Các tôn giáo đều có 3 yếu tố chính: cam kết siêu hình, hướng dẫn đạo đức, và các nghi lễ hoặc thực hành hàng ngày. Chủ nghĩa Khắc kỷ cũng có những yếu tố này.
Các tôn giáo đều có 3 yếu tố chính: cam kết siêu hình, hướng dẫn đạo đức, và các nghi lễ hoặc thực hành hàng ngày. Chủ nghĩa Khắc kỷ cũng có những yếu tố này.
Tôn giáo trong lịch sử loài người
Trong phần lớn lịch sử nhân loại, chúng ta sống dưới cái bóng của các vị thần. Mọi thế kỷ trước đây đều tôn sùng tôn giáo hơn rất nhiều so với ngày nay. Con người cầu nguyện hàng ngày tới các thần linh, những đấng luôn hiện diện gần gũi. Họ thấy thần thánh trong mọi thứ. Các vị thần tạo ra thế giới, và điều đó mang lại ý nghĩa cho cuộc sống.
Hệ thống tôn giáo trả lời những câu hỏi như: Làm thế nào để cư xử? Tại sao phải cố gắng? Mọi thứ được định nghĩa bởi các cam kết siêu hình nền tảng như Jannah, Địa ngục, Samsara, Jīva, hay bất kỳ điều gì tương tự. Mọi người và mọi vật đều quay quanh một ngôi sao tôn giáo.
Sự thay đổi trong thời hiện đại
Ngày nay, mọi thứ đã khác. Chủ nghĩa vô thần, với nhiều định nghĩa khác nhau, đang gia tăng. Sự tham dự tôn giáo giảm xuống, triết học thế tục lên ngôi, và thế giới quan khoa học đã đẩy các quan điểm tâm linh ra khỏi vị trí trung tâm.
Điều này tạo ra một vấn đề. Là một loài đã dành hàng trăm ngàn năm để sống theo một lối sống nhất định, chúng ta cần thời gian để tái định hướng bản thân. Friedrich Nietzsche đã từng nói Thượng đế đã chết, và ngay sau đó ông hỏi Rồi sao nữa? Điều gì sẽ thay thế bàn tay đã dẫn dắt chúng ta suốt bao lâu nay?
Một số người cho rằng hiện đại đang thử nghiệm các hình thức thay thế tôn giáo. Ví dụ, chúng ta biến thể thao thành nhà thờ với sự chia rẽ, dị giáo, và cả những cuộc chiến thần thánh. Chúng ta tìm kiếm sự thăng hoa trong âm nhạc, nghệ thuật, hoặc thậm chí trong ma túy. Chúng ta tìm thấy cộng đồng qua chiếc điện thoại và nghi lễ trong những nỗi ám ảnh. Nhưng tất cả đều thiếu đi sức mạnh gắn kết của một hệ thống thực thụ.
Những thay thế này có thể đáp ứng một số nhu cầu, nhưng chúng không đủ ý nghĩa và cam kết để trở thành một tôn giáo thực sự.
Tôn giáo khắc kỷ?
Song song với những vấn đề này là hiện tượng thú vị: sự hồi sinh của Chủ nghĩa Khắc kỷ. Trong vai trò là một nhà triết học công cộng, tôi nhận thấy rằng người ta thường dễ dàng gán ghép mọi thứ một chút giống Khắc kỷ.
Vậy, chúng ta có hai quan sát: Thứ nhất, một cuộc khủng hoảng ý nghĩa – cảm giác mất phương hướng. Thứ hai, Chủ nghĩa Khắc kỷ đang ngày càng phổ biến.
Hai hiện tượng này có thể không liên quan, giống như sự gia tăng Wi-Fi và sự biến mất của các buồng điện thoại công cộng. Tuy nhiên, nó đáng để chúng ta xem xét.
3 yếu tố của một hệ thống
Có sự khác biệt giữa một triết lý và một triết lý sống. Các triết gia hiện đại thường tập trung vào những góc nhỏ của triết học như nhận thức luận, logic, đạo đức, hay tâm trí.
