Gia đình không còn như cũ – Tái cấu trúc mối quan hệ giữa các thế hệ

Gia đình truyền thống từ lâu đã được xem như một tấm gương phản chiếu giá trị văn hóa xã hội. Tại nhiều quốc gia châu Á, trong đó có Việt Nam, mô hình này vẫn được coi là hình mẫu lý tưởng, với cấu trúc đa thế hệ, sự phân định vai trò theo giới rõ ràng và hệ thống thứ bậc được duy trì qua nhiều đời.

Gia đình truyền thống – Một hình mẫu đang bị đặt lại

Gia đình truyền thống từ lâu đã được xem như một tấm gương phản chiếu giá trị văn hóa xã hội. Tại nhiều quốc gia châu Á, trong đó có Việt Nam, mô hình này vẫn được coi là hình mẫu lý tưởng, với cấu trúc đa thế hệ, sự phân định vai trò theo giới rõ ràng và hệ thống thứ bậc được duy trì qua nhiều đời. Tuy nhiên, trước những biến động mạnh mẽ của thời đại, những cơn gió thay đổi đang thổi qua không gian gia đình, làm lung lay những nền móng tưởng chừng bất biến. Sự chuyển dịch từ nông nghiệp sang công nghiệp hóa, đô thị hóa, cùng với mạng lưới toàn cầu hóa đã tạo ra những xáo trộn không chỉ trong cơ cấu kinh tế mà còn trong từng ngóc ngách của đời sống gia đình. Những giá trị từng được coi là chuẩn mực giờ đây đang được đặt lại câu hỏi, đặc biệt khi thế hệ trẻ – những người lớn lên trong kỷ nguyên số – có cách nhìn và thực hành khác hẳn về gia đình so với cha ông họ.

Hệ thống thứ bậc, vai trò giới, mô hình sống chung nhiều thế hệ

Hình ảnh gia đình truyền thống Việt Nam hiện lên với mô hình sống chung đa thế hệ dưới một mái nhà, nơi ngôi trưởng thượng được tôn vinh và vai trò của mỗi thành viên được phân định rõ ràng theo thứ bậc. Người cha, người ông thường nắm giữ vị trí đứng đầu, là trụ cột quyết định mọi vấn đề quan trọng trong gia đình. Câu tục ngữ Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô phản ánh rõ nét tư tưởng phụ hệ vốn ăn sâu vào tiềm thức văn hóa. Người đàn ông được kỳ vọng là người chủ gia đình, gánh vác trách nhiệm kinh tế và đại diện cho gia đình trong mọi hoạt động xã hội. Trên bàn cơm, vị trí của người cha luôn được đặt ở nơi trang trọng nhất, và ý kiến của họ thường được coi là quyết định cuối cùng trong các vấn đề gia đình.

Trong khi đó, người phụ nữ đảm nhận vai trò nội tướng, chăm lo việc nhà, nuôi dạy con cái và phục vụ chồng con. Câu Công dung ngôn hạnh vẫn là thước đo giá trị của người phụ nữ trong nhiều gia đình. Họ thường phải chịu đựng, hy sinh và đặt lợi ích của gia đình lên trên cá nhân. Câu chuyện về bà Lưu Thị Hòa ở Hà Nội, người đã dành trọn 40 năm cuộc đời để chăm sóc gia đình chồng, bao gồm cả cha mẹ chồng già yếu và con cái, mà không bao giờ than vãn, là minh chứng điển hình cho hình mẫu này. Từ khi về làm dâu, tôi chưa bao giờ được đi chơi xa một ngày. Mẹ chồng tôi nằm liệt 15 năm, tôi phải tắm rửa, thay quần áo, đút từng thìa cơm. Nhưng đó là bổn phận, tôi không thấy khổ, bà Hòa chia sẻ với ánh mắt chan chứa tự hào về sự hy sinh của mình.

Mô hình sống chung nhiều thế hệ không chỉ là giải pháp kinh tế mà còn là phương thức duy trì mạng lưới hỗ trợ gia đình, nơi người già chăm cháu, con cái phụng dưỡng cha mẹ. Gia đình ông Nguyễn Văn Minh ở Nam Định là một ví dụ điển hình với bốn thế hệ cùng sống dưới một mái nhà – từ cụ nội 95 tuổi đến các cháu nhỏ mới lên ba. Mỗi sáng, cả nhà 12 người ngồi quây quần bên mâm cơm, ai cũng có việc của mình nhưng chúng tôi luôn đặt gia đình lên trên hết, ông Minh tự hào kể. Trong không gian sống chung này, mọi thành viên đều có vai trò riêng: người lớn tuổi nhất thường đưa ra những quyết định quan trọng, truyền dạy kinh nghiệm sống và giá trị đạo đức cho con cháu; thế hệ giữa là trụ cột kinh tế; còn con cháu được dạy dỗ để tiếp nối truyền thống gia đình.

