách chúng ta được nuôi dạy, văn hóa và tính cách. Và như một nghiên cứu mới đây tiết lộ, nó thậm chí còn phụ thuộc vào loại lý luận mà chúng ta sử dụng.
Mở đầu
Nếu có một điều mà lịch sử loài người dạy chúng ta, đó là chúng ta là một loài thiếu nhất quán. Con người hay thay đổi, không đáng tin cậy và thất thường. Sự tùy hứng điều khiển cuộc sống nhiều hơn là các quy tắc cứng nhắc. Như George Bernard Shaw từng nói, khi nói đến bản chất con người, quy tắc vàng là không có quy tắc vàng nào cả.
Vì vậy, thái độ của chúng ta đối với việc tuân theo các quy tắc không đồng nhất. Chúng ta thường chấp nhận rằng hầu hết các quy tắc sẽ có ngoại lệ, hoặc rằng hầu hết các luật cần phải có chút linh hoạt. Nhưng quan điểm của chúng ta về việc phá vỡ quy tắc khác nhau như thế nào? Và quy tắc nào nên linh hoạt hơn các quy tắc khác? Sự sẵn sàng hay miễn cưỡng phá vỡ quy tắc của chúng ta được xác định bởi cách chúng ta được nuôi dạy, văn hóa và tính cách. Và như một nghiên cứu mới đây tiết lộ, nó thậm chí còn phụ thuộc vào loại lý luận mà chúng ta sử dụng.
Không được chen hàng!
Đầu năm 2022, một nghiên cứu do Awad và các cộng sự công bố đã thu thập dữ liệu về cách con người đánh giá tính chấp nhận được của việc phá vỡ các quy chuẩn đã được thiết lập. Đội ngũ nghiên cứu được thúc đẩy, một phần, bởi nhu cầu ngày càng tăng trong việc lập trình đạo đức cho trí tuệ nhân tạo (AI) – để tạo ra những cỗ máy có năng lực đạo đức. Vì rõ ràng con người sẽ phá vỡ quy tắc trong một số trường hợp nhất định, chúng ta phải xác định khi nào và tại sao điều đó xảy ra nếu muốn AI bắt chước hành vi của con người. Nói cách khác, chúng ta cần xác định các quy tắc thứ cấp nào quyết định khi nào nên phá vỡ các quy tắc thứ nhất.
Đội ngũ nghiên cứu đã lấy một ví dụ thực tế về việc phá vỡ quy tắc: chen hàng. Nhìn qua, việc chờ xếp hàng được điều chỉnh bởi một quy tắc đơn giản: Mọi người được phục vụ theo thứ tự họ đến. Tuy nhiên, có rất nhiều ngoại lệ. Một ví dụ mà nghiên cứu đưa ra là ai đó quên lấy dao nĩa sau khi đã đặt món ăn. Trong trường hợp này, hầu hết mọi người sẽ cho phép bạn chen lên trước để lấy món đồ đó nhanh chóng.
Đội ngũ đã trình bày với những người tham gia nhiều kịch bản trong các bối cảnh khác nhau về việc chờ xếp hàng: tại quán ăn, sân bay, hoặc nhà vệ sinh. Sau đó, những người tham gia được yêu cầu đánh giá xem một lý do hay lý do nào đó trong danh sách có đủ để biện minh cho việc ai đó chen hàng hay không. Người tham gia còn được mời khám phá các cơ chế nhận thức tiềm ẩn bằng cách cân nhắc những yếu tố quyết định đến quyết định của họ, chẳng hạn như thời gian chờ đợi, lợi ích của người chen hàng…
Hệ thống lý luận đạo đức
Năm 2011, Daniel Kahneman đã giới thiệu với thế giới ngoài ngành tâm lý học về ý tưởng Suy nghĩ nhanh và chậm. Trong cuốn sách của mình, Kahneman lập luận rằng lý luận của con người hoạt động theo hai mô hình. Cách tiếp cận suy nghĩ nhanh (Hệ thống 1) sử dụng các quy tắc được định trước, hoặc các phỏng đoán nhanh trong tâm trí. Cách lý luận suy nghĩ chậm (Hệ thống 2) đòi hỏi sự cân nhắc, suy nghĩ và một quá trình ra quyết định.