Thế giới cổ đại thì khác. Các triết gia Hy Lạp và La Mã – cũng như các triết gia ở Trung Quốc và Ấn Độ – quan tâm đến việc xây dựng các hệ thống triết học. Họ muốn có một triết lý sống.
Một triết lý sống phải có 3 yếu tố, Pigliucci nói. Nó cần có siêu hình học – một bức tranh về cách thế giới vận hành. Nó cần có đạo đức – một ý tưởng về cách bạn nên sống trong thế giới đó. Và nó cần có một bộ thực hành, bài tập, và các nghi thức để giúp bạn áp dụng đạo đức đó.
Ông so sánh điều này với các tôn giáo:
Đơn cử, Cơ Đốc giáo – một tôn giáo tôi đã lớn lên trong đó. Về mặt siêu hình, thế giới được tạo ra bởi một Thượng Đế toàn năng. Về mặt đạo đức, có Mười Điều Răn và các giáo huấn của Chúa Jesus. Và về mặt thực hành, bạn cầu nguyện, đọc kinh thánh, tham gia cộng đồng, và đi nhà thờ. Điều tương tự cũng có thể áp dụng cho Phật giáo, Nho giáo, hoặc bất kỳ tôn giáo nào khác.
Tóm lại, có một danh mục rộng lớn bao gồm các cách sống được định hướng triết học, và các tôn giáo là một nhánh lớn trong đó.
Tôn giáo và siêu hình học trong chủ nghĩa khắc kỷ
Nếu tôn giáo có 3 yếu tố, và Chủ nghĩa Khắc kỷ cổ đại cũng sở hữu những yếu tố đó, thì có thể kết luận rằng Chủ nghĩa Khắc kỷ cổ đại, ít nhất, đã là một dạng tôn giáo. Tuy nhiên, đối với nhiều người ngày nay chỉ biết sơ qua về Chủ nghĩa Khắc kỷ, các yếu tố siêu hình học có thể không rõ ràng.
Hầu hết mọi người biết đến Chủ nghĩa Khắc kỷ qua các trích dẫn nổi tiếng lan truyền trên mạng xã hội hoặc các mẹo sống hay ho để vượt qua khó khăn. Họ nhận diện nó qua liệu pháp hành vi nhận thức hoặc những lời khuyên tự cải thiện. Vì vậy, phần lớn họ chỉ liên tưởng Chủ nghĩa Khắc kỷ với các thực hành và thiền định, thay vì những cam kết siêu hình học của nó.
Các cam kết siêu hình học thường là điều khó chấp nhận nhất đối với những người không theo tôn giáo, đặc biệt là những người thấm nhuần thế giới quan khoa học. Đó có thể là niềm tin vào linh hồn, thế giới bên kia, một vị thần can thiệp, hoặc một lực lượng nghiệp báo như samsara. Trong Chủ nghĩa Khắc kỷ, cam kết siêu hình học nằm ở một lực lượng cơ bản gọi là logos – lý tính.
Theo Pigliucci, cách tiếp cận siêu hình học của Chủ nghĩa Khắc kỷ khác biệt so với các tôn giáo khác.
Ở đây, mối quan hệ giữa đức tin và lý trí là khác nhau. Trong một tôn giáo, siêu hình học dựa trên đức tin, và lý trí chỉ đóng vai trò hỗ trợ cho đức tin. Lý trí là ổn, miễn là nó đồng ý với đức tin. Nếu không, chúng ta sẽ gặp vấn đề. Trong triết học, điều này ngược lại. Không có đức tin. Người Khắc kỷ không cầu nguyện Zeus hay bất kỳ vị thần nào. Chủ nghĩa Khắc kỷ hoàn toàn dựa trên lý trí vì nó là một triết lý trước tiên.
Ví dụ, Chủ nghĩa Khắc kỷ giả định rằng về mặt siêu hình, thế giới là một sinh vật sống mà họ gọi là Thượng Đế, được ban tặng logos. Được rồi, nhưng đó là một giả thuyết thực nghiệm chứ không phải một tín điều đức tin. Và trên thực tế, với tư cách là một nhà khoa học hiện đại, tôi nhìn vào giả thuyết đó và nói: Không, tôi không nghĩ vậy. Tôi là một nhà sinh học. Tôi không thấy gì trong Vũ trụ trông giống một sinh vật sống. Tôi không thấy lý do hoặc bằng chứng để nghĩ theo cách đó.
