Khi hội chứng tourette trở thành hiện tượng lan truyền

Một trường hợp đáng chú ý liên quan đến các video trên TikTok cho thấy rõ ràng: bệnh tưởng tượng có thể lan rộng thế nào và cảnh quan truyền thông hiện đại đang đặt ra những vấn đề chưa từng được hình dung từ thời chưa có Internet.

Hysteria không còn giới hạn – Sự lan truyền toàn cầu trong chớp mắt

Dù thuật ngữ rối loạn tập thể (mass hysteria) thường bị tránh né vì lo ngại làm giảm tính nghiêm trọng của các hiện tượng bệnh lý, thì bệnh lý tâm thần tập thể (Mass Psychogenic Illness – MPI) – còn được gọi là bệnh lý xã hội học tập thể (Mass Sociogenic Illness – MSI) – là một hiện tượng có thật, có thể gây ra nhiều triệu chứng thể chất xuất hiện đồng thời ở một nhóm người dù không hề có nguyên nhân sinh lý rõ ràng.

MPI thường được so sánh với rối loạn chuyển dạng (conversion disorder), khi các vấn đề cảm xúc được chuyển hóa thành triệu chứng thể chất. MPI có xu hướng xuất hiện trong các nhóm người có chung nỗi lo, nỗi sợ và cảm giác gắn kết cộng đồng. Trong điều kiện phù hợp, nó có thể lan truyền như một loại virus.

Những cơn giật TikTok

Vào năm 2019, một loạt ca Tourette kỳ lạ bắt đầu xuất hiện tại các bệnh viện trên khắp thế giới. Điều đặc biệt là các ca bệnh này xảy ra ở trẻ em lớn tuổi – vượt qua độ tuổi điển hình khởi phát Tourette là khoảng 6 tuổi. Kỳ lạ hơn nữa, nhiều bệnh nhân biểu hiện các triệu chứng và cơn giật giống hệt nhau. Dù hội chứng Tourette có những biểu hiện khá phổ biến, thì ở đây, các triệu chứng lại trùng khớp đến từng chi tiết.

Sau đó, người ta phát hiện rằng các biểu hiện giật này giống hệt với một nhân vật nổi tiếng trên mạng – Jan Zimmermann, một YouTuber 23 tuổi người Đức mắc hội chứng Tourette. Trên kênh Gewitter im Kopf, anh ghi lại cuộc sống hằng ngày của mình cùng căn bệnh này. Tất cả những bệnh nhân bất ngờ xuất hiện cơn giật đều là fan của anh hoặc các kênh tương tự trên YouTube và TikTok.

Không có vấn đề sinh lý nào thực sự tồn tại ở những người đột ngột biểu hiện triệu chứng Tourette, và phần lớn họ đã hồi phục gần như ngay lập tức sau khi được thông báo rằng họ không mắc hội chứng Tourette. Những người khác hồi phục sau các can thiệp tâm lý ngắn hạn. Việc triệu chứng lan truyền trong một nhóm xã hội mà không có nguyên nhân thực thể rõ ràng cho thấy đây là một trường hợp MPI.

Nhân loại không cần mạng xã hội để tưởng mình mắc bệnh

Từ xưa, con người đã phát triển triệu chứng bệnh dù không mắc bệnh thực sự. Nhiều trường hợp kỳ lạ được ghi nhận trong lịch sử có thể là ví dụ điển hình của hysteria tập thể. Dù một số người vẫn tranh luận rằng có nguyên nhân thể chất trong từng trường hợp, phần lớn giới chuyên gia đồng thuận rằng nguyên nhân cuối cùng là tâm lý.

Một trong những ví dụ nổi tiếng nhất là các dịch nhảy múa (dancing plague) thời Trung Cổ. Hàng trăm người đột nhiên nhảy múa không ngừng cho tới khi kiệt sức, dù bản thân họ mong muốn dừng lại. Một số trường hợp còn kèm theo la hét, cười lớn, phản ứng dữ dội với màu đỏ và hành vi khiêu khích. Những nỗ lực làm dịu tình hình bằng cách mời nhạc công đến chỉ khiến tình trạng tệ hơn – vì nhiều người khác lại bắt đầu nhảy theo. Đến khi dịch nhảy múa năm 1518 kết thúc, nhiều người đã tử vong vì kiệt sức hoặc chấn thương trong suốt cơn cuồng loạn.