Sự phân biệt của Kahneman tương ứng tốt với tài liệu đạo đức hiện có. Trong đạo đức theo quy tắc (deontological), chúng ta được mong đợi tuân theo các quy tắc hoặc hoàn thành một số nghĩa vụ. Điều này thuộc về Hệ thống 1. Trong đạo đức hệ quả (consequentialism), chúng ta nên thực hiện các hành động tối đa hóa kết quả tốt nhất, điều này giống với lý luận Hệ thống 2 hơn.
Nghiên cứu năm 2022 lập luận rằng những cân nhắc về việc phá vỡ quy tắc phần lớn được chi phối bởi lý luận Hệ thống 2. Đội ngũ đã chia nhỏ lý luận Hệ thống 2 thành hai loại: suy nghĩ dựa trên kết quả (ví dụ: chen hàng sẽ giúp ích rất nhiều cho ai đó) và suy nghĩ dựa trên sự đồng thuận (ví dụ: việc chen hàng để lấy nước từ vòi được xã hội chấp nhận). Những người phá vỡ quy tắc thường khai thác một hoặc cả hai mô hình Hệ thống 2 này.
Vì vậy, những người sử dụng lý luận nhanh Hệ thống 1 sẽ thường xem các quy tắc là bất khả xâm phạm. Ngược lại, bất cứ khi nào chúng ta coi một quy tắc đáng bị phá vỡ, chúng ta sử dụng lý luận cân nhắc của Hệ thống 2: tính toán hậu quả và mức độ chấp nhận xã hội.
Sống chung với sự bất hòa
Nghiên cứu của Awad và các cộng sự cho thấy con người không thoải mái với các quy tắc tuyệt đối. Có vẻ như chúng ta thậm chí đạt được những kết quả đạo đức khác nhau tùy thuộc vào việc chúng ta sử dụng lý luận Hệ thống 1 hay Hệ thống 2.
Các khái niệm tâm lý trong Suy nghĩ nhanh và chậm là tương tự với thế giới rộng lớn hơn. Đôi khi bộ não của chúng ta cần hoạt động theo kiểu quy tắc Hệ thống 1 một cách bản năng, và xã hội cũng vậy. Văn minh cần có luật để hoạt động. Ví dụ, không ai sẽ rời khỏi nhà nếu bạn nghĩ rằng ai đó sẽ ăn cắp mọi thứ ngay khi bạn đi. Chúng ta cần biết rằng mình sẽ không bị giết hại, lợi dụng hoặc phản bội ngay khi mất cảnh giác. Việc tuân thủ các quy tắc là điều giúp chúng ta tiến hành cuộc sống và làm những việc cần thiết.
Tuy nhiên, những luật pháp thiếu suy nghĩ và không linh hoạt đôi khi cũng có thể tồi tệ không kém. Trong một thế giới có gần 8 tỷ người, với khoảng 35.000 quyết định được đưa ra mỗi ngày, thật nực cười khi cho rằng một quy tắc duy nhất có thể quyết định mọi tình huống. Như triết gia người Anh John Stuart Mill từng viết: Bản chất phức tạp của các vấn đề nhân sinh nghĩa là các quy tắc ứng xử không thể được soạn thảo sao cho không cần ngoại lệ, và hầu như không có hành động nào có thể được coi là luôn luôn bắt buộc hoặc luôn luôn đáng chê trách. Chúng ta cần lý luận kiểu Hệ thống 2 để đảm bảo các quy tắc của chúng ta thực sự hoạt động.
Vì vậy, chúng ta phải sống trong sự bất hòa, khi niềm tin của chúng ta xung đột với nhau. Chúng ta phải giả định rằng luật pháp là không thể phá vỡ, nhưng cũng phải chấp nhận rằng đôi khi chúng cần phải bị phá vỡ. Nói cách khác, đôi khi chúng ta cần suy nghĩ nhanh về đạo đức, và đôi khi, cần suy nghĩ chậm.
