Chúng ta đều có những ý tưởng khá ổn định về loại người mà chúng ta là. Và điều này là tốt – chúng ta không phải suy nghĩ quá nhiều khi gọi cà phê mỗi sáng.
Mở đầu
Có một câu nói mà bạn có thể dễ dàng tìm thấy trong các tài liệu triết học chuyên sâu, cũng như trong những cuốn sách self help kỳ quái nhất: Hiểu chính mình! Câu nói này có nguồn gốc sâu xa về triết học: vào thời Socrates, nó gần như đã trở thành lẽ thường tình (dường như được khắc lên tiền sảnh của đền Apollo ở Delphi), mặc dù một dạng của câu này đã xuất hiện từ thời Ai Cập cổ đại. Và kể từ đó, đa số các triết gia đều có điều gì đó để nói về nó.
Tuy nhiên, Hiểu chính mình! cũng có sức hút của self help. Mục tiêu của bạn là chấp nhận bản thân? Vậy, bạn cần phải hiểu chính mình trước. Hoặc mục tiêu của bạn là đưa ra những quyết định đúng đắn – những quyết định phù hợp với bạn? Một lần nữa, điều này sẽ rất khó khăn trừ khi bạn hiểu chính mình. Vấn đề là, không có gì trong số này dựa trên một bức tranh thực tế về bản thân và cách chúng ta đưa ra quyết định. Toàn bộ chuyện hiểu chính mình này không đơn giản như nó có vẻ. Thực tế, nó có thể là một sự rối loạn triết học nghiêm trọng – chưa kể đến việc nó có thể là một lời khuyên tồi.
Một vài ví dụ cơ bản
Hãy lấy một ví dụ hàng ngày. Bạn đến quán cà phê địa phương và gọi một ly espresso. Tại sao? Chỉ là một sự ngẫu hứng? Bạn đang thử cái gì mới? Có thể bạn biết rằng chủ quán là người Ý và cô ấy sẽ đánh giá bạn nếu bạn gọi cappuccino sau 11 giờ sáng? Hay bạn đơn giản là người thích uống espresso?
Tôi nghi ngờ rằng lựa chọn cuối cùng này phản ánh rõ nhất quyết định của bạn. Bạn làm nhiều việc vì bạn nghĩ chúng phù hợp với loại người mà bạn nghĩ mình là. Bạn gọi món trứng Benedict vì bạn là người thích trứng Benedict. Nó là một phần của con người bạn. Và điều này áp dụng cho nhiều lựa chọn hàng ngày của chúng ta. Bạn đi tới quầy sách triết học trong hiệu sách và quầy hàng công bằng thương mại tại cửa hàng tạp hóa vì bạn là một triết gia quan tâm đến công lý toàn cầu, và đó là điều mà những triết gia quan tâm đến công lý toàn cầu làm.
Chúng ta đều có những ý tưởng khá ổn định về loại người mà chúng ta là. Và điều này là tốt – chúng ta không phải suy nghĩ quá nhiều khi gọi cà phê mỗi sáng. Những ý tưởng về loại người mà chúng ta là cũng có thể đi kèm với những ý tưởng về loại người mà chúng ta không phải – tôi sẽ không đi mua sắm ở Costco, tôi không phải loại người như vậy. (Cách suy nghĩ này có thể dễ dàng dẫn đến việc đạo đức hóa sở thích của bạn, nhưng chúng ta sẽ không mở ra chủ đề đó ở đây.)
Tuy nhiên, có một vấn đề sâu xa với cách suy nghĩ này: con người thay đổi. Có những giai đoạn biến động khi chúng ta thay đổi mạnh mẽ – như khi yêu, ly dị, hoặc có con. Thường thì chúng ta nhận thức được những thay đổi này. Sau khi bạn có con, bạn có thể nhận ra rằng mình bỗng nhiên trở thành người thức dậy sớm.
Hiệu ứng tiếp xúc đơn thuần
Nhưng hầu hết các thay đổi xảy ra dần dần và không được chú ý. Một vài cơ chế của những thay đổi này đã được hiểu rõ, chẳng hạn như hiệu ứng tiếp xúc đơn thuần: (mere exposure effect) càng tiếp xúc nhiều với một thứ gì đó, bạn càng có xu hướng thích nó. Một cơ chế khác, đáng lo ngại hơn, là bạn càng gặp phải sự thất vọng với thứ gì đó, bạn càng có xu hướng không thích nó. Những thay đổi này xảy ra dần dần, thường mà chúng ta không nhận ra gì cả.
