Hiện nay, nhiều địa điểm của người Maya bị ô nhiễm với mức thủy ngân độc hại. Nguồn gốc của sự ô nhiễm này có thể là từ các loại sơn và nghệ thuật sử dụng chu sa.
Thủy ngân là một nguyên tố mê hoặc. Với vẻ ngoài bạc sáng lấp lánh và trạng thái lỏng ở nhiệt độ phòng, nó trông như một chất liệu bước ra từ truyện cổ tích. Trên thực tế, nó từng được gọi là quicksilver (nghĩa đen là bạc sống). (Từ quick trong tiếng Anh cổ có nghĩa là sống). Tuy nhiên, tiếp xúc lâu dài với thủy ngân có thể dẫn đến một số vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, và các nhà khảo cổ học hiện đang dần hiểu rằng người Maya cổ đại có thể đã trở thành nạn nhân của vẻ đẹp hiểm ác của thủy ngân.
Nền văn minh Maya
Tồn tại gần 1.500 năm tại bán đảo Yucatán và các quốc gia Guatemala và Belize ngày nay, nền văn minh Maya là một trong những nền văn minh tiên tiến nhất của thế giới cổ đại, nổi tiếng với nghệ thuật độc đáo, kiến trúc đặc sắc, chữ viết phức tạp và tôn giáo phức tạp. Chiến tranh nội bộ, dân số đông, hạn hán và suy thoái môi trường đã gây ra sự suy tàn khốc liệt của xã hội Maya vào thế kỷ thứ 10. Khoảng 700 năm sau đó, các đoàn quân Tây Ban Nha đã tiêu diệt những gì còn sót lại.
Bị mê hoặc bởi thủy ngân
Hiện nay, các nhà khảo cổ học đang giải mã các dấu vết còn lại của xã hội Mesoamerica vĩ đại này. Một điều họ đã tìm ra là người Maya dường như rất khao khát thủy ngân.
Nhiều người Maya chắc chắn có con mắt nghệ thuật tinh tế, và vì thế họ bị mê hoặc bởi thủy ngân nguyên chất cũng như hợp chất màu đỏ son của nó, thủy ngân sulfide, còn được gọi là chu sa. Chu sa là hợp chất phổ biến nhất trong các di tích khảo cổ. Các nhà khảo cổ đã khai quật được nhiều đồ tạo tác làm từ chu sa và tìm thấy bằng chứng rằng người Maya đã sử dụng sơn có nguồn gốc từ chu sa rất nhiều.
Thủy ngân nguyên chất là một phát hiện hiếm gặp hơn, thường liên quan đến các kho báu nghi lễ hoặc các lăng mộ của giới quý tộc. Một trong những phát hiện rực rỡ nhất là một chiếc bình chứa tới 500 cm³ thủy ngân nguyên chất được tìm thấy ở một di chỉ dưới nước ở Guatemala.
Nhiễm độc thủy ngân
Sự hiện diện rộng rãi của nguyên tố độc hại này dường như đã làm ô nhiễm nghiêm trọng nhiều địa điểm Maya, theo một nhóm nhà khoa học trong một bài đánh giá công bố năm ngoái trên tạp chí Frontiers in Environmental Science. Qua nhiều năm, các nhà khảo cổ đã kiểm tra sự hiện diện của thủy ngân tại mười địa điểm và phát hiện sáu trong số đó có mức độ vượt ngưỡng ảnh hưởng độc hại. Đáng chú ý nhất, vào năm 2020, một nhóm nghiên cứu từ Đại học Cincinnati báo cáo rằng hai hồ chứa nước ở trung tâm của thành phố cổ Tikal chứa mức độ thủy ngân độc hại. Các nhà khoa học cho rằng mưa đã làm cho sơn có chứa chu sa chảy từ các tòa nhà xuống nước và lắng vào trầm tích. Vào thời kỳ đỉnh cao, Tikal có từ 45.000 đến 62.000 cư dân.
Một sự mê hoặc độc hại?
Tiếp xúc lâu dài với thủy ngân có thể gây ra yếu cơ, khó phối hợp động tác, phát ban da và các vấn đề về trí nhớ, cũng như gặp khó khăn khi nói, nghe và nhìn. Nguyên tố này ức chế các enzyme nhất định cần thiết cho chức năng thần kinh phù hợp.
Các nhà khảo cổ đã phát hiện bằng chứng về thủy ngân trong hài cốt người Maya, tích tụ khi những người này vẫn còn sống. Hơn nữa, các lượng thủy ngân này đủ lớn để gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe. Một trong những vị vua cuối cùng của Tikal có thể đã mắc bệnh chuyển hóa do ngộ độc thủy ngân mãn tính.
Vẫn chưa có lời giải đáp về cách người Maya có được nhiều thủy ngân nguyên chất đến vậy. Việc khai thác chu sa đã được tiến hành gần một số khu định cư, nhưng không có dấu vết khảo cổ nào cho thấy người Maya sản xuất thủy ngân nguyên chất bằng cách nấu chảy chu sa. Hơn nữa, nền văn minh Maya cách xa các nguồn thủy ngân nguyên chất đã được biết đến. Có thể chu sa và thủy ngân đều đến thông qua các con đường thương mại mà người Maya sử dụng để lấy các loại đá quý như ngọc bích và đá vỏ chai.
Cũng chưa rõ ảnh hưởng của thủy ngân có gây ra tác động xấu nào đối với xã hội Maya nói chung hay không. Có thể cư dân Maya đã bị ngộ độc thủy ngân một cách tinh tế, giống như cách mà xăng pha chì từng làm giảm IQ của hàng chục triệu người Mỹ trước khi bị loại bỏ. Điều này hoàn toàn có thể xảy ra.
Trong bài đánh giá đã đề cập, các tác giả lưu ý rằng mức độ thủy ngân ở nhiều địa điểm Maya hiện nay đòi hỏi các nhà khảo cổ phải sử dụng thiết bị bảo vệ, đặc biệt là ở những nơi khép kín như mộ và lăng mộ, nơi khí hậu nhiệt đới của Trung Mỹ có thể làm cho thủy ngân bị methyl hóa và thoát ra không khí – một hỗn hợp rất nguy hiểm.
