Huyền thoại và truyền thuyết về dải ngân hà

Nhìn lên bầu trời và thấy một con đường của các vị thần, một dòng sông vĩ đại hay nơi an nghỉ cuối cùng của tổ tiên là một trải nghiệm đầy tính nhân văn.

Trước khi các thành phố của chúng ta chiếu sáng màn đêm và xua đuổi những vì sao, một dải sáng mờ ảo xen lẫn bóng tối đã chia cắt bầu trời đêm một cách rõ rệt. Tên gọi Dải ngân hà của chúng ta có nguồn gốc từ thần thoại Hy Lạp. Câu chuyện kể rằng Heracles được sinh ra từ Zeus sau một trong nhiều lần ngoại tình của ông. Để ban cho Heracles sự bảo vệ và sức mạnh siêu nhiên, Hermes đã lén đưa cậu bé lên đỉnh Olympus và đặt cậu vào bầu sữa của Hera khi bà đang ngủ. Nhưng khi vợ của Zeus tỉnh giấc và nhận ra chuyện gì đã xảy ra, bà giật đứa trẻ ra khỏi ngực mình, khiến dòng sữa văng ra khắp bầu trời. Do đó, thuật ngữ Hy Lạp kuklos galaxías (κύκλος γαλαξίας), nghĩa là vòng tròn sữa, ra đời.

Con đường của các vị thần

Người Hy Lạp cổ đại cũng coi huyền thoại Dải ngân hà là con đường mà Mặt Trời hoặc các vị thần đi qua. Người La Mã, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ văn hóa Hy Lạp, cũng hình dung Ngân Hà là con đường mà các vị thần di chuyển và gọi nó là Via Lactea – con đường sữa. Các nhà văn La Mã cũng tiếp nhận từ galaxías của Hy Lạp, và từ đó nó được truyền qua tiếng Latinh trung cổ vào tiếng Anh.

Không chỉ người Hy Lạp và La Mã, nhiều nền văn hóa khác cũng nhìn nhận Dải ngân hà như một con đường. Trong tiếng Ả Rập, một trong những tên gọi phổ biến nhất của nó là Con đường Rơm (درب التبانة – Darb al Tabānah), bắt nguồn từ hình ảnh những bó rơm rơi rải rác trên đường về từ cánh đồng. Nhờ thương mại, tôn giáo và các cuộc chinh phạt, tên gọi này đã lan rộng khắp Trung Á và Bắc Phi.

Các quốc gia láng giềng thường có những tên gọi tương đồng cho Dải ngân hà. Ở Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, nó được gọi là Con đường Santiago (Camino de Santiago), vì nó dẫn lối cho những người hành hương Thiên Chúa giáo đến Santiago de Compostela. Trong khi đó, ở Phần Lan, Estonia và một số nước Baltic, loài chim di cư về phía Nam vào mùa đông dường như đi theo vệt cong của Dải ngân hà, do đó nó được gọi là Con đường Chim (ví dụ: Linnunrata trong tiếng Phần Lan hoặc Paukščių Takas trong tiếng Litva).

Cầu nối giữa các thế giới

Trong nhiều nền văn hóa, Dải ngân hà không chỉ là một con đường – nó còn là cây cầu nối giữa thế giới này và thế giới bên kia. Quan niệm này xuất hiện trong nhiều bộ tộc ở Bắc Mỹ, từ Con đường Linh Hồn (Wanáǧi Thacháŋku) của người Lakota đến Con đường Treo (ekutsihimmiyo) của người Cheyenne.

Người Ai Cập cổ đại cũng có thể đã có một niềm tin tương tự. Nữ thần bầu trời Nut, người nuốt Mặt Trời vào lúc hoàng hôn và sinh ra nó vào lúc bình minh, cũng đóng vai trò như một chiếc thang để linh hồn các pharaoh trèo lên bầu trời. Hình ảnh cơ thể vòm cong của bà, thường được trang trí bằng các vì sao, xuất hiện trên quan tài và tường lăng mộ, được cho là mô tả Dải ngân hà.

Dòng sông trên trời

Không chỉ là con đường, Dải ngân hà còn được coi là một dòng sông thiên thể trong nhiều nền văn hóa. Những con sông vĩ đại của Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Mỹ đều có những phiên bản trên bầu trời.

Ở Ấn Độ, Dải ngân hà được gọi là Sông Hằng Trên Trời (आकाशगंगा – ākāśagaṅgā) và trải dài dọc theo bụng của một con cá heo vũ trụ. Ở Trung Quốc, Sông Bạc (銀河 – yínhé) chia cắt chàng chăn bò (牛郎 – Niúláng) và nàng tiên dệt (織女 – Zhīnǚ). Cặp tình nhân này, được biểu trưng bởi hai ngôi sao Chức Nữ (Vega) và Ngưu Lang (Altair), chỉ có thể gặp nhau mỗi năm một lần vào ngày thứ bảy của tháng bảy âm lịch, khi một đàn chim ác là tạm thời tạo thành một cây cầu bắc qua dòng sông thiên đường.

Tại Nam Mỹ, người Quechua và Aymara tin rằng tất cả các con sông trên Trái Đất đều chảy vào con sông thiên thể Mayu, nơi sẽ bổ sung nguồn nước cho chúng. Người Mapuche ở Chile và Argentina cũng coi nó là Dòng sông của những câu chuyện (Repeu apeu).

Những sinh vật huyền thoại trên bầu trời

Không chỉ là đường hay sông, Dải ngân hà còn được mô tả qua hình ảnh của động vật trong nhiều thần thoại. Một truyền thuyết của người Hawaii kể rằng á thần Ka ulu đã ném Thủ lĩnh Cá mập lên trời, nơi cơ thể vỡ nát của hắn tạo thành Dải ngân hà. Những biến thể của câu chuyện này xuất hiện khắp các đảo quốc ở châu Đại Dương. Đối với người Māori ở New Zealand, chính Māui đã đặt con cá mập Te Māngōroa lên bầu trời.

Người Andean ở Nam Mỹ thấy những chòm sao tối trong các vùng bóng tối của Dải ngân hà: một con rắn, một con cóc, một con chim tinamou, và một con lạc đà không bướu đang bú mẹ. Ở phía bên kia thế giới, chòm sao tối nổi tiếng nhất là đà điểu thiên đường, hình ảnh phản chiếu của loài đà điểu Úc.

Một sự thật chung của nhân loại

Đây chỉ là một số trong vô vàn tên gọi mà con người đã đặt cho Dải ngân hà qua nhiều thời đại. Những cái tên và truyền thuyết về nó không chỉ đẹp đẽ mà còn tiết lộ một sự thật sâu sắc về nhân loại. Dù bị chia cắt bởi đại dương, thế kỷ và khác biệt văn hóa, con người vẫn luôn hướng về cùng những hình ảnh. Nhìn lên bầu trời và thấy một con đường của các vị thần, một dòng sông vĩ đại hay nơi an nghỉ cuối cùng của tổ tiên không phải là điều riêng của người Trung Quốc hay Úc, Ả Rập hay Hy Lạp, châu Phi hay người Maya – đó là một điều giản dị và sâu sắc của con người.

Về tác giả Or Graur

Or Graur là Phó Giáo sư Vật lý Thiên văn tại Viện Vũ trụ học và Hấp dẫn thuộc Đại học Portsmouth, đồng thời là Nghiên cứu viên tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ. Ông là tác giả của các cuốn sách Supernova và Galaxies, từ đó bài viết này được trích dẫn.