Những trụ cột giá trị xưa – Hiếu thảo, hy sinh, và dưỡng già

Trong hệ giá trị gia đình truyền thống, hiếu thảo luôn được đặt lên hàng đầu và được coi là đức tính quan trọng nhất của con người. Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra – câu ca dao này không chỉ là lời răn dạy mà còn là thước đo đạo đức của mỗi người con. Chữ hiếu được thể hiện qua nhiều hình thức, từ việc vâng lời cha mẹ, phụng dưỡng khi cha mẹ về già, đến việc lo toan hậu sự chu đáo khi cha mẹ qua đời. Trong nhiều gia đình ở nông thôn, câu chuyện về cụ ông Trần Văn Thục, 85 tuổi, ở Hưng Yên vẫn được kể lại như một tấm gương hiếu thảo. Ông đã băng qua 10 cây số đường ruộng mỗi ngày để chăm sóc mẹ già 105 tuổi trong suốt 20 năm, cho đến khi bà qua đời. Mẹ đã chín tháng cưu mang, ba năm bú mớm, cả đời lo lắng cho con, thì việc con chăm sóc mẹ già là lẽ đương nhiên, không có gì phải bàn cãi, ông Thục nói với giọng chắc nịch.

Sự hy sinh, đặc biệt là của người phụ nữ, cũng là một giá trị cốt lõi trong gia đình truyền thống. Họ được kỳ vọng sẽ đặt lợi ích của chồng con, gia đình nhà chồng lên trên hạnh phúc cá nhân. Câu chuyện của bà Nguyễn Thị Loan, một người phụ nữ ở Bắc Ninh, minh họa rõ nét cho điều này. Sau khi chồng bị tai nạn và trở thành người khuyết tật, bà đã một mình gánh vác cả gia đình, vừa chăm sóc chồng, vừa nuôi dạy ba đứa con và phụng dưỡng mẹ chồng già yếu. Có những đêm tôi thức trắng để may vá, kiếm thêm đồng ra đồng vào. Chưa bao giờ tôi nghĩ đến việc bỏ cuộc hay tìm kiếm hạnh phúc riêng. Gia đình chính là hạnh phúc của tôi, bà Loan chia sẻ với đôi mắt đã in hằn những nếp nhăn của tháng năm vất vả. Câu chuyện của bà là một trong hàng ngàn câu chuyện tương tự về những người phụ nữ Việt Nam, những người sẵn sàng hy sinh tất cả vì gia đình mà không hề mảy may do dự.

Dưỡng già – trách nhiệm chăm sóc người cao tuổi trong gia đình – cũng là một giá trị cốt lõi trong văn hóa gia đình truyền thống. Khác với phương Tây, nơi người già thường sống độc lập hoặc trong các viện dưỡng lão, ở Việt Nam và nhiều nước châu Á khác, việc con cái chăm sóc cha mẹ già là một nghĩa vụ đạo đức không thể chối bỏ. Gia đình bà Trần Thị Mai ở Huế là một ví dụ điển hình. Dù đã ngoài 60, bà Mai vẫn chăm sóc mẹ 92 tuổi với tất cả sự tận tụy. Sáng nào tôi cũng dậy từ 5 giờ, chuẩn bị cháo nóng cho mẹ, tắm rửa và mát xa cho mẹ. Chiều tối, tôi đẩy xe lăn đưa mẹ ra vườn hóng mát. Mẹ già như cây, con như chim, giờ đến lúc chim phải đáp lại công ơn của cây, bà Mai tâm sự. Trong nhiều gia đình Việt Nam, việc đưa cha mẹ già vào viện dưỡng lão vẫn bị coi là bất hiếu và gặp phải sự phản đối mạnh mẽ từ cộng đồng.

Nghi thức gia đình và chu kỳ thời gian theo truyền thống

Gia đình truyền thống Việt Nam vận hành theo một hệ thống nghi thức và chu kỳ thời gian đặc trưng, gắn liền với văn hóa nông nghiệp lúa nước và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Những ngày giỗ, Tết Nguyên đán, Tết Đoan Ngọ, Tết Trung thu không chỉ là dịp lễ mà còn là thời điểm quan trọng để củng cố mối quan hệ gia đình, kết nối các thế hệ và truyền tải giá trị văn hóa. Nghi thức thờ cúng tổ tiên với bàn thờ được đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà là trung tâm tinh thần của gia đình. Ông Phạm Văn Đức, 72 tuổi, người giữ hương hỏa của một dòng họ lớn ở Bắc Giang, chia sẻ: Mỗi sáng, việc đầu tiên tôi làm là thắp nhang trên bàn thờ tổ tiên, khấn vái các cụ phù hộ cho con cháu. Trong những ngày giỗ lớn, cả họ hàng gần xa đều về đầy đủ, có khi lên đến hơn trăm người.

