Khi quê hương chỉ còn trong ký ức

Câu chuyện di cư lao động và sự mất kết nối văn hóa.

Bóng hoàng hôn phủ xuống con đường làng vắng lặng, tiếng radio cũ kỹ vọng ra từ hiên nhà bà Lành, 72 tuổi, người đang lặng lẽ nhìn ra cánh đồng rộng lớn nơi mà cách đây vài chục năm còn rộn rã tiếng cười đùa của lũ trẻ. Bao lâu rồi bạn chưa về quê, không phải chỉ để thăm mà thực sự sống với nó? – câu hỏi dường như vô định mà tôi tự hỏi mình sau nhiều năm xa cách.

Khi những người trẻ rời đi, ai còn ở lại?

Trong hai thập kỷ qua, hiện tượng di cư lao động đã khiến diện mạo nhiều vùng quê Việt Nam thay đổi một cách căn bản. Không chỉ đơn thuần là sự di chuyển về mặt địa lý, làn sóng di cư này đang tạo ra những biến động sâu sắc trong cấu trúc xã hội, văn hóa và tâm lý của cả người đi lẫn người ở lại. Theo báo cáo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) năm 2023, mỗi năm có hơn 1,5 triệu người Việt rời quê hương để tìm kiếm cơ hội việc làm tại các thành phố lớn hoặc nước ngoài, trong đó 70% là thanh niên dưới 35 tuổi. Khoảng trống họ để lại không chỉ là những ngôi nhà vắng chủ mà còn là sự đứt gãy trong mạch nguồn văn hóa bản địa, khiến nhiều giá trị truyền thống đang dần mai một trong tâm thức người trẻ. Làm thế nào để tái kết nối những mối liên hệ đã rạn nứt này, khi quê hương ngày càng trở nên xa lạ trong tâm trí của chính những người con xa xứ?

Bức tranh di cư lao động qua lăng kính nhân chủng học

Mỗi sáng sớm tại bến xe miền Đông TP.HCM, hàng trăm chuyến xe chở những người lao động trẻ đổ về thành phố sau kỳ nghỉ lễ ngắn ngủi ở quê. Nhiều người trong số họ mang theo những túi đồ nặng trĩu với đặc sản quê hương – như một sợi dây vô hình níu kéo họ với nơi chôn rau cắt rốn. Theo số liệu từ Viện Nghiên cứu Phát triển xã hội (ISDS), tính đến cuối năm 2023, có đến 68% số làng quê tại các tỉnh miền Trung và đồng bằng sông Cửu Long đang phải đối mặt với tình trạng khủng hoảng nhân khẩu học, khi tỷ lệ người già và trẻ em chiếm đến hơn 65% dân số, trong khi lực lượng lao động chính đã di cư đến các trung tâm đô thị.

Chuyến khảo sát của tôi tại xã Đức Hòa, Long An vào mùa hè năm ngoái để lại trong tôi một ấn tượng sâu sắc về hệ quả của làn sóng di cư này. Ngôi trường làng chỉ còn vỏn vẹn 12 học sinh lớp 1, trong khi đó, lễ hội Đình làng – vốn là niềm tự hào của địa phương với lịch sử hơn 200 năm – chỉ còn được duy trì bởi nhóm cụ già trên 60 tuổi. Ông Tám Thịnh, trưởng ban văn hóa xã, chia sẻ với tôi trong nỗi xót xa: Nhiều nghi lễ truyền thống đã không còn người kế tục. Năm ngoái, chúng tôi phải mời đoàn múa lân từ huyện về biểu diễn vì thanh niên trong làng đều đi làm xa hết rồi.

Điều đáng chú ý là sự mất cân bằng này không chỉ diễn ra ở Việt Nam mà còn là một hiện tượng phổ biến tại nhiều quốc gia đang phát triển. Nghiên cứu so sánh của UNDP (2024) về mô hình di cư tại khu vực Đông Nam Á cho thấy một xu hướng tương tự ở Philippines, Indonesia và Thái Lan, nơi các vùng nông thôn đang dần trở thành làng của người già và trẻ em, trong khi lực lượng lao động chính tập trung về các đô thị. Hậu quả của hiện tượng này không chỉ dừng lại ở việc thay đổi cấu trúc dân số mà còn tạo ra một khoảng trống văn hóa ngày càng rộng lớn giữa các thế hệ, khi người trẻ không còn được tiếp xúc với những giá trị truyền thống từ môi trường quê hương.

Tôi vẫn nhớ hình ảnh tương phản giữa khu phố Thảo Điền sôi động với những quán cà phê sang trọng nơi những người trẻ như Mai – một cô gái quê Bình Định – đang tập trung xây dựng sự nghiệp, và làng quê im lặng của cô ấy nơi mẹ cô vẫn ngày ngày mở điện thoại để nhìn con qua màn hình video call. Con gái tôi giờ chỉ về quê mỗi năm một lần vào dịp Tết, người mẹ tâm sự, nó bảo công việc bận quá, không về thường xuyên được. Nhưng tôi hiểu, có lẽ nó đã không còn thấy mình thuộc về nơi này nữa.

