Tôi luôn cố gắng hòa hợp đức tin Kitô giáo mà tôi tuyên xưng với các khoa học tự nhiên mà tôi giảng dạy và thực hành. Làm sao chúng ta có thể hiểu được cả quá trình ngẫu nhiên của tiến hóa và sự thiết kế rõ ràng của tạo hóa? Làm sao chúng ta có thể nói về sự quan phòng của một Thiên Chúa yêu thương trong một vũ trụ được điều khiển bởi các định luật Newton và Darwin? Sự phục sinh của thân xác sẽ trông như thế nào trong một thế giới của nguyên tử và DNA?
Mở đầu
Một khoảnh khắc đột phá trong nỗ lực này suốt nhiều thập kỷ xảy ra khi tôi đang tham gia một lớp học về triết học của Thánh Thomas Aquinas tại Nhà Học của Dòng Đa Minh ở Washington, DC, nơi tôi đang học để được thụ phong linh mục Công giáo. Tôi đã khám phá ra rằng cách chúng ta trả lời câu hỏi Thiên Chúa là gì? có ảnh hưởng sâu sắc đến cách chúng ta sẽ trả lời tất cả các câu hỏi khác ở giao điểm giữa khoa học và tôn giáo.
Thánh Thomas Aquinas (1224 – 1274) là một trong những nhà tư tưởng vĩ đại nhất trong truyền thống Kitô giáo. Cũng như tôi, ngài là một tu sĩ Đa Minh, thành viên của Dòng Giảng Thuyết, một cộng đồng tu trì của những người nam và nữ thánh hiến trong Giáo hội Công giáo. Sự tổng hợp triết học và thần học của ngài vẫn là điểm nhấn cho các học giả đương đại tìm cách hiểu mọi sự, bao gồm cả Thiên Chúa.
Thiên Chúa là gì?
Vậy, Thiên Chúa là gì? Để trả lời câu hỏi này như Thánh Thomas đã làm, hãy bắt đầu bằng cách suy nghĩ về cách chúng ta định nghĩa những sự vật bình thường hàng ngày. Chẳng hạn, chúng ta phải định nghĩa một con chó. Có thể nói rằng chó là loài động vật có bốn chân. Dù điều này chắc chắn đúng, nó không đủ cụ thể. Do đó, để định nghĩa chính xác chó, chúng ta cần xác định một đặc điểm riêng biệt của chó, điều phân biệt chó với các loài không phải là chó. Chúng ta làm điều này bằng cách quan sát chó và so sánh chúng với những loài không phải là chó. Sau đó, chúng ta có thể nói rằng, chẳng hạn, chó là loài động vật biết sủa.
(Lưu ý rằng tôi giả định ở đây rằng chỉ có chó mới sủa. Dù giả định này có thể tranh luận, ví dụ này minh họa phương pháp tiếp cận theo lẽ thường, được mô tả lần đầu tiên bởi nhà triết học Hy Lạp Aristotle cách đây hơn hai thiên niên kỷ, trong việc định nghĩa các sự vật bằng cách xác định một đặc điểm duy nhất gắn chúng vào một nhóm cụ thể trong một tập hợp lớn hơn các cá thể.)
Để định nghĩa Thiên Chúa, chúng ta cần xác định đặc điểm phân biệt Ngài với những điều không phải là thần thánh. Tuy nhiên, trái ngược với ví dụ về chó, chúng ta không thể trực tiếp nhìn vào Thiên Chúa và so sánh Ngài với những gì không phải là thần thánh. Thay vào đó, chúng ta phải nhìn vào tất cả những gì không phải là thần thánh để xác định một đặc điểm duy nhất đưa tất cả chúng vào một lớp. Vì Thiên Chúa nằm ngoài lớp này, Ngài sẽ là thực thể không có đặc điểm không-thần-thánh đó. Đây là một cách gián tiếp phủ định để nắm bắt điều gì đó về bản chất của Thiên Chúa.
Chúng ta gọi những điều không phải là thần thánh là thụ tạo. Vậy đặc điểm nào định nghĩa thụ tạo? Hay nói cách khác, đặc điểm chung của các electron, bàn, chó, thiên thần và thiên hà là gì? Thánh Thomas đề xuất rằng trong tất cả thụ tạo, bản chất của chúng có thể phân biệt được với sự tồn tại của chúng. Ngài đề xuất rằng bản thể của chúng có thể tách biệt khỏi sự hiện hữu của chúng.
Kỳ lân và Harry Potter
Để hiểu đề xuất triết học sâu sắc này, hãy xem xét một con kỳ lân. Bản chất của kỳ lân là nó là một con ngựa có một sừng. Hãy xem xét nhân vật Harry Potter. Bản chất của Harry Potter là cậu là một phù thủy thiếu niên được J.K. Rowling tưởng tượng ra.