Chủ nghĩa khắc kỷ không có siêu hình học
Chủ nghĩa Khắc kỷ cổ đại dường như giống với một tôn giáo – với 3 yếu tố thông thường. Nhưng liệu có thể tách rời Chủ nghĩa Khắc kỷ khỏi các yếu tố siêu hình học của nó không? Liệu ta có thể giữ lại phần đạo đức và thực hành mà không cần logos? Liệu ta có thể có một dạng Chủ nghĩa Khắc kỷ thế tục, giống như cách một số người tìm kiếm Phật giáo thế tục? Pigliucci nghĩ rằng không thể.
Nếu bạn loại bỏ một số yếu tố siêu hình học, điều gì sẽ xảy ra với Chủ nghĩa Khắc kỷ? Chắc chắn sẽ có sự thay đổi, bởi vì ý niệm siêu hình về một Vũ trụ sống mà chúng ta là những phần nhỏ của nó – giống như các tế bào của một cơ thể – có những tác động lớn đến quan điểm về sự quan phòng trong Chủ nghĩa Khắc kỷ.
Ví dụ, một người Khắc kỷ như Epictetus nói rằng: Vào ban đêm, đừng quên hôn tạm biệt vợ con vì họ có thể qua đời. Và nếu bạn nhắc nhở bản thân điều đó, bạn sẽ không đau khổ. Nhưng khi đọc điều đó, tôi lại hỏi: Khoan đã. Ý ông là gì khi nói rằng tôi sẽ không đau khổ?
Từ góc độ của ông ấy, điều đó hoàn toàn đúng. Nếu bạn coi mọi người, bao gồm cả người thân yêu của bạn và bản thân bạn, là một tế bào của một sinh vật khổng lồ mà lợi ích của nó bạn đang phục vụ, bạn sẽ hiểu rằng nếu có điều gì xảy ra, kể cả việc mất đi người thân, thì đó không phải là điều xấu. Thực tế, đó là điều tốt. Nó phục vụ mục đích lớn lao hơn của Vũ trụ.
Nhưng nếu bạn không tin rằng đó là bức tranh lớn của thế giới thì sao? Lúc này, bạn phải xem xét lại mọi thứ. Trong trường hợp đó, tôi nghĩ rằng chúng ta chỉ còn lại sự chấp nhận và chịu đựng thay vì đón nhận số phận của mình. Người Khắc kỷ đón nhận số phận, hay như Nietzsche từng nói amor fati – yêu số phận của mình.
Nhưng không, tôi không thể sống vì số phận của mình vì tôi nghĩ rằng số phận không có tính quan phòng. Số phận chỉ là trung lập. Vũ trụ không quan tâm đến tôi. Vì vậy, những điều tồi tệ vẫn xảy ra, nhưng tôi nhìn nhận chúng theo góc nhìn Khắc kỷ: chấp nhận thực tế như nó vốn có và làm tốt nhất với những gì Vũ trụ mang đến cho mình. Cuối cùng, tôi chỉ còn lại sự chấp nhận và chịu đựng.
Đạo đức khắc kỷ
Theo Pigliucci, phần lớn sự chấp nhận của người Khắc kỷ cổ đại đến từ các cam kết siêu hình học nền tảng. Khi ta loại bỏ điều đó, chúng ta không còn yêu số phận hay tin tưởng vào kế hoạch thần thánh mà chỉ còn một công cụ để chịu đựng.
Vậy còn các cam kết đạo đức của người Khắc kỷ thì sao? Còn ý tưởng rằng một cuộc sống đức hạnh là tốt đẹp nhất và trọn vẹn nhất thì sao? Liệu chúng ta có thể tách điều đó khỏi niềm tin tôn giáo nền tảng của nó? Điều này rất khó.
