Một góc nhìn mới về Giả thuyết vượn đá

Giả thuyết gây tranh cãi về nấm thần kỳ và tiến hóa của con người nhận được một bản cập nhật cần thiết.

Giả thuyết vượn đá

Trong lĩnh vực tiến hóa của con người, hiếm có lý thuyết nào gây chú ý như Giả thuyết vượn đá. Được đề xuất lần đầu tiên bởi nhà dân tộc học Terence McKenna trong cuốn sách Thức ăn của các vị thần năm 1992, ý tưởng táo bạo này gần đây đã trỗi dậy trong diễn đàn đại chúng, phần lớn nhờ vào cuộc thảo luận trên podcast của Joe Rogan, người có lượng người theo dõi rất đông đảo. Rogan, một người hâm mộ các chất gây ảo giác, thường gọi nó là lý thuyết vĩ đại nhất mọi thời đại, và nếu bạn nghe qua lý thuyết này trong trạng thái phê, bạn có thể đồng ý với ông ấy. Theo ý tưởng lớn này, sự tiến hóa từ tổ tiên vượn của chúng ta thành những sinh vật chúng ta gọi là con người thực sự đã đến từ một bước đột phá về nhận thức và ý thức nhờ vào việc sử dụng rộng rãi các chất gây ảo giác.

Hoài nghi về giả thuyết vượn đá

Tuy nhiên, nhiệt tình với lý thuyết này cũng tương đương với sự hoài nghi phản đối nó, và các nhà phê bình đã gán cho nó cái tên giả khoa học, đẩy nó từ một giả thuyết khoa học hợp pháp sang một thứ bên lề.

Vì hầu hết giới học thuật đều đồng ý với nhận định này, từ lâu tôi đã cảm thấy động lực để bảo vệ lý thuyết của McKenna, mà tôi tin rằng sẽ đúng nhiều hơn là sai. Động lực này sau đó đã phát triển thành một nghĩa vụ, vì tôi tin rằng hiểu biết khoa học về câu chuyện tiến hóa và câu chuyện về chính chúng ta sẽ bị kìm hãm nếu không được làm sáng tỏ.

Vì lý do này, tôi đề xuất một Giả thuyết vượn đá mới để sửa đổi giả thuyết của McKenna dựa trên hàng thập kỷ tiến bộ khoa học, đồng thời giữ nguyên hiểu biết cốt lõi rằng chất gây ảo giác đã xúc tác cho sự tiến hóa của loài người theo những cách quan trọng. Để hiểu rõ lý thuyết của McKenna và lý do vì sao nó không chỉ là một ý tưởng viễn vông, tốt nhất là bắt đầu từ bí ẩn lớn mà nó cố gắng giải quyết.

Bí ẩn tiến hóa của cuộc cách mạng nhận thức

Khoảng từ 100.000 đến 40.000 năm trước, có một giai đoạn phát triển nhận thức nhanh chóng trong quá trình tiến hóa của con người, được biết đến là cuộc cách mạng nhận thức hay Bước Nhảy Vọt Vĩ Đại. Trong thời gian này, sau khi chuyển từ Homo erectus sang Homo sapiens, đã có sự xuất hiện tương đối đột ngột của các hành vi phức tạp như tư duy trừu tượng, lập kế hoạch dài hạn, đổi mới công nghệ, ngôn ngữ biểu tượng và biểu đạt nghệ thuật. Có thể nói, không quá lời khi nhận định rằng sự chuyển đổi tiến hóa này là sự khai sinh của nhân loại.

Làm thế nào mà những tiến bộ nhận thức này xảy ra nhanh chóng như vậy đã trở thành đề tài tranh luận và nghiên cứu trong nhân chủng học và sinh học tiến hóa, vì các mô hình chuẩn của chúng ta đã gặp khó khăn trong việc giải thích chúng. Dù sao đi nữa, sự thay đổi di truyền theo truyền thống được hiểu là một quá trình chậm chạp và dần dần, nhưng sự gia tăng kích thước và khả năng tính toán của bộ não trong thời kỳ này hoàn toàn không diễn ra từ từ.

Giải đáp thú vị và cũng khá suy đoán của McKenna cho câu đố này là các chất gây ảo giác đã giúp kích thích sự tiến hóa nhanh chóng trong nhận thức, ý thức và văn hóa của loài người.

Theo câu chuyện của ông, tổ tiên người vượn của chúng ta chắc chắn sẽ gặp phải các loại nấm gây ảo giác trong quá trình tìm kiếm thức ăn ở những nơi như savan châu Phi. Psilocybin trong những loại nấm này có thể đã mang lại những lợi thế thích nghi cho những ai ăn chúng, bao gồm tăng cường nhận thức, sự sáng tạo và những trạng thái ý thức cao hơn.

Mặc dù các nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh rằng các chất gây ảo giác như psilocybin có thể tạo ra những hiệu ứng này, nhưng một tuyên bố khác là những thay đổi này xảy ra trong một số cá nhân rồi trở thành những thay đổi di truyền có thể di truyền lại và lan rộng trong toàn bộ loài, thúc đẩy sự phát triển tiến hóa của loài.

