5 kiệt tác văn chương đã mở đường cho các thể loại văn học mới

Từ The castle of otranto đến bộ ba The lord of the rings, những cuốn sách này đã thay đổi bối cảnh văn học.

Không có gì mới dưới mặt trời. Đó là một câu nói mà những người yêu thích kể chuyện có thể đã rất quen thuộc. Đôi khi, chúng ta cảm thấy như thể các cuốn sách chỉ tái sử dụng những bối cảnh, nhân vật, ý tưởng và khái niệm từ những tác phẩm trước đó.

Chỉ cần nghĩ xem có bao nhiêu tiểu thuyết giả tưởng chứa đầy yêu tinh, người lùn và quái vật orc. Đây là những tác phẩm tưởng tượng. Các tác giả có thể tự do xây dựng thế giới của họ với bất kỳ sinh vật nào mà trí tưởng tượng của họ có thể tạo ra, nhưng họ vẫn bám vào những điều đã quen thuộc. Thậm chí, cả cuốn Sách truyền đạo (Ecclesiastes) – cuốn sách Cựu Ước nơi xuất hiện câu nói mở đầu của chúng ta – là một trong nhiều tác phẩm thuộc thể loại văn học hư không với thông điệp về sự vô nghĩa của cuộc sống.

Nhưng thỉnh thoảng, một tác phẩm xuất hiện – mặc dù không hoàn toàn nguyên bản – kết hợp các yếu tố của nó theo cách làm mê hoặc người đọc và các tác giả khác. Những tác phẩm này tạo ra một loạt những sự tôn kính, người bắt chước, và những người kế nhiệm. Chỉ khi nhìn lại với cái nhìn sau này, chúng ta mới nhận ra rằng chúng đã tiên phong mở đường cho các thể loại văn học mới. Dưới đây là 5 cuốn sách như vậy.

Lâu đài Otranto (The castle of otranto) của Horace Walpole

Horace Walpole’s Lâu đài Otranto (1764) kể câu chuyện về một dòng tộc trung cổ bị định mệnh đen tối. Manfred, lãnh chúa của lâu đài Otranto, chuẩn bị gả con trai mình là Conrad cho công chúa Isabella. Tuy nhiên, cái chết bi thảm của Conrad và lời tiên tri cổ xưa dự báo sự sụp đổ của quyền lãnh chúa tại Otranto khiến Manfred cố gắng ly hôn vợ và cưới Isabella, một quyết định sẽ dẫn đến chuỗi sự kiện đáng sợ và những tiết lộ bất ngờ.

Mặc dù một số người cho rằng Otranto là câu chuyện giả tưởng đầu tiên – chúng ta sẽ nói thêm về điều này sau – nó thường được coi là tác phẩm đầu tiên thuộc thể loại kinh dị Gothic. Tiểu thuyết này đã thiết lập nhiều quy ước của thể loại phụ này bằng cách kết hợp các lâu đài đen tối, những bí mật gia đình, một nhân vật phản diện xảo quyệt, một nàng thiếu nữ bị nguy hiểm, và những hiện tượng siêu nhiên ám ảnh – tất cả những yếu tố này góp phần mang lại cho các nhân vật những bi kịch và cái chết khủng khiếp. Tiêu đề phụ của cuốn sách Một câu chuyện Gothic – được thêm vào phiên bản thứ ba – thậm chí còn đặt tên cho thể loại phụ này.

Thể loại này đã trở nên vô cùng phổ biến từ cuối thế kỷ 18 đến giữa thế kỷ 19, với đỉnh cao là những tác phẩm ấn tượng như Đồi Gió Hú và Jane Eyre (1847) của Emily và Charlotte Brontë. Từ đó, nó bắt đầu lan rộng sang thể loại kinh dị nói chung, ảnh hưởng đến những tác phẩm như Dracula của Bram Stoker, cũng như các tác phẩm của Edgar Allan Poe. Nó cũng đã truyền cảm hứng cho cuốn sách tiếp theo trong danh sách của chúng ta.

Frankenstein của Mary Shelley

Frankenstein của Mary Shelley (1818) là câu chuyện về Victor Frankenstein, một nhà khoa học tài ba mất mẹ vì bệnh sốt đỏ. Trong nỗi đau buồn, anh ta nghiên cứu cách hồi sinh người chết nhưng lại kinh hoàng đến mức bỏ rơi Sinh Vật mà mình tạo ra và chạy trốn.

Giống như Lâu đài Otranto, quyết định này dẫn đến những bí mật chết chóc, một nàng thiếu nữ bị nguy hiểm, những hiện tượng siêu nhiên ám ảnh, và cuối cùng là một kết thúc bi thảm. Thay thế những lâu đài đen tối bằng các phòng thí nghiệm tách biệt, bạn sẽ có một tiểu thuyết Gothic được thấm nhuần triết lý Lãng mạn – cách mà cuốn tiểu thuyết được đón nhận ngay sau khi ra mắt.

