3 câu hỏi nên tự hỏi khi nhìn thấy biểu đồ, đồ thị hoặc bản đồ

Thông tin không phải lúc nào cũng rõ ràng – nhưng bạn có thể là người tiêu dùng thông minh nếu luôn giữ đầu óc tỉnh táo và tinh thần phản biện các biểu đồ.

Hãy bắt đầu bằng cách đọc tiêu đề, xem nhãn và kiểm tra chú thích

Nếu những thông tin này không có – hãy cực kỳ cẩn trọng.

Từ thời con người còn vẽ trên vách đá, chúng ta đã biết dùng hình ảnh để thể hiện thông tin.

Ngày nay, các chuyên gia trực quan hóa dữ liệu hiểu rằng việc trình bày thông tin bằng hình ảnh giúp con người hiểu rõ hơn những dữ liệu phức tạp. Tuy nhiên, hình ảnh dữ liệu cũng có thể dẫn bạn đến những kết luận sai – dù là do cẩu thả hay cố tình đánh lạc hướng.

Lấy ví dụ: một biểu đồ cột được trình bày tại buổi họp báo ngày 6 tháng 4 của Lực lượng Đặc nhiệm Chống dịch Covid 19 của Nhà Trắng. Biểu đồ có tiêu đề Covid 19 testing in the U.S. (Xét nghiệm Covid 19 tại Mỹ), cho thấy gần 2 triệu xét nghiệm đã được thực hiện cho đến thời điểm đó. Tổng thống Trump sử dụng biểu đồ này để khẳng định rằng số lượng xét nghiệm đang tăng rất nhanh.

Tuy nhiên, biểu đồ này không phản ánh số ca xét nghiệm mới mỗi ngày – mà là số lượng tích lũy qua các tháng. Khi bạn nhìn vào biểu đồ thể hiện số lượng xét nghiệm mới mỗi ngày, có thể thấy số lượng này có tăng – nhưng không nhanh như biểu đồ đầu tiên thể hiện.

Đây là một ví dụ điển hình về việc dữ liệu bị hiểu sai hoặc trình bày thiếu chính xác.

Vậy bạn cần làm gì khi gặp một biểu đồ, bản đồ hoặc đồ thị?

Dưới đây là 3 câu hỏi cốt lõi giúp bạn đánh giá đúng và tránh bị dẫn dắt sai lệch.

Hình ảnh này đang cố gắng nói với tôi điều gì?

Hãy bắt đầu bằng việc đọc tiêu đề, xem kỹ nhãn trục và kiểm tra chú thích.

Nếu biểu đồ không có tiêu đề, nhãn hoặc chú thích – đừng tin tưởng nó ngay.

– Nhãn trục thường nằm ở trục ngang (thời gian, danh mục…) và trục dọc (số lượng, tỷ lệ…).

– Chú thích (legend) giúp bạn hiểu ý nghĩa các màu, ký hiệu trên bản đồ hoặc biểu đồ.

– Hãy kiểm tra đơn vị đo – ngày, năm, độ C, độ F, phần trăm, số lượng, tuổi…

– Trục có được chia đều không?

Một số biểu đồ dùng thang đo logarit, khiến khoảng cách giữa các giá trị không đều nhau, gây khó hiểu cho người không quen.

Ví dụ: trong chương trình The Rachel Maddow Show ngày 12 tháng 3, một biểu đồ thể hiện số ca Covid 19 tại Mỹ có trục thời gian (trục ngang) không chia đều. Khi vẽ lại biểu đồ với trục thời gian chính xác và biểu diễn số ca bệnh bằng đồ thị đường, ta thấy rõ tốc độ tăng trưởng theo cấp số nhân.

Biểu đồ rõ ràng có thể giúp người xem nhận thức được mức độ nghiêm trọng và hành động kịp thời.

Màu sắc, hình dạng, kích thước và góc nhìn được dùng như thế nào?

Màu sắc có ảnh hưởng mạnh đến cảm nhận. Những màu tối, nóng thường thu hút mắt người nhìn và dễ bị hiểu là nguy hiểm hơn.

Ví dụ: hai bản đồ thể hiện mức độ dễ xảy ra sạt lở đất tại Oregon giống hệt nhau – chỉ khác về cách phối màu. Màu sắc có thể thay đổi hoàn toàn cách bạn cảm nhận rủi ro. Nếu không đọc chú thích, bạn rất dễ bị hình ảnh đánh lừa.

Ngoài màu sắc, hình dạng, kích thước và góc nhìn cũng ảnh hưởng đến việc bạn hiểu dữ liệu.

Xem biểu đồ hình tròn dưới đây – thể hiện tỷ lệ việc làm theo ngành nghề ở Colorado. Có tới 11 hạng mục khác nhau, không sắp xếp theo thứ tự, lại dùng hiệu ứng 3D khiến các lát biểu đồ bị bóp méo, khó so sánh.

Biểu đồ cột sẽ dễ hiểu hơn nhiều trong trường hợp này, cho phép bạn dễ dàng thấy ngành nghề nào chiếm tỷ trọng lớn nhất.

Dữ liệu đến từ đâu?

Nguồn dữ liệu quyết định chất lượng và độ tin cậy của biểu đồ.

Điều này đặc biệt quan trọng với dữ liệu mang tính chính trị hoặc thiên vị. Nếu dữ liệu chỉ thu thập từ một nhóm người cụ thể, không đại diện cho toàn dân, thì kết quả có thể bị lệch.

Ví dụ: ngày 18 tháng 3, chương trình Lou Dobbs Tonight thực hiện một cuộc khảo sát trên Twitter hỏi người xem đánh giá thế nào về vai trò lãnh đạo của Tổng thống Trump trong đại dịch. Các tùy chọn trả lời chỉ bao gồm tuyệt vời, xuất sắc hoặc rất tốt – rõ ràng là thiên lệch.

Ngoài ra, người tham gia khảo sát là người đã tự chọn xem chương trình – nên không đại diện cho dân số Hoa Kỳ nói chung. Đây là một ví dụ điển hình về dữ liệu thiếu khách quan.

Hãy luôn kiểm tra nguồn gốc của dữ liệu – ai thu thập, khảo sát được thực hiện như thế nào, có đại diện không?

Hãy suy nghĩ kỹ về những gì bạn thấy

Trong thời đại đại dịch và tin tức 24/7, chúng ta liên tục tiếp xúc với biểu đồ, đồ thị, bản đồ và các hình ảnh trực quan. Việc dành ra vài giây để tự hỏi ba câu hỏi trên có thể giúp bạn nhìn nhận thông tin một cách sâu sắc và đúng đắn hơn – thay vì chỉ dừng lại ở ấn tượng đầu tiên.

Thông tin không phải lúc nào cũng rõ ràng – nhưng bạn có thể là người tiêu dùng thông minh nếu luôn giữ đầu óc tỉnh táo và tinh thần phản biện.