Vì sao người trẻ ra đi mà không quay lại?

Quyết định rời quê hương để tìm kiếm cơ hội phát triển của người trẻ không đơn thuần là một sự lựa chọn cá nhân, mà còn là kết quả của nhiều yếu tố kinh tế – xã hội đan xen phức tạp. Khảo sát của Ngân hàng Thế giới (2023) trên 2.500 lao động di cư từ các tỉnh nông thôn Việt Nam cho thấy 78% người tham gia cho rằng không thể đạt được thành công nếu ở lại quê hương. Định nghĩa về thành công trong tâm trí người trẻ đã thay đổi một cách căn bản – không còn là hình ảnh một gia đình ấm no với mảnh vườn xanh tốt và ngôi nhà khang trang tại quê, mà trở thành công việc với mức lương cao tại thành phố, căn hộ chung cư hiện đại và lối sống đô thị năng động.

Tôi đã có cơ hội trò chuyện với Tuấn, 32 tuổi, một kỹ sư công nghệ thông tin đang làm việc tại TP.HCM sau 12 năm rời quê hương Nghệ An. Tôi về quê năm hai lần, mỗi lần chừng vài ngày. Nhưng thật lòng mà nói, tôi cảm thấy không còn thuộc về nơi đó nữa. Ở quê, không có không gian làm việc phù hợp, internet chập chờn, và quan trọng hơn cả, tôi không còn nhiều điểm chung với bạn bè cũ. Câu chuyện của Tuấn phản ánh một thực tế phổ biến: sự đứt gãy mối liên hệ giữa người di cư với quê hương không chỉ do khoảng cách địa lý mà còn bắt nguồn từ sự khác biệt ngày càng lớn về lối sống, giá trị và khát vọng.

Trong buổi thảo luận nhóm với 15 người trẻ đang làm việc tại Hà Nội mà tôi tổ chức vào tháng 12/2023, nhiều người chia sẻ cảm giác ngột ngạt mỗi khi về quê do áp lực từ gia đình và hàng xóm về việc lập gia đình, mua nhà hoặc thành đạt theo tiêu chuẩn truyền thống. Linh, 27 tuổi, quê ở Nam Định, chia sẻ: Mỗi lần về quê, câu hỏi đầu tiên từ mọi người luôn là bao giờ lấy chồng, lương bao nhiêu, chứ hiếm khi ai quan tâm đến công việc tôi đang làm hay đam mê của tôi. Dần dần, tôi cảm thấy mình chỉ về quê vì nghĩa vụ, không phải vì thực sự muốn.

Đáng chú ý, theo báo cáo của ILO, tỷ lệ người di cư quay về quê hương định cư lâu dài chỉ chiếm khoảng 12% sau 5 năm làm việc xa nhà. Con số này phản ánh một thực tế đáng buồn: quê hương đang dần trở thành điểm đến tạm thời thay vì nơi trở về của nhiều người trẻ. Ngay cả khi điều kiện kinh tế đã cải thiện, nhiều người vẫn chọn gửi tiền về quê xây nhà cho cha mẹ thay vì trực tiếp quay về sinh sống. Hiện tượng nhà không người ở – những ngôi nhà khang trang được xây từ tiền của con cái gửi về nhưng chỉ có người già sinh sống hoặc thậm chí bỏ trống – đang trở nên phổ biến tại nhiều vùng nông thôn Việt Nam.

Những khoảng trống tâm lý của người trẻ xa quê

Hiện tượng di cư lao động không chỉ tạo ra những thay đổi về mặt xã hội mà còn để lại những dấu ấn sâu sắc trong tâm lý của người trẻ xa quê. Khi cuộc sống mới ở thành phố trở nên quen thuộc, mối liên hệ với quê hương dần trở nên mơ hồ, khiến nhiều người rơi vào trạng thái vô hương – không còn cảm thấy thuộc về nơi mình sinh ra, nhưng cũng chưa thực sự là một phần của nơi mình đang sống. Sự mất kết nối này tạo ra những khoảng trống trong bản sắc cá nhân và tập thể, đặt ra những thách thức lớn cho việc bảo tồn và phát triển văn hóa địa phương trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay.

