Đã đến lúc khôi phục lại khái niệm đức hạnh

Bài viết sau đây được trích từ cuốn The quest for character, xuất bản bởi Basic Books vào ngày 27 tháng 9. Được in lại với sự cho phép của Basic Books.

Chúng ta có thể tự biến mình thành những con người tốt hơn không?

Chúng ta có thể giúp người khác làm điều tương tự không? Và liệu chúng ta có thể khiến các nhà lãnh đạo trong xã hội – các chính khách, tướng lĩnh, doanh nhân – quan tâm đến phúc lợi chung để nhân loại không chỉ thịnh vượng về kinh tế và vật chất mà còn về mặt tinh thần? Những câu hỏi này đã được đặt ra trong hơn hai thiên niên kỷ, và nỗ lực trả lời chúng là điều quan trọng nếu chúng ta muốn sống một cuộc sống tốt đẹp hơn và góp phần xây dựng một xã hội công bằng hơn.

Trong truyền thống phương Tây

Vấn đề trở thành một con người tốt hơn thường được hiểu theo thuật ngữ đức hạnh. Trước khi chúng ta có thể đặt câu hỏi liệu và bằng cách nào đức hạnh có thể được dạy, thì trước tiên chúng ta cần thảo luận về khôi phục đức hạnh thực sự là gì và tại sao chúng ta nên quan tâm đến nó. Ngày nay, từ này đã mang một ý nghĩa cổ lỗ, khi tâm trí chúng ta có thể dễ dàng liên tưởng đến những khái niệm Kitô giáo về các đức tính như trong sạch và khiết tịnh. Từ này do đó đã không còn được sử dụng rộng rãi. Theo Google Ngram, tần suất sử dụng của từ này đã giảm dần từ năm 1800 và ổn định trong nửa thế kỷ qua.

Điều đó thật đáng tiếc, và đây là một xu hướng mà chúng ta cần đảo ngược, không phải vì khái niệm cổ điển đó cần được bám víu vào mà vì một khái niệm cổ xưa hơn vẫn có thể cung cấp cho chúng ta nhiều hướng dẫn hợp lý về cách sống trong thời đại ngày nay. Người Hy Lạp và La Mã cổ đại tập trung vào bốn đức tính chính, được hiểu là những đặc điểm tính cách hoặc khuynh hướng hành vi mà chúng ta cần rèn luyện và sử dụng như một la bàn đạo đức để định hướng cuộc sống.

Plato và Cicero

Plato là nguồn tài liệu sớm nhất nêu rõ các đức hạnh, và chính khách kiêm triết gia La Mã Cicero coi chúng là trung tâm của cách hành xử trong cuộc sống. Các đức hạnh đó là:

– Thận trọng (đôi khi gọi là khôn ngoan thực tiễn), khả năng xử lý các tình huống phức tạp theo cách tốt nhất có thể. – Công bằng, được hiểu là hành động công bằng đối với người khác và tôn trọng họ như những con người. – Kiên định (hoặc dũng cảm), bao gồm sự bền bỉ và khả năng đối mặt với nỗi sợ hãi. – Tiết chế, khả năng thực hành kiềm chế và hành động trong mức độ phù hợp.

Một nghiên cứu hiện đại do nhà tâm lý học Katherine Dahlsgaard và các đồng nghiệp đồng tác giả đã phát hiện rằng các đức hạnh chính này là gần như phổ biến trên khắp các nền văn hóa của loài người, mặc dù đôi khi chúng đi kèm với các đặc điểm tính cách bổ sung khác được coi trọng, chẳng hạn như sự kết nối giữa con người và cảm giác siêu việt. Chúng ta sẽ quay lại điểm này vào cuối cuốn sách. Còn bây giờ, thật dễ dàng để thấy tại sao bốn đức hạnh của Plato được coi trọng qua các truyền thống: một người hành xử thận trọng, công bằng, dũng cảm và tiết chế là người mà chúng ta thường coi là hình mẫu cho chính mình và con cái mình.