Phần lớn sự nhấn mạnh của Chủ nghĩa Khắc kỷ về đức hạnh – như bốn đức hạnh chính là trí tuệ thực tiễn, công lý, dũng cảm, và tiết chế – được đặt trong một niềm tin nhất định về summum bonum, hay điều tốt đẹp nhất. Chủ nghĩa Khắc kỷ bắt đầu với niềm tin cơ bản rằng điều tốt đẹp nhất trong cuộc sống là đức hạnh. Nhưng điều này vẫn còn gây tranh cãi.
Đó là lý do chính chúng tôi viết cuốn sách ngay từ đầu, Pigliucci nói. Và tôi nghĩ đó là một trong những điều mà truyền thống Hy-La đã làm sai. Hầu hết họ, với một số ngoại lệ, đều có một giả định lớn. Đó là giả định chung của gần như tất cả mọi người trong thế giới cổ đại: rằng sẽ chỉ có một câu trả lời duy nhất cho Điều tốt đẹp nhất là gì? hoặc là đức hạnh, hoặc là khoái lạc, hoặc điều gì khác, nhưng không thể là sự kết hợp của các yếu tố, vì sự kết hợp sẽ mang lại sự đánh đổi.
_Đó cũng là lý do bạn không thể vừa là người Khắc kỷ vừa là người Khoái lạc. Với người Khắc kỷ, điều tốt đẹp nhất là đức hạnh. Với người Khoái lạc, điều tốt đẹp nhất là sự bình yên trong tâm trí, hay ataraxia.
Có thể duy trì chủ nghĩa khắc kỷ mà không cần các cam kết siêu hình học?
Liệu chúng ta có thể tiếp tục làm người Khắc kỷ mà không cần những cam kết siêu hình học hoặc niềm tin cơ bản? Liệu chúng ta có thể trân trọng những lời khuyên của Epictetus mà không cần chấp nhận siêu hình học về logos, và liệu chúng ta có thể thiền theo cách của Marcus Aurelius mà không tin rằng chỉ có một điều tốt đẹp nhất?
Pigliucci cho rằng có thể. Suy cho cùng, Chủ nghĩa Khắc kỷ vẫn mang lại một loạt các lợi ích tâm lý.
Chúng ta biết rằng các bài tập của Chủ nghĩa Khắc kỷ hiệu quả vì chúng đã truyền cảm hứng ban đầu cho liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) vào cuối thập niên 1950 và đầu thập niên 1960. Cả Aaron Beck và Albert Ellis, hai người khởi đầu CBT, đều được truyền cảm hứng từ Epictetus và Marcus Aurelius, và họ nói rõ điều đó. Dĩ nhiên, CBT là một liệu pháp, không phải một triết lý hay cách sống.
Vòng tròn khép kín của chủ nghĩa khắc kỷ
Chúng ta quay lại điểm xuất phát. Nếu Chủ nghĩa Khắc kỷ chỉ là một danh sách các mẹo hữu ích và thiền định tâm lý để giúp ta vượt qua khó khăn, thì nó cần các niềm tin cơ bản đã đề cập ở trên. Nếu chúng ta muốn tìm kiếm ý nghĩa, mục đích và hướng đi trong cuộc sống, chúng ta cần chấp nhận Chủ nghĩa Khắc kỷ cổ đại với toàn bộ sự phong phú của nó. Chúng ta cần nhận ra sức hấp dẫn cổ xưa của logos và khám phá ý nghĩa thực sự của điều tốt đẹp nhất – đức hạnh.
Điều này có thể không phù hợp với tất cả mọi người. Không phải ai cũng thích xem Chủ nghĩa Khắc kỷ như một tôn giáo, và dĩ nhiên, điều đó không sao cả.
Cuốn sách mới nhất của Pigliucci là một khám phá tuyệt vời và dễ tiếp cận về các triết lý cổ đại khác nhau, và nó mang lại một sự cân bằng nhất định. Chúng ta cần đức hạnh, đúng vậy, nhưng chúng ta cũng cần khoái lạc và sự khiêm tốn tri thức.
Hãy khám phá triết học và tìm điều phù hợp với bạn. Hãy lấy những gì bạn cần. Làm bất cứ điều gì bạn có thể để vượt qua và để trở nên tốt hơn.