Đối với các nhà lý thuyết tiến hóa, điều này nghe có vẻ quá gần với học thuyết Lamarck, ý tưởng rằng các đặc tính có được có thể truyền lại cho thế hệ sau, một lý thuyết đã mất dần sức hút với sự xuất hiện của thuyết chọn lọc tự nhiên của Darwin. Cũng giống như chúng ta không kỳ vọng một người có vóc dáng tự nhiên mảnh mai, nhưng tập thể hình và bổ sung dinh dưỡng sẽ sinh con có cơ thể cơ bắp như vậy, việc nghĩ rằng những thay đổi nhận thức do chất gây ảo giác gây ra sẽ được truyền lại cho con cháu là không hợp lý. Và chắc chắn không đến mức làm thay đổi bản chất cơ bản của cả loài.

Tuy vậy, McKenna có nhiều lời giải đáp hơn cho những chỉ trích này, khiến lý thuyết khó bị đánh giá hoàn toàn đúng hoặc sai, vì một số giải thích của ông có thể đúng hơn hoặc ít đúng hơn.

Một ý tưởng cho rằng nấm thần kỳ, sau khi được công nhận rộng rãi là có lợi, đã trở thành một phần thường xuyên trong chế độ ăn của một số nhóm người đến mức các tác động thích nghi của nó có thể đã ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi, đủ để định hình sự thay đổi tiến hóa. Những người ủng hộ lý thuyết của McKenna viện dẫn các cơ chế tiến hóa bị lãng quên hoặc ít được đánh giá cao bởi thuyết tổng hợp hiện đại của neo-Darwin, chẳng hạn như các thay đổi epigenetic và hiệu ứng Baldwin, cho phép sự tiến hóa theo kiểu Lamarck. Tuy nhiên, các nhà phê bình cho rằng những hiệu ứng này vẫn có khả năng quá tinh vi để giải thích cho những thay đổi tiến hóa đáng kể liên quan đến cuộc cách mạng nhận thức.

Một cách giải thích thay thế có triển vọng, có thể coi là giải pháp thay thế hiện trạng so với lý thuyết của McKenna, là các yếu tố xã hội và văn hóa đóng vai trò đặc biệt, theo đó sự phức tạp xã hội ngày càng tăng đã tạo ra một áp lực chọn lọc tự nhiên mạnh mẽ ưu tiên trí thông minh hơn các thuộc tính thể chất.

Mặc dù điều này có thể giải quyết một phần của câu đố, bí ẩn vẫn còn, vì câu trả lời này dẫn đến câu hỏi tiếp theo là điều gì đã thúc đẩy sự xuất hiện của xã hội và văn hóa, điều mà có vẻ như lại đưa chúng ta trở lại với những phát triển tiến bộ về nhận thức và ngôn ngữ trong các cá nhân. Câu hỏi chính sau đó trở thành: Có điều gì đó hơn nữa mà lý thuyết của McKenna có thể giúp giải thích, hay đây là tất cả những gì chúng ta cần để giải quyết sự thay đổi này, tuân thủ nguyên tắc khoa học quan trọng được gọi là dao cạo của Occam?

Với câu chuyện tiến hóa được phát triển từ các mô hình tiên tiến nhất hiện nay, tôi không tin rằng phản ứng của những người hoài nghi nắm bắt được bức tranh nhân quả hoàn chỉnh nếu ta thêm ý tưởng của McKenna vào một lời giải thích liên quan đến sự tiến hóa văn hóa.

Giả thuyết vượn đá mới

Giả thuyết vượn đá mới – dựa trên giả thuyết não bộ hỗn loạn do nhà nghiên cứu về chất gây ảo giác Robin Carhart-Harris đề xuất, kết hợp với các mô hình hiện đại của khoa học thần kinh và lý thuyết phức hợp – mang đến một khung lý thuyết để hiểu rõ hơn tác động tiềm năng của chất gây ảo giác đối với sự tiến hóa của con người.

Không giống như giả thuyết trước đó, lý thuyết mới này cung cấp các cơ chế cụ thể về nhận thức, văn hóa và tiến hóa để hỗ trợ cho các luận điểm của nó – những luận điểm mà nếu không có các khái niệm chính xuất hiện từ nghiên cứu về các hệ thống thích nghi phức tạp thì rất khó để chứng minh. Nghiên cứu này cung cấp góc nhìn để hợp nhất sự hiểu biết của chúng ta về các hiện tượng phức tạp, chẳng hạn như sinh vật, não bộ và xã hội.

Để làm rõ, Giả thuyết vượn đá mới không hỗ trợ tất cả các tuyên bố của lý thuyết ban đầu. Ví dụ, có vẻ không hợp lý khi một chất được biết là gây hiệu ứng ảo giác mạnh – những hiệu ứng có thể khiến nhiều nhiệm vụ thông thường trở nên khó khăn – lại trở thành một phần của chế độ ăn uống điển hình của con người. Và nếu psilocybin thực sự đã ảnh hưởng theo cách mà McKenna cho rằng, thì tại sao chất gây ảo giác không còn là một phần thường xuyên trong cuộc sống hiện đại như cách mà caffeine hiện nay? Mặc dù những phản đối này khiến tôi không thể chấp nhận hoàn toàn giả thuyết ban đầu, nhưng Giả thuyết vượn đá mới vẫn giữ lại luận điểm cốt lõi sâu sắc của McKenna.