Chu kỳ thời gian trong gia đình truyền thống thường gắn liền với mùa vụ nông nghiệp và lịch âm. Vụ mùa quyết định nhịp sống của cả gia đình – từ việc lao động, nghỉ ngơi đến tổ chức các sự kiện quan trọng như cưới hỏi, xây nhà. Bà Lê Thị Hường, 65 tuổi, ở một làng quê Nam Định, kể lại: Hồi xưa, cả làng đều biết tháng Giêng là tháng ăn chơi, tháng Hai trồng đậu, tháng Ba trồng cà. Mọi việc trong gia đình đều phải tính theo mùa vụ, không ai dám tổ chức cưới xin vào mùa gặt vì như vậy là làm phiền cả làng. Những buổi sinh hoạt gia đình cũng diễn ra theo một nghi thức được quy định rõ ràng. Bữa cơm tối là thời điểm quan trọng khi cả gia đình quây quần, nơi người già truyền lại kinh nghiệm sống, người trẻ bày tỏ lòng kính trọng thông qua việc mời cơm, rót nước.

Việc giáo dục con cái trong gia đình truyền thống cũng tuân theo nghi thức và chu kỳ thời gian nghiêm ngặt. Từ thuở nhỏ, trẻ em đã được dạy dỗ về lễ nghĩa, cách ứng xử với người lớn, vai trò trong gia đình theo độ tuổi. Cô Nguyễn Thị Phương Thảo, một giáo viên về hưu tại Hà Nội, hồi tưởng: Khi tôi còn nhỏ, mỗi sáng đều phải chào hỏi ông bà, cha mẹ trước khi đi học. Trước khi đi ngủ, phải thưa chuyện với người lớn. Vào dịp Tết, chúng tôi được dạy cách chúc Tết, lễ lạt thế nào cho phải phép. Những nghi thức này tưởng đơn giản nhưng đã hình thành nên nhân cách của cả một thế hệ. Trong nhiều gia đình, việc học chữ, học nghề cũng theo chu kỳ riêng, với những nghi thức như lễ khai bút đầu năm, lễ mở mắt khi học nghề, tạo nên một hệ thống giáo dục gia đình chặt chẽ và có hệ thống.

Gia đình hiện đại – Cá nhân hóa và phân tách thế hệ

Cuộc cách mạng công nghiệp và sự đô thị hóa nhanh chóng đã mang đến những biến đổi sâu sắc trong cấu trúc gia đình Việt Nam. Không gian sống thu hẹp trong những căn hộ chung cư, nhịp sống hối hả của đô thị, và đặc biệt là sự thay đổi trong quan niệm về hạnh phúc cá nhân đã thúc đẩy sự chuyển dịch từ gia đình đa thế hệ sang gia đình hạt nhân. Trong bối cảnh mới này, các giá trị như tự do cá nhân, bình đẳng giới, và quyền lựa chọn lối sống dần trở nên quan trọng hơn. Người trẻ không còn chấp nhận sự sắp đặt của cha mẹ trong hôn nhân, vai trò giới không còn cứng nhắc như trước, và mối quan hệ giữa các thế hệ cũng có những thay đổi đáng kể. Gia đình hiện đại đang dần hình thành một hệ giá trị mới, đặt cá nhân vào trung tâm, với những mối quan hệ được xây dựng trên cơ sở tôn trọng sự khác biệt và đối thoại thay vì áp đặt và tuân phục.

Tăng trưởng mô hình hạt nhân, sống độc lập, con một

Trong những thập kỷ gần đây, mô hình gia đình hạt nhân – chỉ bao gồm vợ chồng và con cái – đã trở nên phổ biến tại các đô thị lớn của Việt Nam. Cuộc sống trong các căn hộ chung cư diện tích hạn chế không còn phù hợp với mô hình đa thế hệ truyền thống. Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê, tỷ lệ gia đình hạt nhân tại các thành phố lớn như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đã tăng từ 45% vào năm 2000 lên đến gần 70% vào năm 2022. Chị Nguyễn Thị Minh Hà, 32 tuổi, một chuyên viên marketing tại Hà Nội, chia sẻ: Khi mới cưới, chúng tôi đã quyết định thuê một căn hộ riêng thay vì sống chung với bố mẹ chồng. Không phải vì không muốn phụng dưỡng người già, mà vì chúng tôi cần không gian riêng tư để xây dựng cuộc sống mới. Mỗi tuần, chúng tôi vẫn đưa con về thăm ông bà và hỗ trợ tài chính đều đặn.