Một hiện tượng khác thường thấy trong lịch sử là các vụ quỷ nhập trong tu viện. Nhiều vụ được ghi lại chi tiết, trong đó các nữ tu trẻ – thường bị ép sống cuộc đời nghèo khổ, khắc khổ và không có tiếng nói – bất ngờ bị quỷ nhập, thể hiện hành vi trái ngược hoàn toàn với đời sống tu hành. Những hiện tượng này thường lan sang các nữ tu khác và buộc phải nhờ đến lễ trừ tà để giải quyết.

Một ví dụ hiện đại hơn là vụ Mad Gasser of Mattoon. Trong Thế chiến II, tại thị trấn nhỏ Mattoon, bang Illinois, 33 người tỉnh giấc vào ban đêm và ngửi thấy mùi ngọt trong nhà, sau đó xuất hiện triệu chứng như buồn nôn, nôn ói và liệt cơ. Nhiều người nói rằng đã thấy một bóng người lảng vảng ngoài cửa sổ. Sau vụ việc ban đầu, hàng loạt đơn tố cáo tiếp nối khiến cảnh sát bị quá tải – nhưng tất cả đều không có bằng chứng xác thực. Cuối cùng, các trường hợp kết thúc sau khi cảnh sát trưởng đe dọa sẽ bắt giữ bất kỳ ai báo cáo bị đầu độc mà không đồng ý cho khám sức khỏe.

Tất cả các ví dụ trên đều thể hiện những điều kiện chung của MPI: những người trong cuộc là một nhóm gắn kết, có cùng nhận thức về mối đe dọa, và đang trải qua trạng thái cảm xúc căng thẳng dẫn đến biểu hiện thành triệu chứng thể chất. Hơn nữa, các triệu chứng xuất hiện đột ngột và lan truyền thông qua thị giác hoặc giao tiếp giữa các thành viên trong nhóm.

Bệnh xã hội trong thời đại mạng xã hội

Điểm chung mà hầu hết các tài liệu nghiên cứu về MPI đều đề cập là: hiện tượng này có xu hướng xảy ra trong những nhóm người gắn bó mật thiết, có tương tác thường xuyên. Điều này dễ thấy trong các ví dụ kể trên – nữ tu sống cùng nhau trong tu viện nhỏ, nông dân thời Trung Cổ ít di chuyển, cư dân Mattoon sống trong cộng đồng khép kín.

Chính vì vậy, trường hợp gần đây xảy ra thông qua internet lại càng đáng chú ý hơn. Và đây không phải trường hợp duy nhất. Năm 2011, một vụ MPI khác xảy ra tại một trường học ở New York.

Kết quả là, một nhóm nhà nghiên cứu Đức đã đề xuất một khái niệm mới: bệnh lý xã hội do mạng xã hội gây ra (mass social media-induced illness). Đây là một biến thể của MPI, nhưng khác ở chỗ: bệnh lý này xảy ra hoàn toàn nhờ mạng xã hội, trong đó những người có triệu chứng giống hệt nhau thực tế chưa bao giờ gặp mặt.

Tất nhiên, các nhà nghiên cứu này không phải là người đầu tiên xem xét vấn đề từ góc độ kỹ thuật số. Bác sĩ Robert Bartholomew đã mô tả vụ việc ở New York nói trên trong một bài nghiên cứu đăng trên Tạp chí của Hội Y khoa Hoàng gia Anh.

Tất cả điều này dường như cho thấy: tương tác trực tuyến có thể tác động đến chúng ta theo cách tương tự như giao tiếp trực tiếp đã từng làm suốt hàng ngàn năm. Và các nhóm xã hội mà chúng ta tạo ra trên mạng đủ sức gắn kết để gây ra các triệu chứng giống nhau nơi những người chưa từng gặp nhau.

Do đó, rất có thể chúng ta vẫn chưa chứng kiến trường hợp cuối cùng của hiện tượng bệnh lý xã hội do mạng xã hội gây ra.