Cuộc cách mạng nhận thức như một thời kỳ chuyển giai đoạn

Khái niệm trung tâm nhất trong Giả thuyết vượn đá mới là cơ chế biến đổi được gọi là chuyển giai đoạn – một sự thay đổi đột ngột trong cách tổ chức của một hệ thống, dẫn đến các chức năng và thuộc tính mới. Chúng ta học về các giai đoạn chuyển hóa cơ bản ở trường, chẳng hạn như sự chuyển đổi của nước thành băng. Các hệ thống thích nghi phức tạp như não và xã hội cũng trải qua các giai đoạn chuyển hóa, dẫn đến sự thay đổi trong cấu trúc chức năng và kiến trúc kiểm soát tổng thể của hệ thống.

Một giai đoạn chuyển hóa có thể dẫn đến sự tiến hóa của hệ thống hiện tại hoặc tạo ra một hệ thống hoàn toàn mới – một hệ siêu việt bổ sung một cấp độ cấu trúc mới vào trật tự hiện có, nhờ đó các đặc điểm mới ra đời. Một chuyển hóa hệ siêu việt như vậy là bước tiến hóa từ con người sống tương đối độc lập sang sự hình thành một xã hội có văn hóa, tức là một nền văn minh.

Khi xem xét bí ẩn của cuộc cách mạng nhận thức qua lăng kính lý thuyết phức hợp, chúng ta nhận ra rằng Bước Nhảy Vọt Vĩ Đại là một thời kỳ chuyển hóa giai đoạn, cả ở cấp độ cá nhân, với bộ não và tư duy, cũng như cấp độ tập thể: cấp độ xã hội và nền văn minh.

Giả thuyết vượn đá mới đề xuất rằng luận điểm tổng quát của giả thuyết của McKenna có thể đúng hơn sai, rằng chất gây ảo giác có thể đã đóng vai trò nhân quả đáng kể trong việc xúc tác cho một bước nhảy vọt địa chấn trong tiến hóa của con người, và quá trình này có thể có tính chất chu kỳ – đặc biệt là tái diễn và đan xen – theo cách thúc đẩy không chỉ tiến hóa, mà còn sự trỗi dậy.

Theo Giả thuyết vượn đá mới, chất gây ảo giác có thể đã đóng vai trò như một chất xúc tác hóa học cho một loại chuyển giai đoạn nhận thức–văn hóa đặc biệt, đặc trưng bởi sự thay đổi trong quan điểm ở cấp độ cá nhân lan tỏa qua văn hóa (lan truyền) và tái cấu trúc quan điểm của xã hội, đưa đến một chuyển đổi ở cấp độ xã hội. Lý thuyết cũng cho rằng những chuyển hóa như vậy thực sự có thể đã đóng vai trò nhân quả trong một số đột phá quan trọng nhất trong sự phát triển của con người, chẳng hạn như nhận thức về bản thân, ngôn ngữ biểu tượng, nền văn minh và tôn giáo.

Giả thuyết vượn đá mới dựa trên Giả Thuyết Não Bộ Hỗn Loạn, vốn bắt nguồn từ một mô hình tiên phong trong khoa học thần kinh được gọi là Giả Thuyết Não Bộ Bayes (còn được gọi là Nguyên lý năng lượng tự do, Mô hình suy luận chủ động, hoặc khuôn khổ Mã hóa dự đoán). Để hiểu đầy đủ Giả thuyết vượn đá mới, trước tiên chúng ta phải hiểu mô hình của não bộ Bayes.

Não bộ Bayes: Bạn là một cỗ máy dự đoán

Giả Thuyết Não Bộ Bayes thực sự là một lý thuyết tiến hóa mới giải thích não bộ và tâm trí là gì theo cách chạm đến bản chất của sự sống. Theo lý thuyết này, sự sống là về sự dự đoán. Về cơ bản, sinh vật tồn tại trong một thế giới không thể đoán trước và hỗn loạn bằng cách mã hóa một mô hình về các quy tắc và đặc điểm liên quan. Mô hình này hoạt động như một bản đồ thời gian thực của thế giới mà chúng ta sử dụng để dự đoán các sự kiện tương lai đủ tốt để duy trì trạng thái ổn định đối đầu với các lực tự nhiên đe dọa đến sự sống và sự suy thoái hỗn loạn.

