Vi nhựa có thực sự hủy hoại sức khỏe của chúng ta?

Chúng hiện diện trong não, tim và máu của chúng ta – nhưng chúng đang gây ra điều gì cho cơ thể con người?

Năm 2022, các nhà khoa học đã phát hiện ra vi nhựa – những mảnh nhựa nhỏ hơn 5 milimét – trong máu người. Kể từ đó, chúng đã được tìm thấy khắp cơ thể con người, bao gồm trong phổi, thận, gan, tim và não của chúng ta.

Vậy tại sao trong người chúng ta lại có nhiều nhựa như vậy, điều đó có ý nghĩa gì đối với sức khỏe, và chúng ta có thể làm gì để đối phó?

Sống trong một thế giới nhựa

Nhựa là một loại vật liệu kỳ diệu. Chúng bền, nhẹ, dẻo, vô trùng và rẻ, khiến chúng trở nên cực kỳ phổ biến – kể từ những năm 1950, tốc độ sản xuất nhựa đã tăng nhanh hơn bất kỳ vật liệu nào khác. Hiện tại, chúng ta đang sản xuất 440 triệu tấn nhựa mỗi năm, và con số này vẫn tiếp tục tăng.

Đáng tiếc thay, tất cả những lợi ích của nhựa lại đi kèm một cái giá rất đắt. Không chỉ quá trình sản xuất gây hại cho môi trường và góp phần vào hiện tượng nóng lên toàn cầu, mà cách chúng ta xử lý nhựa sau khi sử dụng cũng rất tệ: chỉ khoảng 9% chất thải nhựa trên thế giới được tái chế, trong khi 19% bị đốt. Phần còn lại được chôn lấp (50%) hoặc bị vứt bừa bãi ra môi trường (22%).

Các nhà nghiên cứu đã biết rằng rác thải nhựa là một vấn đề từ những năm 1960, nhưng vấn đề này đã thay đổi hình thái vào năm 2004, khi nhà sinh học biển Richard Thompson công bố một bài báo trên tạp chí Science, trong đó nhóm của ông báo cáo việc phát hiện ra các mảnh nhựa và sợi nhựa siêu nhỏ trong môi trường đại dương.

Họ gọi các chất ô nhiễm này là vi nhựa.

Những mảnh vụn này dường như là kết quả của quá trình phân rã từ các vật thể nhựa lớn hơn, các nhà nghiên cứu viết. Những hạt nhựa có kích thước như vậy đang bị sinh vật biển ăn vào, nhưng hậu quả môi trường của sự ô nhiễm này vẫn chưa được biết rõ.

Năm 2024, Thompson dẫn đầu một nghiên cứu mới, cũng được công bố trên Science. Lần này, nhóm của ông xem lại 7.000 nghiên cứu về vi nhựa được thực hiện sau phát hiện năm 2004 để xem chúng ta hiện đã biết gì về các chất ô nhiễm này – và câu trả lời không mấy khả quan.

Không chỉ số lượng vi nhựa trong đại dương đã gia tăng đáng kể trong hai thập kỷ qua, mà các nhà khoa học còn tìm thấy chúng ở rất nhiều nơi khác – trong không khí chúng ta hít thở, trong nước uống, trong các loài động vật chúng ta ăn, cũng như trong hàng trăm loài khác nằm ngoài chuỗi thức ăn của con người. Chúng cũng được phát hiện trong nhiều loại thực phẩm khác mà con người tiêu thụ, từ rau củ cho đến kem lạnh.

Về nguồn gốc của tất cả những vi nhựa này, nhóm của Thompson đã đúng khi cho rằng nhiều vi nhựa từng là một phần của những sản phẩm nhựa lớn hơn – quần áo làm từ polyester và lốp xe cao su tổng hợp là hai nguồn phát thải vi nhựa lớn trong môi trường. Ngoài ra, các hạt nhựa siêu nhỏ được dùng làm nguyên liệu cho các sản phẩm nhựa lớn hơn cũng góp phần không nhỏ – ở nhiều giai đoạn trong chuỗi cung ứng, chúng có thể rò rỉ ra môi trường.

Việc xác định vi nhựa và nguồn gốc của chúng mới chỉ là điểm khởi đầu. Trọng tâm lớn hơn của nghiên cứu là xác định tác động của các hạt nhựa này, và điều đó lại mang đến nhiều tin xấu.