Vấn đề nằm ở đây: nếu chúng ta thay đổi trong khi hình ảnh về bản thân vẫn giữ nguyên, thì sẽ có một khoảng cách sâu sắc giữa con người thật của chúng ta và hình ảnh mà chúng ta nghĩ về bản thân. Điều này dẫn đến xung đột.
Tệ hơn nữa, chúng ta có khả năng rất giỏi trong việc bác bỏ ngay cả khả năng rằng chúng ta có thể thay đổi. Các nhà tâm lý học đã đặt tên cho hiện tượng này là Ảo tưởng về sự kết thúc của lịch sử, (The end of history illusion). Chúng ta đều nghĩ rằng con người của chúng ta bây giờ là phiên bản hoàn chỉnh: chúng ta sẽ vẫn như thế trong 5, 10, 20 năm tới. Nhưng như các nhà tâm lý học đã phát hiện, đây hoàn toàn là ảo tưởng – sở thích và giá trị của chúng ta sẽ rất khác biệt chỉ trong tương lai gần.
Tại sao đây lại là vấn đề lớn như vậy?
Tại sao đây lại là vấn đề lớn như vậy? Có thể điều này không quan trọng lắm khi chỉ là gọi espresso. Có thể bạn bây giờ thích cappuccino hơn một chút, nhưng bạn nghĩ về mình là người thích espresso, nên bạn vẫn tiếp tục gọi espresso. Vậy bạn đang thưởng thức đồ uống sáng của mình ít hơn một chút – không phải vấn đề quá lớn.
Nhưng điều gì đúng với espresso thì cũng đúng với các sở thích và giá trị khác trong cuộc sống. Có thể bạn đã từng thực sự thích tìm hiểu triết học, nhưng giờ bạn không còn thích nữa. Nhưng vì việc là một triết gia là một phần quan trọng và ổn định trong hình ảnh về bản thân, bạn vẫn tiếp tục làm điều đó. Có một sự khác biệt lớn giữa những gì bạn thích và những gì bạn làm. Những gì bạn làm không phải được quyết định bởi những gì bạn thích, mà bởi loại người mà bạn nghĩ mình là ai?
Vấn đề của Hiểu chính mình
Tác hại thực sự của tình huống này không chỉ là bạn dành nhiều thời gian để làm điều mà bạn không thích (và thường là thực sự không thích). Thay vào đó, điều đó là tâm trí con người không thích những mâu thuẫn trắng trợn như vậy. Nó làm mọi cách để che giấu sự mâu thuẫn này: một hiện tượng được biết đến với tên bất hòa nhận thức, (cognitive dissonance).
Việc che giấu một sự mâu thuẫn lớn giữa những gì chúng ta thích và những gì chúng ta làm đòi hỏi một lượng năng lượng tinh thần đáng kể và điều này khiến ít năng lượng còn lại để làm những việc khác. Và nếu bạn không còn nhiều năng lượng tinh thần, sẽ rất khó để tắt TV hoặc chống lại sự cám dỗ lãng phí nửa giờ lướt Facebook hoặc Instagram.
Hiểu chính mình! có đúng không?
Hiểu chính mình!, đúng không? Nếu chúng ta coi trọng sự thay đổi trong cuộc sống của mình, thì đây không còn là một lựa chọn nữa. Bạn có thể biết mình nghĩ gì về bản thân trong thời điểm hiện tại. Nhưng những gì bạn nghĩ về bản thân rất khác với con người bạn và những gì bạn thực sự thích. Và chỉ trong vài ngày hoặc vài tuần, tất cả những điều này có thể thay đổi.
Hiểu chính mình là một trở ngại để thừa nhận và hòa giải với những giá trị thay đổi liên tục. Nếu bạn hiểu mình là một kiểu người như thế nào, điều này hạn chế rất nhiều sự tự do của bạn. Có thể bạn là người đã chọn trở thành người thích espresso hoặc người ủng hộ từ thiện, nhưng một khi những đặc điểm này được xây dựng thành hình ảnh về bản thân, bạn có rất ít quyền quyết định hướng đi của cuộc đời mình. Mọi sự thay đổi sẽ hoặc bị ngăn cấm hoặc dẫn đến sự xung đột nhận thức. Như André Gide đã viết trong Lá thu (1950): Một con sâu róm tìm cách hiểu mình sẽ không bao giờ trở thành bướm. (A caterpillar who seeks to know himself would never become a butterfly).