Điều này có nghĩa là mô hình thế giới mà bộ não của bạn mã hóa không chỉ là một bản đồ, mà còn là một cẩm nang hướng dẫn cho sự tồn tại và phát triển. Để đơn giản hóa, khi bạn chạm vào bếp nóng lần đầu tiên, bộ não của bạn học được rằng hành động này dẫn đến đau đớn, từ đó hình thành mô hình cho những gì bạn có thể mong đợi khi chạm vào bếp. Cẩm nang trừu tượng này mã hóa một chiến lược nhận thức hành vi – hãy nghĩ về nó như một chương trình máy tính với một tập hợp các phản ứng tâm lý và cơ thể được xác định trước, được ánh xạ vào một tập hợp các đầu vào giác quan đã biết phản ánh các trạng thái môi trường khác nhau.

Bộ não được mô tả là Bayes trong quan điểm này vì nó liên tục thu thập và học hỏi từ bằng chứng mới để giảm thiểu các sai số của các mô hình dự đoán. (Ví dụ, bạn dần dần học rằng bếp chỉ nóng vào những lúc nhất định: khi đầu đốt được bật, hoặc ngay sau khi nó đã được tắt.) Theo cách này, não bộ Bayes mô phỏng phương pháp thống kê Bayes được sử dụng trong AI và trong quá trình khoa học.

Trong bức tranh tiến hóa này, sự thích nghi sinh học là một dạng học hỏi, và học hỏi của con người là một dạng thích nghi. Mặc dù lý thuyết này về não bộ chưa được công nhận rộng rãi, nhưng nó cũng có liên quan rất lớn đến việc hiểu xã hội và văn hóa. Tại sao? Bởi vì niềm tin của mô hình dự đoán của chúng ta bao gồm cả những điều cơ bản, chẳng hạn như bếp nóng, và cả các khái niệm cấp cao hơn, chẳng hạn như cách tổ chức xã hội của bộ tộc bạn.

Con người thuộc về một xã hội có văn hóa có một loại mô hình thế giới đặc biệt tinh vi mà chúng ta gọi là thế giới quan. Một thế giới quan có thể được cấu trúc theo một tôn giáo, một hệ tư tưởng chính trị hoặc một mô hình khoa học. Với hầu hết mọi người, đó là sự kết hợp của những yếu tố này, cùng với những niềm tin bản năng bắt nguồn từ lập trình di truyền của bạn và kinh nghiệm sống độc đáo. Một thế giới quan cố gắng làm sáng tỏ tất cả những điều này; nó là một công cụ giảm bớt sự bất định, giảm thiểu sự bất hòa nhận thức và là một thấu kính làm sáng tỏ ý nghĩa.

Bởi vì thế giới quan của chúng ta đại diện cho một cấu trúc niềm tin định hình logic của mô hình dự đoán giữ cho chúng ta tồn tại, hệ thống niềm tin của chúng ta và các mạng lưới thần kinh cơ bản thường khá cứng nhắc. Mỉa mai thay, tiến hóa đã làm cho chúng cứng nhắc ở một mức độ nhất định vì quá trình này đã điêu khắc chúng trở nên tối ưu đáng tin cậy, nghĩa là bền vững trước những thay đổi và sự sụp đổ.

Do đó, chúng thường kém linh hoạt và ít thích nghi hơn những gì thực sự tối ưu hoặc lý tưởng, vì tiến hóa đôi khi dường như chống lại chính nó – một nghịch lý thú vị của sự sống. Để thay đổi cấu trúc niềm tin của một người một cách đáng kể, cần phải đưa một mức độ hỗn loạn hoặc mất trật tự vào hệ thống, và đây là lúc Giả Thuyết Não Bộ Hỗn Loạn phát huy tác dụng.

Giả thuyết não bộ hỗn loạn

Giả thuyết não bộ hỗn loạn, một lý thuyết dựa trên mô hình Não bộ Bayes, nhấn mạnh rằng bộ não con người hoạt động trên một dải phổ giữa trật tự và hỗn loạn. Trong trạng thái hoạt động bình thường, tâm trí ở trạng thái tương đối có trật tự, vì nó được cấu trúc theo một quan điểm và hệ thống niềm tin cụ thể.

Ưu điểm của cấu trúc nhận thức có trật tự này là nó cho phép các mẫu suy nghĩ và hành vi ổn định, phù hợp với niềm tin và kỳ vọng đã được thiết lập của chúng ta. Nhược điểm là chúng ta bị kẹt trong một cách hiểu cụ thể về thế giới, với một góc nhìn vốn dĩ bị chi phối bởi các gen, trải nghiệm sống và niềm tin văn hóa của bộ tộc mà ta thuộc về. Vì vậy, mặc dù các quan điểm cho phép chúng ta đưa ra dự đoán giúp điều hướng thực tại một cách hiệu quả, chúng cũng có thể giam hãm chúng ta vào những khuôn mẫu suy nghĩ cứng nhắc và đôi khi không thích ứng. Và vì khoa học thần kinh đã chỉ ra mối quan hệ nhân quả giữa não bộ và tâm trí, ta biết rằng một hệ thống niềm tin cứng nhắc sẽ tương ứng với một mô hình kết nối thần kinh tương đối cố định.

Tuy nhiên, chất gây ảo giác có khả năng đặc biệt để làm rung chuyển trật tự này, và chính đặc tính này là lý do chúng ta cần xem xét lại ý tưởng Giả thuyết vượn đá của McKenna.