Nguồn gốc từ virtue

Mặc dù từ virtue bắt nguồn từ tiếng Latin virtus, có nghĩa là sức mạnh đạo đức, nhưng từ Hy Lạp gốc của nó là arete, có nghĩa là điều tốt hoặc ngắn gọn hơn là sự xuất sắc. Không chỉ là sự xuất sắc về đạo đức mà còn là sự xuất sắc của bất kỳ loại nào. Chẳng hạn, một vận động viên xuất sắc là người chiến thắng nhiều cuộc thi ở Olympia. Và arete không chỉ áp dụng cho con người. Một con sư tử cái xuất sắc là một con giỏi săn bắt linh dương và các con mồi khác để cô và con cái của mình có thể sống sót.

Khái niệm này thậm chí còn áp dụng cho các đồ vật: một con dao xuất sắc, chẳng hạn, là một con dao có lưỡi sắc bén có thể cắt ngọt. Nói chung, arete liên quan đến chức năng thích hợp của một thứ gì đó và mức độ thực hiện tốt chức năng đó. Chức năng của một con dao là để cắt; chức năng của một con sư tử cái là sinh sản và nuôi dưỡng con cái; chức năng của một vận động viên là chiến thắng các cuộc thi. Nhưng arete của con người là gì? Đây là vấn đề mà người Hy Lạp và La Mã có quan điểm khác nhau, giống như các triết gia và nhà khoa học ngày nay cũng có quan điểm khác nhau. Nhưng không quá khác biệt như chúng ta có thể tưởng tượng.

Epicurean và Stoic

Ví dụ, người Epicurean cho rằng con người tự nhiên tìm kiếm khoái lạc và, đặc biệt, tránh đau đớn. Vì vậy, một cuộc sống con người xuất sắc là cuộc sống dành cho việc giảm thiểu đau đớn và tối đa hóa khoái lạc. Đối với người Stoic, điều phân biệt loài người là khả năng lý trí và mức độ xã hội cao của chúng ta, từ đó suy ra rằng chúng ta nên sử dụng tâm trí để cải thiện đời sống xã hội. Mặc dù những quan niệm này có vẻ khác nhau, nhưng cả người Epicurean và Stoic đều đồng ý rằng chúng ta nên hành động một cách đạo đức vì điều đó giúp chúng ta sống theo tự nhiên, tức là theo bản chất của chúng ta như một loài sinh học cụ thể.

Quan điểm của khoa học hiện đại

Các nhà khoa học hiện đại như nhà linh trưởng học so sánh Frans de Waal cũng đã đưa ra kết luận rằng bản chất của con người được đặc trưng bởi việc chúng ta sử dụng lý trí để giải quyết vấn đề cũng như mức độ xã hội bất thường cao của loài chúng ta. Thực vậy, De Waal cho rằng cái mà chúng ta gọi là đạo đức đã tiến hóa ở loài Homo sapiens từ những khối xây dựng đã tồn tại ở các loài linh trưởng xã hội khác. Do đó, đạo đức có một chức năng sinh học rõ ràng và quan trọng: điều chỉnh cuộc sống cộng đồng để các cá thể trong nhóm có thể tồn tại và phát triển.

Điều thú vị là các thuật ngữ hiện đại ethics và morality có nguồn gốc hé lộ về điều này: từ đầu tiên xuất phát từ tiếng Hy Lạp êthos, một từ liên quan đến ý tưởng về tính cách của chúng ta; từ thứ hai xuất phát từ tiếng Latin moralis, liên quan đến thói quen và phong tục. Đạo đức hoặc luân lý, theo nghĩa Hy Lạp-La Mã cổ đại, là những gì chúng ta làm để sống tốt cùng nhau – giống như vấn đề mà các họ hàng linh trưởng của chúng ta đang đối mặt. Để sống một cuộc sống tốt đẹp, chúng ta cần một xã hội nơi mọi người hành xử một cách đạo đức, một mục tiêu không khó đạt được trong các nhóm xã hội nhỏ đã đánh dấu phần lớn lịch sử của nhân loại và vẫn tiếp tục đánh dấu các loài linh trưởng khác.