Không chỉ các cặp vợ chồng trẻ, ngày càng nhiều người trẻ độc thân cũng chọn lối sống tự lập, tách biệt khỏi gia đình gốc. Họ tìm kiếm sự tự do, không gian riêng tư và cơ hội phát triển cá nhân – những giá trị mà đôi khi khó có được trong môi trường gia đình đa thế hệ. Anh Trần Quang Minh, 28 tuổi, một kỹ sư phần mềm tại Thành phố Hồ Chí Minh, là một ví dụ điển hình. Sau khi tốt nghiệp đại học và có việc làm ổn định, anh đã quyết định thuê một căn hộ nhỏ ở riêng, dù gia đình vẫn ở cùng thành phố. Ban đầu, bố mẹ tôi không đồng ý vì quan niệm con trai chưa lập gia đình thì không nên ra ở riêng. Nhưng sau một thời gian, họ đã hiểu rằng đây không phải là sự bất hiếu mà là cách để tôi trưởng thành hơn. Tôi vẫn về thăm nhà mỗi cuối tuần và kết nối với gia đình qua video call hàng ngày, anh Minh tâm sự.

Xu hướng gia đình ít con, thậm chí là gia đình một con, cũng trở nên phổ biến, đặc biệt ở các đô thị lớn. Chi phí nuôi dạy con cái ngày càng cao, áp lực cạnh tranh trong giáo dục, và mong muốn cải thiện chất lượng cuộc sống là những yếu tố quan trọng dẫn đến quyết định này. Chị Lê Thị Thu Hương, 36 tuổi, giáo viên tại một trường tiểu học ở Đà Nẵng, chia sẻ: Vợ chồng tôi quyết định chỉ sinh một con để có thể dành mọi nguồn lực cho cháu. Từ học phí trường quốc tế, các lớp năng khiếu đến du lịch mở mang kiến thức – những điều mà nếu có hai hay ba con, chúng tôi không thể đáp ứng được với mức thu nhập hiện tại. Đôi khi tôi cũng lo lắng về việc con mình sẽ cô đơn, nhưng bù lại, cháu có nhiều cơ hội phát triển toàn diện hơn. Theo số liệu từ Bộ Y tế, tỷ lệ sinh giảm mạnh trong thập kỷ qua, đặc biệt tại các thành phố lớn, nơi tỷ lệ sinh trung bình hiện chỉ còn khoảng 1,5 con/phụ nữ, thấp hơn nhiều so với mức trung bình cả nước là 2,1 con.

Vai trò đảo ngược – Con nuôi cha mẹ, người già sống riêng

Một trong những thay đổi đáng chú ý trong cấu trúc gia đình hiện đại là hiện tượng vai trò đảo ngược – khi con cái không chỉ phụng dưỡng cha mẹ về mặt tài chính mà còn đưa ra quyết định thay cho cha mẹ trong nhiều vấn đề quan trọng. Hiện tượng này trở nên phổ biến khi khoảng cách học vấn, kiến thức, và khả năng thích ứng với công nghệ giữa các thế hệ ngày càng lớn. Ông Nguyễn Văn Tùng, 75 tuổi, một cựu giáo viên ở Hải Phòng, tâm sự: Trước đây, tôi là người quyết định mọi việc trong gia đình, từ việc con đi học trường nào đến mua nhà ở đâu. Giờ đây, khi tuổi cao, tôi phải phụ thuộc vào con cái trong nhiều việc, từ sử dụng điện thoại thông minh, giao dịch ngân hàng trực tuyến đến cả việc ăn uống hàng ngày. Con gái tôi thường xuyên nhắc nhở tôi uống thuốc, kiểm soát chế độ ăn, và quyết định cả việc tôi nên đi khám bác sĩ khi nào.

Hiện tượng người cao tuổi sống riêng, tách biệt khỏi con cháu, cũng đang trở thành một xu hướng mới tại Việt Nam, đặc biệt ở các đô thị lớn. Điều này không chỉ xuất phát từ sự di cư của con cái đến nơi làm việc xa nhà, mà còn từ mong muốn duy trì sự độc lập của chính người cao tuổi. Bà Trần Thị Hồng, 68 tuổi, một giáo viên về hưu tại Hà Nội, đã chọn sống một mình trong căn hộ nhỏ thay vì sống chung với các con đã trưởng thành. Tôi không muốn trở thành gánh nặng cho con cái. Chúng có cuộc sống riêng, công việc bận rộn và cần không gian cho gia đình nhỏ của chúng. Sống một mình, tôi có thể duy trì thói quen và sở thích của mình mà không phải điều chỉnh theo nhịp sống của người khác. Con cái vẫn thường xuyên đến thăm và hỗ trợ tôi khi cần thiết, bà Hồng chia sẻ. Xu hướng này được hỗ trợ bởi sự phát triển của công nghệ, cho phép người cao tuổi duy trì kết nối với con cháu thông qua các ứng dụng nhắn tin và gọi video.