Hội chứng quê hương chỉ còn trong ký ức

Trong quá trình phỏng vấn hơn 30 người trẻ đã rời quê hương ít nhất 5 năm, tôi nhận thấy một hiện tượng tâm lý khá phổ biến mà tôi tạm gọi là hội chứng quê hương chỉ còn trong ký ức. Đó là trạng thái khi những người xa quê lâu ngày bắt đầu hình thành trong tâm trí một phiên bản lý tưởng hóa về quê hương – nơi mọi thứ vẫn giữ nguyên như trong ký ức tuổi thơ của họ. Tuy nhiên, khi trở về, sự chênh lệch giữa hình ảnh lý tưởng trong tâm trí với thực tế đã thay đổi tạo ra một cảm giác mất mát và xa lạ sâu sắc.

Minh, 28 tuổi, du học sinh tại Canada, chia sẻ với tôi sau chuyến về thăm quê ở Thái Bình sau 5 năm xa cách: Tôi luôn nhớ về con đường làng với hàng tre xanh ngát, tiếng cười đùa của lũ trẻ chăn trâu, và mùi thơm của cơm mới nấu tỏa ra từ mỗi ngôi nhà vào buổi chiều. Nhưng khi trở về, con đường làng đã được bê tông hóa, hàng tre biến mất, trẻ con thì ngồi trong nhà với điện thoại, và nhiều ngôi nhà đóng cửa im lìm. Tôi cảm thấy như một du khách đang ghé thăm một nơi chốn xa lạ, chứ không phải là người con trở về mảnh đất đã nuôi dưỡng mình.

Cảm giác này thậm chí còn trở nên mạnh mẽ hơn đối với những người đã rời quê hương từ rất sớm. Theo nghiên cứu của Viện Tâm lý học Việt Nam (2022), 67% người trẻ rời quê trước 18 tuổi báo cáo rằng họ cảm thấy không còn thuộc về quê hương sau 10 năm sinh sống ở nơi khác. Con số này cao hơn đáng kể so với nhóm rời quê ở độ tuổi trưởng thành (48%). Điều này cho thấy thời điểm rời quê hương có ảnh hưởng lớn đến khả năng duy trì kết nối văn hóa và tâm lý với quê nhà.

Đặc biệt, những thay đổi nhanh chóng về cảnh quan và lối sống tại nhiều vùng nông thôn Việt Nam trong hai thập kỷ qua đã khiến cho sự đứt gãy này trở nên trầm trọng hơn. Khi trở về, nhiều người không còn nhận ra những địa điểm gắn liền với ký ức tuổi thơ của mình: ngôi trường cũ đã được xây mới, gốc đa đầu làng đã bị đốn hạ để mở rộng đường, hay những buổi sinh hoạt cộng đồng truyền thống đã được thay thế bằng các hoạt động giải trí hiện đại. Như Nguyên, một nhà thiết kế 32 tuổi ở Hà Nội, đã tâm sự: Có những lúc tôi cảm thấy quê hương thực sự của mình chỉ còn tồn tại trong những tấm ảnh cũ và ký ức tuổi thơ. Nơi tôi trở về giờ đây mang một diện mạo hoàn toàn khác, và tôi không còn cảm thấy đó là nhà nữa.

Căng thẳng văn hóa kép: Giữa quê cũ và quê mới

Một khía cạnh phức tạp khác trong trải nghiệm của người di cư là hiện tượng căng thẳng văn hóa kép (bicultural stress) – tình trạng khi họ không cảm thấy hoàn toàn thuộc về cả nơi đi lẫn nơi đến. Tại môi trường đô thị, dù đã sinh sống và làm việc nhiều năm, nhiều người vẫn phải đối mặt với định kiến và phân biệt đối xử tinh vi thông qua các nhãn mác như dân nhập cư, người quê, hay dân tỉnh lẻ. Ngược lại, khi trở về quê hương, họ lại bị xem là người thành phố, Tây ba lô, hoặc thậm chí là kẻ xa lạ với những giá trị và lối sống không còn phù hợp với cộng đồng địa phương.

Lan, 35 tuổi, một nhà báo đã trở về quê hương ở Quảng Nam để khởi nghiệp sau 10 năm làm việc tại TP.HCM và 3 năm du học tại Úc, đã chia sẻ với tôi về những khó khăn khi cố gắng hòa nhập trở lại: Ban đầu, tôi nghĩ việc trở về quê sẽ dễ dàng vì đó là nơi tôi sinh ra và lớn lên. Nhưng thực tế, tôi đã phải đối mặt với vô số thách thức. Cách tôi nói chuyện, cách tôi làm việc, thậm chí cả sở thích và quan điểm của tôi đều bị xem là khác biệt và đôi khi là không phù hợp. Mọi người trong làng vẫn xem tôi là cô Lan ở thành phố về sau gần hai năm sống ở đây.