Sau 20 năm nghiên cứu, có bằng chứng rõ ràng cho thấy vi nhựa gây tác động có hại trên quy mô toàn cầu, Thompson nói trong một thông cáo báo chí về nghiên cứu mới. Điều đó bao gồm tác hại vật lý đối với động vật hoang dã, thiệt hại đối với xã hội và văn hóa, cùng với một cơ sở bằng chứng ngày càng tăng về tác hại đến con người.

Giảm thiểu vi nhựa

Những bằng chứng hiện có đã đủ để thúc đẩy các nhà chức trách ở một số nơi hành động nhằm giảm lượng vi nhựa trong môi trường.

Ví dụ, vào năm 2015, Quốc hội Hoa Kỳ đã thông qua Đạo luật Nước không hạt vi nhựa (Microbead-Free Waters Act), cấm đưa các hạt vi nhựa vào kem đánh răng, sữa rửa mặt và các sản phẩm khác. Một số bang và thành phố cũng đã cấm một số loại nhựa sử dụng một lần, vốn có thể phân hủy thành vi nhựa sau khi bị thải bỏ.

Tuy nhiên, những chính sách này vẫn chưa đủ để giảm đáng kể lượng vi nhựa trong môi trường – cách đơn giản và hiệu quả nhất để đạt được điều đó là ngành dệt may và các nhà sản xuất lốp xe phải ngừng sản xuất những sản phẩm có hàm lượng nhựa cao.

Chúng ta không thể giảm đáng kể ô nhiễm vi nhựa nếu không có vai trò lãnh đạo từ ngành dệt may và các nhà sản xuất lốp xe trong việc tạo ra những sản phẩm tiêu dùng không góp phần vào vấn nạn này, Mark Gold – Giám đốc điều hành Hội đồng Bảo vệ Đại dương California – phát biểu.

Tuy nhiên, đây đều là những ngành công nghiệp khổng lồ và toàn cầu. Thuyết phục họ đồng loạt thay đổi cách vận hành (hoặc buộc các chính phủ trên thế giới ép họ thay đổi) sẽ không dễ dàng, nhất là khi chúng ta vẫn chưa biết rõ vi nhựa thực sự có hại như thế nào đối với sức khỏe con người.

Khó khăn trong việc xác định tác hại

Việc tìm ra mối liên hệ rõ ràng giữa vi nhựa và các vấn đề sức khỏe là vô cùng phức tạp.

Chúng ta biết vi nhựa có mặt ở khắp mọi nơi. Nhưng chúng ta không biết liệu sự hiện diện của chúng trong cơ thể có gây ra vấn đề gì hay không, Albert Rizzo – Giám đốc y khoa của Hiệp hội Phổi Hoa Kỳ – phát biểu.

Do vi nhựa hiện diện khắp nơi, chúng ta không thể so sánh sức khỏe của những người không tiếp xúc với vi nhựa (vì nhóm này gần như không tồn tại) với những người có tiếp xúc để xác định tác động của chúng – điều này khiến các nghiên cứu thực địa thiếu nhóm đối chứng, và vì thế kém thuyết phục.

Hơn nữa, nhựa không chỉ là một vật liệu duy nhất. Có hơn 13.000 loại hóa chất khác nhau được sử dụng trong quá trình sản xuất nhựa, làm cho vấn đề càng trở nên phức tạp hơn – làm sao chúng ta biết được loại hóa chất nào gây ra tác động nào đến sức khỏe, và loại nào cần được kiểm soát hoặc cấm sử dụng?

Hiện không có một hệ thống kiểm định toàn diện nào cho các hóa chất này trên người – chưa kể đến hàng ngàn tổ hợp hóa học tiềm năng có thể tồn tại trong các sản phẩm từ nhựa.

Tuy vậy, các nhà khoa học đã – và đang – tiến hành các thí nghiệm cho tế bào người tiếp xúc với một số loại vi nhựa và hóa chất trong nhựa, và ghi nhận các phản ứng như viêm nhiễm, tổn thương DNA hoặc thậm chí là chết tế bào.

Họ cũng đã thực hiện các nghiên cứu kiểm soát trên động vật, và ghi nhận những ảnh hưởng tiêu cực: tiếp xúc với vi nhựa ở một số mức độ có thể khiến chuột bị suy nội tạng, rối loạn miễn dịch, có dấu hiệu mất trí nhớ và nhiều tác động khác.