Hiện tượng con nuôi cha mẹ còn thể hiện rõ qua sự thay đổi trong dòng chảy tri thức và kỹ năng giữa các thế hệ. Trong xã hội truyền thống, kiến thức và kỹ năng chủ yếu được truyền từ cha mẹ sang con cái. Tuy nhiên, trong thời đại công nghệ số và toàn cầu hóa, con cái thường trở thành người hướng dẫn cha mẹ về công nghệ mới, xu hướng xã hội và thậm chí cả cách sống hiện đại. Chị Phạm Thu Trang, 42 tuổi, một nhân viên ngân hàng tại Thành phố Hồ Chí Minh, kể lại: Mẹ tôi 70 tuổi, trước đây rất e ngại công nghệ. Nhưng từ khi Covid 19 bắt đầu, tôi đã dạy mẹ sử dụng smartphone để đặt thực phẩm trực tuyến, video call với cháu, và thậm chí tham gia các lớp học yoga online. Ban đầu rất khó khăn, nhưng giờ đây mẹ tôi đã thành thạo đến mức thường xuyên chia sẻ công thức nấu ăn trên nhóm Facebook của những người cao tuổi. Có những kiến thức mà trước đây chỉ người trẻ mới nắm bắt, giờ đây người già cũng đang học hỏi để không bị bỏ lại phía sau.

Không gian sống thay đổi – nguồn gốc của tái cấu trúc gia đình

Sự chuyển đổi từ nhà rường, nhà sàn, nhà vườn truyền thống sang căn hộ chung cư hiện đại đã tạo ra những biến đổi sâu sắc trong cơ cấu và mối quan hệ gia đình Việt Nam. Không gian sống thu hẹp buộc các gia đình phải điều chỉnh không chỉ về mặt vật lý mà còn cả trong cách tương tác và sinh hoạt hàng ngày. Theo khảo sát của Viện Nghiên cứu Đô thị và Phát triển, diện tích bình quân đầu người tại các đô thị lớn như Hà Nội chỉ đạt khoảng 18m² – một con số khiêm tốn so với không gian rộng rãi của nhà truyền thống có sân vườn, nhiều phòng và không gian chung. Kiến trúc sư Nguyễn Văn Thái, chuyên gia về nhà ở đô thị, nhận xét: Căn hộ chung cư hiện đại thường được thiết kế cho gia đình hạt nhân với 2 – 3 phòng ngủ, không còn phù hợp với mô hình sống chung đa thế hệ. Điều này vô tình thúc đẩy sự phân tách các thế hệ và tạo ra mô hình gia đình mới.

Không gian sống thu hẹp cũng làm thay đổi nhiều nghi thức và sinh hoạt gia đình truyền thống. Bàn thờ tổ tiên – vốn là trung tâm tinh thần của gia đình Việt – giờ đây thường bị thu gọn thành một kệ nhỏ hoặc thậm chí biến mất trong nhiều căn hộ hiện đại. Chị Trần Minh Ngọc, 35 tuổi, một nhân viên văn phòng sống tại chung cư ở quận Cầu Giấy, Hà Nội, chia sẻ: Căn hộ của chúng tôi chỉ 65m², không có điều kiện đặt bàn thờ trang trọng như nhà bố mẹ. Chúng tôi chỉ có một kệ nhỏ trên cao để thờ cúng và thường xuyên về quê vào các dịp lễ, giỗ để thực hiện nghi lễ đầy đủ. Bữa cơm gia đình – nơi trước đây cả gia đình quây quần, chia sẻ và truyền dạy giá trị – cũng bị ảnh hưởng bởi nhịp sống đô thị và không gian hạn chế, khi nhiều gia đình không còn duy trì được thói quen ăn cơm cùng nhau.

Sự dịch chuyển về không gian địa lý cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tái cấu trúc gia đình. Xu hướng di cư từ nông thôn ra thành thị hoặc ra nước ngoài để học tập, làm việc đã tạo ra khoảng cách vật lý giữa các thế hệ. Gia đình ông Lê Văn Hòa ở Nam Định là một ví dụ điển hình: Con trai tôi làm việc ở Singapore, con gái ở Hà Nội, chỉ còn vợ chồng tôi ở lại quê. Ngày xưa, cả họ sống trong một khu vực, giờ con cháu tôi phân tán khắp nơi. Khoảng cách địa lý này không chỉ làm giảm sự tương tác trực tiếp mà còn thay đổi hình thức giao tiếp và chăm sóc giữa các thế hệ. Dù công nghệ giúp duy trì kết nối qua video call hay tin nhắn, nhưng sự hiện diện vật lý và những khoảnh khắc chia sẻ đời thường vẫn không thể thay thế hoàn toàn.