Ngày nay, nhiều người coi Frankenstein là tác phẩm khoa học viễn tưởng đầu tiên. Điều này là vì những nỗi kinh hoàng siêu nhiên của Shelley không xuất phát từ các vị thần, ma thuật, hay giả kim thuật. Chúng được hoạt hóa bởi khoa học – ít nhất là theo hiểu biết khoa học thời bấy giờ.

Ví dụ, trong một loạt thí nghiệm, Luigi Galvani đã truyền xung điện vào chân ếch chết khiến chúng co giật. Ông thậm chí còn tổ chức các buổi trình diễn xếp chân ếch lên dây kim loại để chúng nhảy múa trong các cơn bão điện (như các nhà khoa học đã làm vào thời đó). Galvani gọi phát hiện của mình là điện động vật và thậm chí gợi ý rằng đó là một dạng sinh lực.

Những thí nghiệm như của Galvani đã dẫn Shelley đặt câu hỏi về giá trị của tiến bộ khoa học khi tách rời khỏi đạo đức và trách nhiệm. Đây là một chủ đề kinh điển đã được khám phá rộng rãi trong khoa học viễn tưởng từ đó đến nay.

Chúa tể của những chiếc nhẫn (The lord of the rings) của J.R.R. Tolkien

Chúa tể của những chiếc nhẫn của J.R.R. Tolkien kể về cuộc xâm lược của Chúa tể bóng tối Sauron vào thế giới tưởng tượng Trung Địa. Đối diện với quyền lực to lớn và độc ác này, những cư dân của Trung Địa đã cử một Hội Đồng bao gồm con người, người lùn, yêu tinh và hobbit tham gia vào cuộc phiêu lưu sử thi để phá hủy chiếc Nhẫn quyền lực – và cùng với nó là nguồn sức mạnh của Sauron.

Đối với nhiều người, Chúa tể của những chiếc nhẫn là câu chuyện giả tưởng điển hình. Nhưng chắc chắn nó không phải là tác phẩm đầu tiên. Một số người cho rằng Phantastes của George MacDonald (1858), một tiểu thuyết kể về một chàng trai trẻ bị cuốn vào một thế giới như mơ để tìm kiếm vẻ đẹp lý tưởng của nữ giới, là tác phẩm đầu tiên. Nhưng liệu Phantastes là một câu chuyện giả tưởng hay một truyện cổ tích? Những người khác có thể nói The Faerie Queene của Edmund Spencer (1590), Nghìn lẻ một đêm hay thậm chí Odyssey của Homer là tác phẩm đầu tiên. Nhưng liệu những tác phẩm này là truyện giả tưởng, sử thi, truyện dân gian hay thần thoại?

Tóm lại, việc xác định tác phẩm tiên phong thực sự của thể loại giả tưởng là không thể. Nó phụ thuộc vào cách một người định nghĩa thể loại này. Chúng ta sẽ tìm thấy nền tảng vững chắc hơn bằng cách bám vào một trong những phân loại phụ của thể loại này, và ở đây, Chúa tể của những chiếc nhẫn đã để lại dấu ấn không thể xóa nhòa trong thể loại giả tưởng cao cấp.

Những tác phẩm thuộc phân loại phụ này diễn ra trong các thế giới thay thế (khác với các thế giới nơi các nhân vật di chuyển từ thế giới của chúng ta đến thế giới huyền ảo, như trong Narnia). Các cốt truyện của chúng tập trung vào những xung đột quy mô lớn, thường chống lại cái ác to lớn. Chúng cũng thường bao gồm các sinh vật huyền bí và các yếu tố ma thuật. Những quy ước này tổng hợp tác phẩm sử thi của Tolkien một cách khéo léo, và ảnh hưởng của ông giúp giải thích tại sao những yêu tinh và quái vật orc đã trở nên phổ biến đến khó chịu trong thể loại giả tưởng.

Một lịch sử phổ quát về sự ô nhục (A universal history of infamy) của Jorge Luis Borges

Không giống như các tác phẩm khác trong danh sách này, Một lịch sử phổ quát về sự ô nhục của Jorge Luis Borges (1935) không phải là một cuốn tiểu thuyết mà là một tập truyện ngắn. Mỗi câu chuyện là một bản tường thuật về một tên tội phạm có thật, chẳng hạn như John Murrell, Billy the Kid và Kira Yoshinaka. Nhưng những câu chuyện của Borges không phải là những câu chuyện lịch sử. Chúng là những tiểu thuyết hư cấu – những câu chuyện ám chỉ rằng chúng là những câu chuyện – làm mờ ranh giới giữa thực tế và hư cấu.

Hiện thực huyền ảo tồn tại ở ranh giới mờ mịt đó. Các tác phẩm thuộc thể loại này diễn ra trong thực tế thường nhật của chúng ta nhưng thêm một chút yếu tố kỳ ảo. Không giống như trong truyện giả tưởng, nơi phép thuật được coi là điều phi thường, trong hiện thực huyền ảo, tất cả đều rất bình thường. Người này bay lên không. Người kia nói chuyện với động vật. Điểm này trong không gian chứa tất cả các điểm khác trong không gian. Điều đó chỉ là như vậy.