Chất gây ảo giác như các yếu tố thay đổi quan điểm

Theo Giả Thuyết Não Bộ Hỗn Loạn, chất gây ảo giác ảnh hưởng đến nhận thức bằng cách gia tăng độ hỗn loạn (entropy) trong hoạt động của não. Hãy tưởng tượng việc tăng mức độ hỗn loạn của hệ thống tính toán – tạm thời phá vỡ các mẫu liên kết thần kinh đã hình thành nên trải nghiệm có ý thức thông thường của chúng ta. Sự gia tăng entropy thần kinh này có thể được thấy rõ trong các nghiên cứu hình ảnh não.

Ví dụ, hình ảnh fMRI cho thấy không chỉ các mẫu kết nối thông thường của não bị phá vỡ (khiến các khu vực được liên kết mạnh trở nên ít liên kết hơn), mà các vùng không tương tác với nhau thông thường cũng bắt đầu kết nối. Sự xáo trộn này của hệ thần kinh giúp lý giải cho những thay đổi sâu sắc về nhận thức, tri giác, và quan điểm hiện sinh đặc trưng của trải nghiệm ảo giác. Mặc dù những trải nghiệm này chỉ mang tính tạm thời, nhưng hiệu ứng của chúng có thể kéo dài, và các nghiên cứu đã cho thấy rằng ngay cả một lần trải nghiệm ảo giác cũng có thể dẫn đến những thay đổi bền vững trong quan điểm và tính cách.

Một khi ta hiểu điều này, dễ dàng nhận thấy cách mà sự tiêm vào entropy từ một loại thuốc như psilocybin có thể tạm thời hòa tan một cấu trúc niềm tin và xúc tác cho một sự thay đổi quan điểm. Theo nghĩa tương tự như việc nấm thần có thể tạo ra ảo giác thị giác (một loại sai lệch dự đoán), chất gây ảo giác cũng có thể mang lại tính linh hoạt thần kinh cho một quan điểm phức tạp và tinh vi hơn xuất hiện, thay thế quan điểm cũ.

Quá trình này được mô tả trong mô hình REBUS của Carhart Harris, một mở rộng của Giả Thuyết Não Bộ Hỗn Loạn, viết tắt cho cụm từ thả lỏng niềm tin dưới tác động của chất gây ảo giác. Như được nêu trong bài báo năm 2019 của ông, Thông qua tác động entropy đối với hoạt động vỏ não tự phát, chất gây ảo giác làm giảm độ chính xác của các niềm tin hoặc quan điểm cấp cao, qua đó giải phóng dòng chảy thông tin từ dưới lên. Các tác giả tiếp tục giải thích rằng mô hình này có thể lý giải cho một loạt các hiện tượng liên quan đến trải nghiệm ảo giác.

Hai luận điểm của Giả thuyết vượn đá mới

Giờ đây, ta sẵn sàng đưa ra hai luận điểm của Giả thuyết vượn đá mới. Thứ nhất là chất gây ảo giác hoạt động như các chất xúc tác hóa học cho các chuyển đổi pha nhận thức, hoặc những thay đổi đột ngột trong cấu trúc nhận thức, dẫn đến những cái nhìn sâu sắc mới mẻ hoặc những sự thay đổi về quan điểm. Bằng cách gia tăng entropy thần kinh, chất gây ảo giác tạo ra trạng thái linh hoạt cao hơn, nơi các niềm tin và mẫu hình nhận thức đã bám rễ trở nên dễ uốn nắn hơn. Như một kính vạn hoa đột nhiên sắp xếp lại các mảnh vụn để tạo ra một mẫu hình hoàn toàn mới, tâm trí trải qua một sự tái cấu trúc nhanh chóng, hợp nhất quanh một quan điểm mới làm thay đổi triệt để quan điểm về thế giới và nhận thức về bản thân.

Luận điểm thứ hai là bởi vì những thay đổi mô hình này mang lại những hiểu biết có ích hoặc thú vị, chúng không chỉ tồn tại cô lập trong từng cá nhân. Thay vào đó, quan điểm hoặc cách nhìn mới được lan truyền như một meme (một đơn vị truyền tải văn hóa) lan truyền qua xã hội, định hình lại các hệ thống nhận thức mà chúng cư ngụ thông qua một sự tái cấu trúc tinh tế nhưng có thể mạnh mẽ của các mẫu kết nối thần kinh. Nếu ý tưởng hoặc quan điểm lấy cảm hứng từ chất gây ảo giác lan truyền đủ nhanh và rộng, nó có thể trở thành một phần của tinh thần thời đại và tái định hình ý thức tập thể thông qua tiến hóa văn hóa.

Để tóm tắt lý thuyết trong một câu: Chất gây ảo giác, như yếu tố thay đổi quan điểm, có thể tạo ra một chuyển đổi pha nhận thức, và sự lan truyền của nó tạo ra một chuyển đổi pha xã hội – một sự thay đổi về văn hóa. Đơn giản là vậy!