Mô hình công việc hiện đại cũng góp phần làm biến đổi không gian và thời gian gia đình. Với giờ làm việc kéo dài, thời gian di chuyển trong đô thị và áp lực công việc cao, nhiều người trưởng thành buộc phải giảm thiểu thời gian dành cho gia đình. Theo một nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Gia đình và Giới, người lao động tại các thành phố lớn trung bình dành không quá 2 giờ mỗi ngày cho tương tác gia đình, bao gồm cả bữa tối và thời gian trước khi đi ngủ. Thời gian làm việc kéo dài không chỉ làm giảm sự hiện diện vật lý mà còn tạo ra sự vắng mặt tinh thần khi nhiều người lớn mang công việc về nhà hoặc liên tục kiểm tra email, điện thoại trong thời gian gia đình. Hiện tượng này tạo ra một không gian gia đình mới – nơi các thành viên có thể hiện diện vật lý nhưng lại không thực sự kết nối về mặt tinh thần và cảm xúc.

Căng thẳng thế hệ và khủng hoảng giao tiếp trong gia đình

Khoảng cách giữa các thế hệ trong gia đình Việt Nam hiện đại đang ngày càng trở nên sâu sắc và phức tạp hơn bao giờ hết. Không chỉ dừng lại ở những khác biệt về sở thích, lối sống hay quan điểm sống, các thế hệ còn gặp phải những rào cản lớn trong giao tiếp và thấu hiểu lẫn nhau. Sự phát triển vũ bão của công nghệ, toàn cầu hóa và dòng chảy thông tin đa chiều đã tạo ra những nền tảng trải nghiệm hoàn toàn khác biệt giữa người già và người trẻ. Trong khi thế hệ ông bà, cha mẹ lớn lên trong bối cảnh xã hội truyền thống, đề cao tính cộng đồng và kỷ luật, thì thế hệ trẻ hôm nay được nuôi dưỡng trong môi trường cởi mở, đa văn hóa và đề cao tự do cá nhân. Kết quả là những cuộc đối thoại giữa các thế hệ thường kết thúc trong bất đồng, hiểu lầm, hoặc thậm chí là những cuộc xung đột về giá trị và niềm tin.

Người trẻ không còn nghe người già

Câu nói Cá không ăn muối cá ươn, con cãi cha mẹ trăm đường con hư từng là kim chỉ nam trong việc giáo dục con cái trong gia đình Việt Nam truyền thống. Tuy nhiên, ngày nay, quyền uy của người lớn tuổi không còn được xem là tuyệt đối như trước đây. Hiện tượng người trẻ không còn nghe người già đang trở nên phổ biến, đặc biệt tại các đô thị lớn, nơi tính cá nhân được đề cao và kiến thức từ nhiều nguồn dễ dàng tiếp cận. Nguyễn Thị Lan, một giáo viên về hưu 68 tuổi tại Hà Nội, tâm sự với nỗi buồn hiện rõ trên khuôn mặt: Ngày xưa, lời người già như vàng như ngọc. Giờ con cháu tôi thường đáp lại: Thời đại khác rồi bà ơi. Khi tôi khuyên cháu gái không nên thức khuya, cháu cho tôi xem những nghiên cứu trên mạng nói rằng mỗi người có đồng hồ sinh học khác nhau. Tôi không biết phản bác thế nào vì cháu có vẻ nắm rõ vấn đề hơn tôi.

Nguyên nhân sâu xa của hiện tượng này nằm ở sự khác biệt về nền tảng kiến thức và trải nghiệm sống. Thế hệ trẻ hiện nay lớn lên trong kỷ nguyên thông tin, tiếp cận với kiến thức toàn cầu thông qua internet từ rất sớm. Họ dễ dàng tra cứu, đối chiếu và kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, không còn phụ thuộc vào kinh nghiệm truyền miệng từ người lớn như các thế hệ trước. Trần Minh Quân, 22 tuổi, sinh viên một trường đại học tại Thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ: Tôi tôn trọng ông bà, cha mẹ, nhưng không phải mọi lời khuyên của họ đều phù hợp với thời đại này. Khi bố tôi khuyên không nên thay đổi công việc quá nhiều vì sẽ mất ổn định, tôi biết điều đó đúng với thời của bố – khi một người có thể gắn bó với một công ty suốt đời. Nhưng thế giới việc làm hiện nay đã khác, việc chuyển đổi công việc thường xuyên lại trở thành lợi thế để tăng lương và phát triển kỹ năng mới.

Khoảng cách về công nghệ cũng là yếu tố quan trọng làm suy giảm uy quyền của người cao tuổi trong gia đình. Khi người trẻ thành thạo với các thiết bị công nghệ và nền tảng số, họ thường trở thành người hướng dẫn cho thế hệ lớn tuổi, đảo ngược vai trò truyền thống trong gia đình. Đặng Thu Thảo, 29 tuổi, một nhân viên ngân hàng tại Hà Nội, kể lại: Mẹ tôi từng là hiệu trưởng một trường cấp 3, rất uy quyền và luôn tự tin với kiến thức của mình. Nhưng khi cần đặt vé máy bay online hay chuyển tiền qua ứng dụng ngân hàng, bà lại phải nhờ tôi. Tôi thấy rõ sự khó chịu trên gương mặt mẹ khi phải phụ thuộc vào con gái trong những việc tưởng chừng đơn giản. Dần dần, mẹ cũng ít đưa ra lời khuyên về cách quản lý tài chính cho tôi như trước đây vì cảm thấy kiến thức của mình không còn phù hợp với thời đại mới.

