3 kịch bản vô thức điều khiển cuộc sống mà bạn nên biết

Nhà thần kinh học Anne Laure Le Cunff chia sẻ cách nhận diện và thoát khỏi những kịch bản nhận thức đang giới hạn sự phát triển cá nhân.

Trong một nghiên cứu năm 1979, các nhà khoa học nhận thức phát hiện một điều kỳ lạ: Khi được yêu cầu mô tả những trải nghiệm hàng ngày – đi khám bác sĩ, ăn tại nhà hàng – người tham gia đưa ra các phản hồi gần như giống hệt nhau.

Họ tuân theo cùng một trình tự, liệt kê các bước giống nhau, và kỳ vọng những kết quả tương tự.

Từ đó đến nay, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những khuôn mẫu này mở rộng vượt xa các hoạt động thường nhật. Chúng ta dựa vào những kịch bản nhận thức ăn sâu không chỉ để xử lý các thói quen hàng ngày mà còn để định hình sự nghiệp, các mối quan hệ, và cả bản sắc cá nhân. Dù chúng có thể mang lại cảm giác an toàn, chúng cũng kìm hãm chúng ta khỏi việc phát huy hết tiềm năng bản thân.

Tuân theo những kịch bản không thuộc về mình

Một trong những kịch bản nhận thức chi phối mạnh mẽ nhất là Kịch bản tiếp nối – giả định rằng chương tiếp theo của cuộc đời phải hợp lý tiếp nối chương trước. Chúng ta tiếp tục gắn bó với những nghề nghiệp không còn mang lại niềm vui, duy trì những mối quan hệ không còn phục vụ sự phát triển của bản thân, và né tránh những cơ hội có vẻ không phù hợp với con người chúng ta từng là.

Sai lầm về sự nhất quán nội tại này bắt nguồn từ xu hướng của não bộ ưa thích những câu chuyện quen thuộc – những câu chuyện có logic, có định hướng và mang lại cảm giác chúng ta đang đi đúng đường.

Một kịch bản khác ngầm điều khiển cuộc sống, hành vi của chúng ta là Kịch bản làm hài lòng đám đông. Áp lực phải tuân theo kỳ vọng xã hội rất mạnh mẽ, thường ngụy trang dưới hình thức của sự khôn ngoan hoặc thận trọng. Ngay từ khi còn nhỏ, chúng ta đã nội tại hóa các cột mốc được xã hội tôn vinh – thành tích học tập, nấc thang sự nghiệp, tiến trình hẹn hò và kết hôn.

Khát khao được bạn bè và gia đình công nhận khiến nhiều người tránh né những con đường bất thường, dù đó là những lựa chọn thực sự phù hợp với định nghĩa thành công của riêng họ (hãy nghĩ đến những người tiếp tục theo đuổi sự nghiệp không yêu thích chỉ để làm vừa lòng gia đình).

Kịch bản thứ ba là Kịch bản sử thi – niềm tin rằng cuộc đời phải xoay quanh một mục đích vĩ đại duy nhất. Ý tưởng này rất hấp dẫn: Hãy tìm ra điều duy nhất dành riêng cho mình và cống hiến cả cuộc đời cho nó.

Tuy nhiên, các nghiên cứu cho thấy lối suy nghĩ này không vững chắc. Nhiều người theo đuổi đam mê duy nhất cảm thấy vỡ mộng khi gặp trở ngại, cho rằng mình đã chọn sai thay vì điều chỉnh hướng đi. Những người khác thì cảm thấy lạc lối khi không thể xác định được một mục đích sống rõ ràng.

Sự thật là phần lớn chúng ta là những người đa tiềm năng – những cá thể tò mò, luôn phát triển với nhiều mối quan tâm đa dạng. Việc chấp nhận tính linh hoạt này có thể dẫn tới một cuộc đời trọn vẹn hơn.

Làm sao để thoát khỏi những kịch bản nhận thức?

Kịch bản nhận thức mang lại cấu trúc hữu ích, đặc biệt trong các hoạt động thường nhật, nhưng chúng không nên quyết định toàn bộ cuộc sống của chúng ta. Việc nhận diện những kịch bản tuy vô hình nhưng hiện diện thường trực là bước đầu tiên để thoát khỏi sự kiểm soát của chúng.

Chìa khóa không nằm ở một cuộc cải tổ ngoạn mục, mà ở một sự chuyển đổi trong tư duy – thay thế kỳ vọng cứng nhắc bằng tư duy thử nghiệm. Khi cho phép bản thân thử nghiệm những khả năng mới mà không bị áp lực bởi một kết quả cố định, ta mở ra cánh cửa cho một cách sống phù hợp hơn với bản thân.

Một trong những cách hiệu quả nhất để phá vỡ một kịch bản nhận thức là đặt câu hỏi về nguồn gốc của nó. Kỳ vọng này đến từ đâu – do gia đình dạy, do văn hóa củng cố, hay do chính ta áp đặt dựa trên những niềm tin đã lỗi thời?

Thông qua việc xem xét những tham vọng rõ ràng và có vẻ tự nhiên nhất, chúng ta có thể tách biệt ảnh hưởng bên ngoài với những điều thực sự quan trọng đối với mình.

Để phát hiện Kịch bản tiếp nối, bạn có thể hỏi: Tôi đang nộp đơn công việc này vì tôi có thể học hỏi và phát triển hay vì nó hợp lý dựa trên công việc trước đó? Với Kịch bản làm hài lòng đám đông: Tôi đang theo đuổi cột mốc sự nghiệp này vì bản thân hay vì hy vọng sẽ làm hài lòng người khác? Với Kịch bản sử thi: Tôi đang cống hiến cho mục tiêu này vì nó thực sự phù hợp với mối quan tâm của mình hay vì tôi cảm thấy áp lực phải tìm ra mục đích sống?

Những thay đổi lớn trong cuộc sống thường rất đáng sợ, đó là lý do nhiều người vẫn bám vào các kịch bản an toàn. Một cách hiệu quả để chuyển tiếp khỏi chúng là thông qua những thử nghiệm nhỏ, ít rủi ro.

Thay vì nghỉ việc đột ngột, bạn có thể thử làm freelancer trong một lĩnh vực mới hoặc tham gia một khoá học. Thay vì cam kết với một quyết định thay đổi cả cuộc đời, hãy dành vài tuần sống ở một thành phố khác.

Việc thử nghiệm những cách sống mới cho phép ta thay đổi dần dần mà không bị áp lực tất cả hoặc không gì cả.

Các kịch bản nhận thức thường đi kèm với những thước đo thành công có sẵn: thăng chức, thành tựu tài chính, sự công nhận xã hội. Nhưng những tiêu chuẩn này thường cứng nhắc và giới hạn.

Điều gì sẽ xảy ra nếu thành công không nằm ở việc đánh dấu các cột mốc truyền thống mà nằm ở sự tò mò suốt đời, khả năng thay đổi và phát triển liên tục?

Phá vỡ kịch bản nhận thức là quá trình gỡ bỏ những điều ta từng được dạy về kỳ vọng bản thân.

Đó là việc nới lỏng những câu chuyện đã nội tại hóa, buông bỏ nhu cầu chắc chắn, và vượt ra khỏi ống kính của thành tựu truyền thống.

Nó đòi hỏi dũng khí để đặt câu hỏi với các câu chuyện cũ, thử nghiệm những khả năng mới, và định nghĩa lại thành công theo cách của chính mình.

Khi chúng ta đón nhận tư duy thử nghiệm này, ta cho phép mình xây dựng một cuộc đời phù hợp với khát vọng đang không ngừng thay đổi của bản thân.