Vận dụng cùng một logic của Giả Thuyết Não Bộ Hỗn Loạn ở một quy mô lớn hơn của các chủ thể, tức là xã hội, ta có thể giả định rằng các chuyển đổi pha xã hội có xu hướng xảy ra vào những thời điểm hỗn loạn – không phải trong bối cảnh thần kinh mà là bối cảnh xã hội, chẳng hạn như các giai đoạn bất ổn dân sự và chiến tranh.

Điều này còn gợi ý rằng chất gây ảo giác trở thành công cụ nhận thức cho các phong trào văn hóa chuyển hóa thành cách mạng – bằng cách tạo ra các giải pháp định hình quan điểm trong thời kỳ có mối đe dọa hiện sinh. Điều này có nghĩa là chỉ cần một phần rất nhỏ của bất kỳ quần thể nào trải nghiệm các trạng thái thay đổi do hóa chất để kích hoạt một chuyển đổi pha xã hội, vì các ý tưởng lấy cảm hứng từ chất gây ảo giác sẽ lan truyền đến những tâm trí dễ tiếp nhận mà không cần đến các loại thuốc.

Phong trào chất gây ảo giác của thập niên 1960 minh họa hiện tượng này rõ ràng

Mặc dù có thời gian tồn tại tương đối ngắn ngủi, phong trào này đã để lại ảnh hưởng sâu sắc và lâu dài lên văn hóa, nghệ thuật, khoa học và các giá trị xã hội. Nhiều ý tưởng về tâm linh, ý thức môi trường, và sự phản đối chiến tranh, vốn là cốt lõi của văn hóa đối kháng chất gây ảo giác, đã trở nên phổ biến. Ngay cả cách ăn mặc, bầu không khí của âm nhạc, và cách mọi người nói chuyện cũng thay đổi gần như qua đêm. Một tâm thức văn hóa hoàn toàn mới đã được sinh ra từ thời kỳ chất gây ảo giác và vẫn còn hiện hữu trong xã hội ngày nay.

Vượt qua những chỉ trích trước đây

Trong phiên bản mới của Giả thuyết vượn đá này, không còn gặp vấn đề về việc giải thích làm thế nào những thay đổi nhận thức do ma túy tạo ra có thể trở thành thay đổi di truyền và làm thế nào những thay đổi này lan rộng khắp toàn bộ loài người. Giờ đây không còn: 1) câu chuyện khó tin về việc các chất làm thay đổi nhận thức trở thành một phần của chế độ ăn uống tiêu chuẩn của con người và sau đó vì một lý do nào đó đã dần biến mất; và 2) không cần phải dựa quá nhiều vào những cơ chế tiến hóa chưa được hiểu rõ, như là epigenetics (biểu sinh) và hiệu ứng Baldwin. Mặc dù các cơ chế này vẫn là một phần của câu chuyện tiến hóa, việc chuyển sang một lời giải thích nhấn mạnh vai trò nhân quả của sự tiến hóa văn hóa đã giúp vượt qua hầu hết, nếu không muốn nói là tất cả, các chỉ trích trước đây.

Trong bối cảnh của mô hình Bayesian Brain, ta có thể dễ dàng hình dung cách một thế giới quan mới có thể tạo ra áp lực chọn lọc từ trên xuống, làm thay đổi cấu trúc gen của một dân số, ưa chuộng các bộ gen mã hóa các mô hình dự đoán phù hợp với một hệ thức chính xác và thích nghi hơn. Nó không khác gì câu hỏi về cách một con chim học cách mở hạt tạo ra một chiến lược lan truyền ra toàn bộ loài, một ví dụ kinh điển về hiệu ứng Baldwin. Con chim sáng tạo đầu tiên đã tìm ra giải pháp cho một vấn đề sinh tồn nằm lộ ra ngay trước mắt, mà mọi người đều có thể sử dụng nếu họ có cách nhìn nhận đúng đắn về thế giới. Nhưng dù giải pháp này có thể rõ ràng khi nhìn lại, ban đầu nó đòi hỏi một cách nhìn mới không tưởng về thế giới, một cách nhìn có thể khiến các loài chim khác nghĩ rằng: Robin đã uống thuốc gì khi nghĩ ra điều đó?

Một lý thuyết khiêm tốn hơn có thể cố gắng gán những tiến bộ ít ấn tượng hơn của loài người cho các chất kích thích tâm thần, với nỗ lực trở nên ít cực đoan hơn và do đó, có vẻ hợp lý hơn với các nhà phê bình cẩn thận. Nhưng tôi cho rằng cách tiếp cận như vậy sẽ thiên về ngoại giao hơn là sự thật. Những tiến bộ phát triển đột phá thúc đẩy các cuộc cách mạng nhận thức và văn hóa đòi hỏi một loại trạng thái nhận thức đặc biệt, được gọi là tính then chốt, một trạng thái được đặc trưng bởi điểm bùng phát tinh thần hoặc trận lở tuyết thần kinh. Trạng thái then chốt của con người được kích hoạt một cách đặc biệt tốt bởi các chất kích thích tâm thần, và bất kỳ lời giải thích thay thế nào cho một chuyển đổi lớn trong cấu trúc nhận thức và xã hội của loài người đều phải đề xuất một chất xúc tác nhân quả cho những biến đổi đó.