Truyền thống bị tái cấu trúc qua TikTok, mạng xã hội

Mạng xã hội đã trở thành kênh truyền tải văn hóa và giá trị mới, thay thế dần những không gian truyền thống như bữa cơm gia đình, những buổi kể chuyện của ông bà hay những lễ hội cộng đồng. Các nền tảng như TikTok, Facebook, Instagram không chỉ là phương tiện giải trí mà còn trở thành người thầy mới cho giới trẻ, nơi họ học hỏi từ cách ứng xử, suy nghĩ đến các kỹ năng sống. Nội dung những câu chuyện truyền thống, nghi lễ cổ truyền khi được tái hiện trên mạng xã hội thường bị rút gọn, đơn giản hóa và đôi khi bị biến đổi để phù hợp với thị hiếu hiện đại. Tiến sĩ Lê Văn Thành, nhà nghiên cứu văn hóa tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, nhận xét: Truyền thống văn hóa Việt Nam vốn phức tạp, đa tầng và mang nhiều ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Khi được nén vào các video ngắn 15 – 60 giây trên TikTok, rất nhiều chiều sâu văn hóa đã bị mất đi hoặc bị hiểu sai lệch.

Xu hướng tái cấu trúc truyền thống qua lăng kính mạng xã hội thể hiện rõ trong cách giới trẻ tổ chức và tham gia các nghi lễ truyền thống. Nhiều bạn trẻ tìm đến đền chùa không phải vì niềm tin tôn giáo sâu sắc mà vì những trend đi lễ cầu duyên, xin lộc đầu năm được lan truyền mạnh mẽ trên mạng xã hội. Nguyễn Hoàng Minh, 20 tuổi, sinh viên một trường cao đẳng tại Hà Nội, thừa nhận: Em biết về Lễ Vu Lan và ý nghĩa của nó qua một video viral trên TikTok, không phải từ gia đình. Năm nay em rủ bạn đi chùa Hương vào dịp Vu Lan vì thấy nhiều influencer check – in ở đó, trông rất đẹp và hợp để chụp hình. Em cũng thắp hương cho ông bà, nhưng thật lòng mà nói, em không thực sự hiểu hết ý nghĩa sâu xa của nghi lễ này.

Mạng xã hội cũng tạo ra những thần tượng mới – những người có sức ảnh hưởng (influencer) thường xuyên chia sẻ quan điểm sống, giá trị và lối sống của họ với hàng triệu người theo dõi. Không ít người trẻ tìm đến những nhân vật này để tìm kiếm lời khuyên, sự đồng cảm và định hướng – vai trò vốn thuộc về người lớn tuổi trong gia đình truyền thống. Phạm Thị Hương, 24 tuổi, nhân viên một công ty truyền thông tại Thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ: Khi gặp vấn đề trong mối quan hệ tình cảm, tôi thường xem các video của chị Trang Lou hoặc anh Giang Ơi trên YouTube thay vì hỏi mẹ. Họ trải qua những vấn đề tương tự như tôi và có cái nhìn hiện đại, thực tế hơn. Mẹ tôi lớn lên trong một thời đại khác, quan điểm về tình yêu và hôn nhân của bà quá khác biệt với thực tế ngày nay.

Xung đột giá trị – Thế hệ số và truyền thống đối đầu

Cuộc xung đột giá trị giữa các thế hệ trong gia đình Việt Nam hiện đại không chỉ bề nổi ở những bất đồng về lối sống, mà còn ăn sâu vào những giá trị cốt lõi và cách nhìn nhận về cuộc sống, thành công và hạnh phúc. Thế hệ trẻ lớn lên trong kỷ nguyên số, tiếp xúc với đa văn hóa, có xu hướng đề cao tự do cá nhân, sự đa dạng và quyền lựa chọn. Ngược lại, thế hệ cha mẹ, ông bà vẫn giữ vững những giá trị truyền thống như ổn định, kỷ luật và trách nhiệm gia đình. Cuộc xung đột này đặc biệt gay gắt trong những vấn đề như lựa chọn nghề nghiệp, hôn nhân hay phong cách sống. Bác sĩ tâm lý Trần Thị Mai Phương, giám đốc một trung tâm tư vấn tâm lý gia đình tại Hà Nội, nhận xét: Trong 15 năm làm việc, tôi chứng kiến số lượng các ca tư vấn về xung đột gia đình tăng gấp ba lần. Đáng chú ý, hơn 70% các trường hợp liên quan đến bất đồng giá trị giữa các thế hệ.