Theo Phó giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Tuấn Anh, nhà nghiên cứu về nhân học xã hội tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM, hiện tượng này có thể giải thích bằng khái niệm khoảng cách văn hóa giữa môi trường đô thị và nông thôn: Khi sống ở môi trường đô thị, người di cư buộc phải thích nghi với một bộ quy tắc văn hóa – xã hội mới, từ cách giao tiếp, trang phục, đến các giá trị và ưu tiên trong cuộc sống. Sau một thời gian, họ nội hóa những quy tắc này và dần trở nên xa lạ với lối sống nông thôn. Khi quay trở về, họ không chỉ là người rời đi mà còn là người mang theo những giá trị khác biệt, điều này tạo ra khoảng cách với cộng đồng địa phương.

Kết quả khảo sát của tôi với 150 người trẻ đã xa quê ít nhất 3 năm cho thấy 72% người tham gia cảm thấy khó khăn hoặc rất khó khăn khi phải điều chỉnh hành vi và thói quen của mình khi về quê. Nhiều người thậm chí phát triển một bản ngã kép – một phiên bản của mình khi ở thành phố và một phiên bản khác khi về quê – như một chiến lược để đối phó với tình trạng căng thẳng văn hóa này. Hạnh, 29 tuổi, một nhân viên ngân hàng tại Hà Nội, mô tả: Mỗi khi về quê, tôi phải chuyển chế độ – thay đổi cách nói chuyện, cách ăn mặc, thậm chí cả sở thích và quan điểm của mình. Đôi khi tôi cảm thấy như đang đóng một vai diễn để không làm gia đình và hàng xóm thất vọng.

Sự lạnh nhạt với quê hương: Vấn đề hay hệ quả tất yếu?

Một hiện tượng đáng lo ngại hơn cả là sự suy giảm dần dần trong mối liên hệ tình cảm giữa người trẻ với quê hương. Đối với nhiều người, đặc biệt là những người đã đạt được thành công nhất định trong sự nghiệp, quê hương dần trở thành một nghĩa vụ hơn là một phần bản sắc mà họ trân trọng. Tần suất về thăm quê giảm dần theo thời gian, từ vài tháng một lần, đến mỗi năm một lần vào dịp Tết, và cuối cùng có thể chỉ còn là những dịp đặc biệt như đám cưới, đám tang hay khi cha mẹ đau ốm.

Trong cuộc phỏng vấn với hơn 20 gia đình có con cái đã rời quê lập nghiệp, tôi nhận thấy một mẫu hình khá phổ biến: những năm đầu, con cái thường xuyên về thăm nhà với niềm háo hức và hào hứng chia sẻ về cuộc sống mới. Nhưng theo thời gian, tần suất về quê giảm dần, các cuộc gọi video thay thế cho những chuyến thăm trực tiếp, và sự gắn bó với quê hương dần trở nên mỏng manh. Ông Hùng, 68 tuổi, ở Bắc Ninh, tâm sự về con trai đang làm việc tại Singapore: Năm đầu tiên, cháu về thăm nhà ba bốn lần. Năm thứ hai, hai lần. Giờ thì chỉ mỗi năm về một lần vào dịp Tết. Và thậm chí, những chuyến về đó cũng ngày càng ngắn ngủi, hời hợt. Câu chuyện của ông Hùng phản ánh một thực tế đang diễn ra: quê hương không còn là trung tâm của cuộc sống người trẻ, mà trở thành một địa điểm mang tính kỷ niệm, một nơi để ghé thăm chứ không phải để sống.

Nghiên cứu của Viện Xã hội học (2024) cho thấy, trong số 500 người trẻ được khảo sát ở độ tuổi 25 – 35 đang làm việc tại các thành phố lớn, chỉ 18% cho biết có kế hoạch quay về quê hương để sinh sống lâu dài. 62% số người này xem quê hương như một điểm dừng chân tạm thời trong các dịp lễ, và 20% thẳng thắn chia sẻ rằng họ không có ý định quay về trừ khi bị bắt buộc bởi trách nhiệm chăm sóc cha mẹ già.

Tại sao lại diễn ra tình trạng này? Có phải đây là một vấn đề hay chỉ là hệ quả tất yếu của quá trình đô thị hóa và toàn cầu hóa? Câu trả lời không hề đơn giản. Mỗi câu chuyện về sự xa cách với quê hương đều chứa đựng những nỗi niềm riêng, những trăn trở cá nhân mà không thể đơn giản hóa bằng những con số thống kê.

Đối với nhiều người trẻ, quê hương giờ đây chỉ còn là một không gian trong ký ức, một phần của quá khứ mà họ vẫn trân trọng nhưng không muốn quay lại. Như Tuấn, một kỹ sư công nghệ 35 tuổi, chia sẻ: Tôi yêu quê hương, nhưng tình yêu đó giống như tình yêu dành cho một bức ảnh cũ, một điều gì đó đẹp đẽ nhưng đã không còn thuộc về hiện tại của tôi nữa.