Mặc dù cũng có thể đạt được các trạng thái não then chốt tương tự qua thiền định, suy tư sâu sắc, và đôi khi cả sốt, nhưng việc sử dụng chất kích thích tâm thần qua các thời kỳ văn hóa khác nhau là yếu tố giúp chúng nổi bật như một công cụ thay đổi thế giới quan phổ biến. Từ các trường phái bí ẩn Hy Lạp cổ đại sử dụng kykeon (một dạng của nấm ergot), đến việc sử dụng peyote trong các nền văn hóa bản địa Bắc Mỹ, ayahuasca trong thực hành shaman của người Amazon, iboga trong các nghi lễ tâm linh Bwiti ở châu Phi, và soma trong các nghi lễ Vedic cổ xưa – rõ ràng là các chất này đã đóng vai trò như các công nghệ tâm lý trong thực hành văn hóa qua hàng thế kỷ.

Dựa vào các bằng chứng lịch sử, tôi cho rằng ít nhất các chất kích thích tâm thần nên được coi là một yếu tố nhân quả cho bất kỳ sự thay đổi nhận thức – văn hóa lớn nào hiện tại chưa có một lời giải thích hoàn chỉnh và hợp lý. Nếu mỗi lần sử dụng chất kích thích, não bộ của con người bị đẩy vào một trạng thái then chốt hiếm hoi, thì đây sẽ là một trải nghiệm không phải hiếm gặp đối với tổ tiên săn bắn hái lượm của chúng ta, và tất cả những nhà thám hiểm tổ tiên đã biến việc trải nghiệm trở thành một thực hành tiết lộ có chủ đích.

Chất kích thích tâm thần tiết lộ bản chất phi lưỡng của thực tại

Nhưng trải nghiệm do chất kích thích tâm thần mang lại không chỉ tạo ra một sự thay đổi ngẫu nhiên trong thế giới quan và góc nhìn của chúng ta – nó còn giúp chúng ta nhận thức một cách phi lưỡng về thế giới, một cái nhìn sẽ có lợi thế thích ứng độc đáo như một mô hình dự đoán. Nhận thức này về tính kết nối có thể biểu hiện ở các cấp độ khác nhau: từ việc nhận ra rằng nền văn minh nhân loại là một mạng lưới liên kết phụ thuộc lẫn nhau (một siêu cơ thể hoặc bộ não toàn cầu), đến việc nhận thức sự phụ thuộc lẫn nhau của tất cả các sinh vật trong hệ sinh thái (Giả Thuyết Gaia), hoặc thậm chí cảm nhận một mối quan hệ cá nhân đặc biệt với toàn bộ vũ trụ đang tiến hóa.

Một góc nhìn toàn diện như vậy tương ứng với những gì chúng ta hiện gọi là tư duy hệ thống, một dạng siêu góc nhìn mang đến một cấp độ phân tích hoàn toàn mới, giúp cải thiện mô hình dự đoán thô sơ trước đây. Tư duy hệ thống không coi các hiện tượng thực tế là các phần biệt lập mà là một phần của các tổng thể lớn hơn, liên kết lẫn nhau. Ở dạng siêu lý luận này, các cá nhân đột nhiên nhận thức được mạng lưới phức tạp của các mối quan hệ và các vòng phản hồi tạo nên thực tại, vốn trước đây bị che giấu bởi một quan điểm giảm trừ, coi thế giới như một tập hợp các thực thể riêng biệt.

Nhận thức cấp cao hơn này thúc đẩy những hiểu biết thực tiễn và các giải pháp xã hội nảy sinh từ việc suy nghĩ về các thách thức mà chúng ta phải đối mặt như một loài liên kết với nhau. Nếu chất kích thích tâm thần thúc đẩy tư duy hệ thống, chúng sẽ thường xuyên truyền cảm hứng cho các mô hình dự đoán thích ứng và hiệu quả hơn, vốn sẽ được tiến hóa ưa chuộng, đặc biệt là trong những thời kỳ chia rẽ, khi các góc nhìn thống nhất trở nên cần thiết.

Từ các nghiên cứu hình ảnh não bộ với báo cáo chủ quan, chúng ta biết rằng chất kích thích tâm thần làm sáng tỏ tính kết nối của tự nhiên thông qua hiện tượng tan rã cái tôi – một hiện tượng ảnh hưởng đến ý thức, trong đó ranh giới giữa cái tôi và môi trường bị mờ hoặc hoàn toàn biến mất. Mặc dù trạng thái thiền định và chiêm nghiệm có thể thúc đẩy sự thay đổi mô thức có thể cũng làm tan rã cái tôi, nhưng không gì làm được điều đó một cách mãnh liệt như một chất kích thích tâm thần mạnh.