Dù những nghiên cứu này (và cả suy luận thông thường) cho thấy việc có vi nhựa trong cơ thể rất có thể gây hại theo một cách nào đó, chúng vẫn chưa thể chứng minh một cách chắc chắn mối quan hệ nhân quả.

Liệu những mảnh nhựa này chỉ đơn thuần là trơ trong cơ thể, hay chúng sẽ kích hoạt phản ứng miễn dịch dẫn đến sẹo, xơ hóa hoặc ung thư? – Albert Rizzo chia sẻ với National Geographic vào năm 2022. Chúng ta biết vi nhựa hiện diện ở khắp mọi nơi. Chúng ta không biết liệu sự hiện diện đó trong cơ thể có dẫn đến hậu quả gì hay không.

Nhìn về phía trước

Việc chứng minh mối liên hệ giữa vi nhựa và các vấn đề sức khỏe có thể là một thách thức lớn, nhưng như Richard Thompson đã chỉ ra, bằng chứng về tác hại đối với con người đang ngày càng gia tăng.

Ví dụ, một nghiên cứu công bố vào tháng 3 năm 2024 đã phân tích các mảng xơ vữa được lấy ra từ động mạch tim bị tắc nghẽn của khoảng 300 bệnh nhân mắc bệnh tim, và phát hiện vi nhựa trong khoảng 60% mẫu. Những người có vi nhựa trong mảng xơ vữa có nguy cơ bị đau tim, đột quỵ hoặc tử vong trong vòng 34 tháng sau phẫu thuật cao hơn 4,5 lần so với những người không có.

Tất nhiên, mối tương quan này không đồng nghĩa với quan hệ nhân quả – có thể những người bệnh nặng hơn vì các lý do khác cũng là nhóm dễ hấp thu hoặc giữ lại nhiều vi nhựa hơn, và chính điều đó đã làm sai lệch kết quả. Tuy vậy, phát hiện này vẫn phù hợp với giả thuyết rằng vi nhựa có thể làm trầm trọng thêm các vấn đề sức khỏe.

Dù vậy, chúng ta không cần phải chờ đợi các nhà khoa học làm rõ hoàn toàn mối liên hệ giữa vi nhựa và sức khỏe con người để bắt đầu hành động.

Không ai nói rằng không có cách nào an toàn để sử dụng nhựa, Richard Thompson phát biểu.

Chúng ta đã biết rằng rác thải nhựa trong môi trường – dù là kích thước lớn hay vi mô – đang giết chết động vật hoang dã, phá hủy hệ sinh thái và làm cho thế giới trở nên tồi tệ hơn. Các hạt bụi từ lốp xe, vốn chứa nhựa và nhiều chất độc hại khác, từ lâu đã được coi là một nguồn gây ô nhiễm lớn.

Để chống lại điều này, một số người đang phát triển công nghệ tái chế nhựa tiên tiến hơn và các loại vật liệu thay thế thân thiện hơn với môi trường. Những người khác thì tập trung vào việc thu gom và tái chế lượng rác thải nhựa đang tồn tại trong tự nhiên, đồng thời thực hiện các biện pháp nhằm ngăn chặn việc phát sinh rác mới.

Dù đây vẫn là những giải pháp quy mô nhỏ, nhưng vào năm 2022, các quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc đã cam kết thiết lập một hiệp định mang tính ràng buộc pháp lý nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa. Hiệp định này dự kiến sẽ bao gồm các kế hoạch cụ thể nhằm giảm sản xuất nhựa, loại bỏ dần các loại nhựa gây hại đặc biệt nghiêm trọng, thiết kế lại các sản phẩm gây phát sinh nhiều vi nhựa và nhiều biện pháp khác.

Một ủy ban của Liên Hợp Quốc sẽ nhóm họp tại Hàn Quốc trong tuần lễ bắt đầu từ ngày 25 tháng 11 để hoàn thiện bản dự thảo hiệp định.

Không ai nói rằng không có cách nào an toàn để sử dụng nhựa, Thompson nói với Yale Environment 360. Chỉ là chúng ta cần bắt đầu sản xuất chúng theo cách an toàn và bền vững hơn so với hiện tại, và đó chính là điều mà hiệp định này cần giúp chúng ta đạt được.