Trong khi thuật ngữ hiện thực huyền ảo ban đầu được sử dụng để mô tả một phong cách hội họa biểu hiện Đức vào những năm 1920, nó cuối cùng đã trở thành một thuật ngữ mô tả xu hướng văn học Mỹ Latinh xuất hiện vào giữa thế kỷ 20. Trong quá trình phân tích xu hướng này, nhà phê bình văn học Angel Flores đã áp dụng nhãn hiện thực huyền ảo và đặt Borges ở vạch xuất phát.

Nhưng nếu Borges thiết lập thể loại này, thì những người kế nhiệm của ông thuộc dòng hiện thực huyền ảo, chẳng hạn như Gabriel Garcia Marquez và Isabel Allende, đã trở nên đồng nghĩa với nó. Những tác giả người Mỹ gốc Tây Ban Nha này lại ảnh hưởng đến những tác giả như Neil Gaiman, Salman Rushdie và Haruki Murakami.

Neuromancer của William Gibson

Bầu trời phía trên cảng có màu sắc của màn hình tivi khi chỉnh kênh bị hỏng. Dòng này mở đầu Neuromancer của William Gibson (1984), câu chuyện về một hacker được thuê để xâm nhập vào mạng lưới của một công ty và giải phóng hai trí tuệ nhân tạo. Để làm điều này, anh ta sẽ phải tránh các tập đoàn tham lam và lực lượng quân sự tư nhân của họ với sự giúp đỡ của một nhóm tội phạm, bao gồm cả nữ sát thủ Molly Millions được tăng cường công nghệ.

Cyberpunk lấy lời cảnh báo của Shelley về tiến bộ vô nhân đạo và khuếch đại nó với sắc thái của punk rock. Những tương lai loạn lạc của nó đầy rẫy ma túy, sự suy thoái xã hội và sự mở rộng đô thị. Những anh hùng của nó là những người chống lại hệ thống, mang tinh thần của nhóm Sex Pistols. Nhưng có lẽ đặc điểm nổi bật nhất của thể loại này là công nghệ hậu nhân loại – nơi mà internet không chỉ giới hạn ở màn hình mà còn chảy trực tiếp qua hệ thần kinh của con người.

Gibson đã tạo dựng nên bối cảnh này và nhuốm màu nó với sắc neon của phim noir. Một lần nữa, Neuromancer có thể không phải là người tiên phong thực sự. Thực tế, chính truyện ngắn Johnny Mnemonic (1981) của Gibson có lẽ mới là tác phẩm tiên phong hơn. Nhưng truyện ngắn đó giống như một buổi thử nghiệm. Chính cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông đã làm bùng nổ thể loại này và truyền cảm hứng cho những tác phẩm như Snow Crash (1992) và Altered Carbon (2002), đồng thời hòa quyện hoàn hảo với phương tiện kể chuyện mới của trò chơi điện tử.

Các cuộc đối thoại bất tận

Bạn có thể nhận thấy rằng những tác phẩm tiên phong của các thể loại không phân chia gọn gàng giữa những gì đã có trước, cũng như không định nghĩa nghiêm ngặt về những gì đã có sau.

Dựa trên mô tả của chúng tôi ở trên, ai đó có thể dễ dàng cho rằng William Shakespeare đã vượt qua Walpole trong thể loại Gothic với Hamlet. Tương tự, tùy thuộc vào các quy ước được làm nổi bật, The Well at the World’s End (1896) của William Morris có thể được coi là tác phẩm tiên phong thực sự của thể loại giả tưởng cao cấp. Và liệu những tác phẩm thuộc phong trào New Wave như Nova của Samuel R. Delany và Do Androids Dream of Electric Sheep? (1968) của Philip K. Dick là tiền thân của cyberpunk hay là những người sáng lập thể loại này?

Vấn đề là, các thể loại không phải là sự phân loại của các tác phẩm văn học giống như cách mà phân loại học sắp xếp một cách có hệ thống thực vật và động vật theo các mối quan hệ tự nhiên của chúng. Không giống như các loài, các thể loại văn học có thể mượn bất kỳ DNA nào từ các tác phẩm khác để tạo ra điều gì đó thách thức sự phân loại có trật tự. (Tuy nhiên, cũng có những loài động vật có vú đẻ trứng, vì vậy tự nhiên cũng không được tổ chức ngăn nắp như vậy.)

Thay vì nghĩ về các thể loại như những phân loại, tốt hơn là xem chúng như những cuộc đối thoại. Chúng là những cuộc trò chuyện kéo dài hàng thế kỷ giữa các tác giả và độc giả, và mỗi tác phẩm mới là một giọng nói thảo luận, hồi sinh và tái tưởng tượng những gì đã có trước đó. Đôi khi, những cuộc đối thoại này có thể mở ra những nhánh chưa được khám phá, và những nhánh đó có thể giao nhau sau này.

Vì vậy, mặc dù có thể không có gì mới dưới mặt trời, sẽ luôn có những cách mới để kể về câu chuyện. (Đúng vậy, thậm chí là câu chuyện giả tưởng thứ một trăm về yêu tinh và quái vật orc.)