Siêu quan điểm xuất hiện khi ý thức vượt qua ý thức thông thường, bị ràng buộc bởi cái tôi này, được gọi là nhận thức phi lưỡng trong triết học phương Đông, và các nhà khoa học thậm chí đã phát triển các bảng câu hỏi để đánh giá những thay đổi trong nhận thức phi lưỡng sau các trạng thái ý thức thay đổi. Trạng thái nhận thức này mang tính tâm linh, theo nghĩa là nó kết nối chúng ta với một cái gì đó lớn lao hơn bản thân mình. Điều này củng cố quan điểm rằng chất kích thích tâm thần có thể đã là nguồn cảm hứng cho sự khởi đầu của tôn giáo, và với chiến lược tinh vi đầu tiên đó để tồn tại tập thể, là mầm mống của nền văn minh.

Ý nghĩa của tất cả điều này là gì?

Khi chúng ta đến gần cuối câu chuyện này, đã đến lúc suy ngẫm về câu chuyện của chúng ta và tương lai. Giả thuyết vượn đá mới cho rằng những cuộc cách mạng truyền cảm hứng từ chất kích thích tâm thần thúc đẩy tiến hóa của con người và văn hóa xảy ra theo các chu kỳ lặp lại, và chúng ta có thể nhận ra chúng qua các dấu hiệu tiêu thụ chất kích thích tâm thần nhiều hơn bình thường trong thời kỳ bất ổn xã hội, đóng vai trò là một sự tiêm nhiễm hỗn loạn cho các hệ thống xã hội, giống như hiệu ứng hỗn loạn của chất kích thích tâm thần.

Với sự hợp thức hóa rộng rãi của psilocybin (nấm ảo giác), DMT (thành phần gây ảo giác trong ayahuasca), và cần sa – chất có tính chất thức thần nhẹ – Thuyết Khỉ Phê Mới dự đoán rằng một kỷ nguyên thức thần toàn cầu đang đến gần, báo hiệu một sự chuyển đổi từ thế giới quan hậu hiện đại sang metamodern. Thế giới quan này, được đặc trưng bởi một tầm nhìn siêu việt và nhận thức theo phong cách tư duy hệ thống, sẽ thống nhất các nền văn hóa và đồng bộ hóa lợi ích của chúng trong khi vẫn giữ được sự đa dạng. Bởi vì một tổ chức càng phức tạp và mạnh mẽ về mặt tính toán càng đòi hỏi sự đa dạng và hội nhập lớn hơn – hay còn gọi là tính liên kết của nhân loại.

Thế giới quan này có thể là một giải pháp thích nghi mà chúng ta buộc phải lựa chọn do mối đe dọa của Thế chiến III và nhu cầu giảm thiểu xung đột để giải quyết tất cả các cuộc khủng hoảng hiện sinh khác của chúng ta, vốn đã đủ để làm chúng ta bận rộn mà không cần phải cố gắng tiêu diệt nhau. Và rất có thể chính một chất thức thần sẽ truyền cảm hứng cho hình thức đóng gói chính xác của thế giới quan đó, vì nó phải được thiết kế để có sự cộng hưởng với tư duy thức thần đang nổi lên, thúc đẩy sự lan truyền văn hóa của nó.

Khám phá mới về ý thức và tương lai nhân loại

Điều này dẫn tôi đến một suy đoán có lẽ còn táo bạo hơn thuyết của McKenna, mặc dù có thể cũng là bức tranh lớn mà ông đã hình dung. Nếu sinh quyển thực sự là một thực thể được kết nối chặt chẽ, với nền văn minh nhân loại tạo nên cái gì đó giống như bộ não của Gaia, thì liệu các chất thức thần có thể là thứ mà hệ thống toàn cầu dùng để nuôi dưỡng bộ não của mình nhằm làm cho nó tự ý thức không? Liệu bước nhảy vọt tiếp theo trong quá trình tiến hóa có phải là sự xuất hiện của một noosphere tích hợp hoàn chỉnh, một dạng nhận thức toàn cầu, mà thông qua đó hệ thống hành tinh sống dậy hoặc tỉnh thức nhờ vào một nhận thức của loài người trên quy mô hành tinh?

Do lo ngại sẽ thu hút loại hoài nghi đã khiến thuyết của McKenna nằm ngoài khoa học chính thống, tôi sẽ bỏ qua suy đoán này trong Thuyết Khỉ Phê Mới chính thức. Nhưng điều gì đó nói với tôi rằng thực tế tiến trình tiến hóa – một tiến trình của cả sự phát triển hành tinh lẫn con người – đã được thúc đẩy bởi các chất nâng cao ý thức, không chỉ là một sự trùng hợp may mắn của thế giới chúng ta. Dưới ánh sáng của góc nhìn mới, điều này trở thành một phần tự nhiên và hợp lý trong câu chuyện về một vũ trụ ngày càng trở nên có ý thức – một toàn thể vũ trụ, giống như một sinh vật đang phát triển, đang tỉnh thức. Điều ấn tượng nhất của câu chuyện đầy chất thức thần này là có vẻ như nó đang thực hiện điều đó thông qua chính chúng ta.