Lưu ý rằng chúng ta có thể hiểu về kỳ lân, Harry Potter và rồng, ngay cả khi chúng không thực sự tồn tại. Chúng ta có thể hiểu bản chất của chúng mà không cần biết chúng có tồn tại hay không. Điều này chỉ có thể xảy ra vì bản thể của chúng có thể phân biệt được với sự hiện hữu của chúng. Đối với Thánh Thomas, sự khác biệt thực sự giữa bản thể và sự hiện hữu này đúng với mọi thụ tạo mà chúng ta có thể nghĩ đến hoặc tưởng tượng: Trong mỗi trường hợp, chúng ta có thể phân biệt chúng là gì với việc chúng tồn tại hay không. Chúng ta có thể hiểu chúng là gì ngay cả khi không biết chúng có thực sự tồn tại hay không.
Nhưng nếu thụ tạo là những thực thể có bản chất có thể tách rời khỏi sự tồn tại, thì theo Thánh Thomas, Thiên Chúa phải là thực thể có bản chất không thể tách rời khỏi sự tồn tại của Ngài. Ngài là thực thể có bản thể chính là sự tồn tại. Đối với Thánh Thomas, do đó, Thiên Chúa là hành động của sự tồn tại. Ngài là chính sự tồn tại (x. Summa theologiae I.3.3).
Hãy so sánh các định nghĩa sau: Chó là loài động vật biết sủa vì tiếng sủa là điều phân biệt chó với các loài không phải chó. Tương tự, Thiên Chúa là thực thể có bản thể chính là sự tồn tại của Ngài vì bản thể của Ngài là sự tồn tại của Ngài, điều phân biệt Thiên Chúa với những gì không phải là thần thánh. Cả hai định nghĩa đều có cấu trúc logic tương đồng vì đều là kết quả của cùng một quá trình khái niệm hóa việc định nghĩa các sự vật bằng cách xác định các đặc điểm cụ thể của lớp.
Tôi nhớ lần đầu tiên học về định nghĩa này dành cho Thiên Chúa. Nó thật sự đáng ngạc nhiên và bất ngờ. Tôi càng ngỡ ngàng hơn khi nhận ra – cũng như Thánh Thomas đã nhận ra – rằng định nghĩa triết học này về Thiên Chúa lại được Kinh Thánh xác nhận. Hãy nhớ đến Moses trước bụi gai cháy. Khi ông hỏi Thiên Chúa tên ngài là gì, Thiên Chúa trả lời rằng tên của Ngài là Ta là Đấng Ta Là (Xuất Ê-díp-tô Ký 3:14). Tên của Thiên Chúa là Đấng tồn tại. Tên của Ngài là chính sự tồn tại!
Nhưng điều gì có nghĩa khi nói rằng Thiên Chúa là chính sự tồn tại?
Đối với Thánh Thomas, bản thể của Thiên Chúa là một điều vô cùng huyền bí. Không giống như mọi thứ khác mà chúng ta có thể biết hoặc tưởng tượng, Thiên Chúa là một động từ! Chúng ta là danh từ và chúng ta được bao quanh bởi danh từ, nên chúng ta nghĩ về mọi thứ theo khái niệm danh từ. Vì thế, chúng ta không thể tưởng tượng hoặc khái niệm hóa một động từ tồn tại tự thân. Tuy nhiên, Thiên Chúa là một động từ. Một cách vô cùng huyền bí, Ngài là một động từ với những thuộc tính giống như danh từ.
Lời giải thích này về Thiên Chúa giải thích lý do tại sao Ngài luôn vượt ngoài trí tưởng tượng và sự hiểu biết của chúng ta. Chúng ta chỉ có thể nói về Ngài qua sự so sánh với các danh từ mà chúng ta quen thuộc, nhưng mọi điều chúng ta nói hoặc nghĩ đều chỉ có thể là một sự gần đúng với thực tại thần linh vì không có minh họa nào có thể thực sự diễn tả được bản chất một động từ thuần khiết.
Nhưng tại sao việc chúng ta quan niệm Thiên Chúa là chính sự tồn tại lại quan trọng? Nó quan trọng vì hiểu được Thiên Chúa là gì sẽ thay đổi cách chúng ta hiểu Ngài hoạt động trong một vũ trụ được mô tả bởi các khoa học tự nhiên. Với định nghĩa này về Thiên Chúa, chúng ta sẽ nhận ra rằng các định luật tự nhiên do các nhà vật lý, hóa học và sinh học khám phá mô tả những quy luật tự nhiên nêu bật cách mà Đấng Sáng Tạo và các thụ tạo của Ngài hành động cùng nhau trong thế giới.
Chúng ta sẽ nhận ra rằng sự tồn tại, chứ không phải thiết kế, là dấu hiệu tuyệt vời nhất của hoạt động của Thiên Chúa trong một vũ trụ đang tiến hóa. Chúng ta sẽ khám phá rằng sự cứu rỗi và sự công chính hóa của chúng ta là công việc mà chúng ta làm cùng, qua và trong Thiên Chúa, Đấng đã ban cho chúng ta sự tồn tại ngay từ đầu.