Vai trò của xã hội nhỏ

Trong loại xã hội này, mọi người đều biết và có khả năng có quan hệ với nhau. Trong hoàn cảnh đó, tương đối dễ dàng để đảm bảo rằng các cá nhân hành xử một cách đạo đức, bởi vì nếu họ không làm vậy, những thành viên khác trong nhóm sẽ biết và sẽ trừng phạt về mặt thể chất hoặc buộc phải cô lập những người không tuân theo. Các bài học đạo đức rõ ràng là không cần thiết cho nhiệm vụ này, và cả con người thời kỳ đầu lẫn các loài linh trưởng khác đều có thể dựa vào bản năng tiến hóa của mình.

Sự tiến hóa của xã hội loài người

Tuy nhiên, con người đã không sống trong các nhóm nhỏ và dễ kiểm soát ít nhất là từ khi bắt đầu cuộc cách mạng nông nghiệp, khoảng mười nghìn năm trước. Sự kiện đó đã dẫn đến sự tiến hóa của các khu định cư ổn định ngày càng lớn, cuối cùng dẫn đến sự ra đời của các thành phố đầu tiên. Những sự kiện đó chính là điều đã dẫn đến nhu cầu phát triển các hệ thống đạo đức rõ ràng và các hệ thống pháp luật liên quan ở Hy Lạp và La Mã cổ đại cũng như ở mọi nơi khác trên thế giới. Đồng thời, con người cũng bắt đầu xem xét liệu và bằng cách nào họ có thể dạy thế hệ tiếp theo sống một cách đạo

đức, và đặc biệt là làm thế nào họ có thể lựa chọn những nhà lãnh đạo tốt để xử lý các xã hội ngày càng phân tầng và phức tạp – những nhà lãnh đạo sẽ hành động có đạo đức vì lợi ích của tất cả mọi người.

Socrates và câu hỏi về đức hạnh

Ở phương Tây, một trong những nhân vật then chốt đầu tiên nghiêm túc khám phá câu hỏi về tính cách và liệu đức hạnh có thể được dạy hay không là Socrates của Athens, người sống trong khoảng thời gian từ năm 470 đến 399 trước Công nguyên, thời kỳ mà thành phố quê hương của ông, chủ nhà của chính phủ dân chủ đầu tiên trên thế giới, đã trải qua đỉnh cao và sự sụp đổ của mình.

Trong đối thoại Meno của Plato, nhân vật chính đặt câu hỏi trực tiếp với Socrates về vấn đề cốt lõi của cuốn sách mà bạn đang đọc: Thầy có thể nói cho tôi biết, Socrates, liệu sự xuất sắc của con người có thể dạy được không? Hoặc nếu không thể dạy được, nó có thể đạt được bằng sự huấn luyện không? Hoặc, nếu nó không thể đạt được bằng huấn luyện hay giảng dạy, liệu nó có phải do bẩm sinh hay nhờ một cách nào đó khác?

Câu trả lời của Socrates

Socrates hiếm khi trả lời một câu hỏi trực tiếp. Thay vào đó, ông sẽ trả lời bằng cách đặt ra những câu hỏi của riêng mình, nhằm hướng dẫn đối thoại viên của ông thông qua một quá trình lý luận có thể dẫn họ đến câu trả lời, hoặc ít nhất là sự hiểu biết rõ ràng hơn về vấn đề. Điều này cũng xảy ra trong Meno. Socrates bắt đầu bằng cách hỏi đức hạnh là gì, với lý do rằng nếu chúng ta không biết câu trả lời cho câu hỏi đó, thì chúng ta không có hy vọng trả lời được câu hỏi tiếp theo là liệu nó có thể được dạy không. Mọi thứ không diễn ra suôn sẻ. Socrates thông báo với Meno rằng ông không biết đức hạnh là gì, và hơn nữa, ông còn tuyên bố rằng ông không biết bất kỳ ai khác cũng biết điều đó. Meno đáp lại rằng, theo một trong những đối thủ nổi tiếng của Socrates, Gorgias, những người khác nhau thể hiện các đức hạnh khác nhau tùy thuộc vào vai trò của họ trong xã hội: đàn ông ở độ tuổi sung sức thì dũng cảm, phụ nữ thì khiết tịnh, người già thì khôn ngoan… Nhưng Socrates không chấp nhận điều này: đức hạnh không phụ thuộc vào tuổi tác hay giới tính; nó là một phẩm chất chung của con người.