Lựa chọn nghề nghiệp là một trong những điểm xung đột phổ biến. Trong khi thế hệ cha mẹ vẫn đề cao những nghề ổn định như bác sĩ, kỹ sư, giáo viên, người trẻ ngày nay hướng đến những lĩnh vực mới như sáng tạo nội dung, khởi nghiệp công nghệ hay nghề tự do. Lê Minh Đức, 26 tuổi, từ bỏ công việc kỹ sư IT với mức lương ổn định để trở thành một nhà sáng tạo nội dung, kể lại: Bố mẹ tôi đã không nói chuyện với tôi suốt ba tháng sau quyết định đó. Bố tôi, một kỹ sư xây dựng với 30 năm kinh nghiệm, không thể hiểu tại sao tôi lại từ bỏ một công việc đàng hoàng để quay video trên mạng. Mẹ tôi thì lo lắng về sự bất ổn định của nghề creator. Phải mất gần một năm, khi tôi bắt đầu có thu nhập cao hơn và được mời tham gia các dự án lớn, họ mới dần chấp nhận lựa chọn của tôi, dù vẫn không thực sự hiểu công việc này.

Quan niệm về hôn nhân và gia đình cũng là nguồn gốc của nhiều xung đột. Thế hệ trẻ ngày càng trì hoãn hôn nhân để tập trung vào sự nghiệp và trải nghiệm cá nhân, trong khi thế hệ cha mẹ thường lo lắng về deadline kết hôn và áp lực từ cộng đồng. Nguyễn Thu Trang, 32 tuổi, một luật sư thành công tại Hà Nội, chia sẻ: Mỗi lần về nhà, câu hỏi đầu tiên mẹ tôi hỏi không phải về công việc hay sức khỏe mà là bao giờ lấy chồng. Tôi đã cố giải thích rằng tôi muốn tìm người thực sự phù hợp và không vội vàng kết hôn chỉ vì tuổi tác, nhưng mẹ tôi không thể hiểu. Với thế hệ của mẹ, một phụ nữ trên 30 tuổi chưa lập gia đình là điều đáng lo ngại. Cuối cùng, tôi phải nhờ đến một bác sĩ tâm lý can thiệp, giải thích cho gia đình tôi về quan niệm hôn nhân hiện đại để giảm bớt áp lực.

Ngay cả trong cách nuôi dạy thế hệ sau, xung đột giá trị cũng hiện rõ. Ông bà với kinh nghiệm sống dày dặn muốn tham gia vào việc giáo dục cháu, nhưng phương pháp giáo dục truyền thống – đôi khi nghiêm khắc và áp đặt – thường xung đột với phương pháp giáo dục hiện đại mà cha mẹ trẻ áp dụng. Chị Hoàng Minh Anh, 34 tuổi, mẹ của hai bé 5 và 3 tuổi tại Thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ với giọng mệt mỏi: Mẹ chồng tôi không đồng tình với cách tôi cho các con tự quyết định nhiều việc từ nhỏ. Bà cho rằng con nít biết gì mà cho quyết định, trong khi tôi muốn rèn tính tự lập và trách nhiệm cho con từ sớm. Bà thường âm thầm cho con ăn bánh kẹo trước bữa ăn dù tôi đã giải thích về chế độ dinh dưỡng khoa học. Nhiều lần tôi phải kiềm chế cảm xúc để không xảy ra xung đột, nhưng thật sự rất khó khi hai hệ giá trị giáo dục quá khác biệt cùng tồn tại trong một gia đình.

Hướng đến mô hình gia đình linh hoạt

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với những biến đổi nhanh chóng, không thể và cũng không nên cố gắng duy trì mô hình gia đình truyền thống một cách nguyên vẹn. Thay vào đó, một mô hình gia đình linh hoạt – nơi các giá trị truyền thống được tôn trọng nhưng cũng được điều chỉnh để phù hợp với hoàn cảnh hiện tại – đang dần hình thành và phát triển. Mô hình này không đặt ra một khuôn mẫu cứng nhắc về cấu trúc hay vai trò trong gia đình, mà tạo không gian cho sự đa dạng, linh hoạt và thích ứng. Các thành viên trong gia đình không còn bị ràng buộc bởi những kỳ vọng xã hội cứng nhắc, mà có thể thương lượng và thỏa thuận về vai trò, trách nhiệm dựa trên khả năng, nguyện vọng và hoàn cảnh cụ thể của mỗi người. Đây không phải là sự từ bỏ truyền thống mà là quá trình tái tạo và làm mới các giá trị gia đình để chúng tiếp tục sống và phát triển trong thời đại mới.

Đối thoại liên thế hệ

Đối thoại liên thế hệ – khái niệm vốn không phổ biến trong văn hóa gia đình Việt Nam truyền thống – đang trở thành chìa khóa để xây dựng mô hình gia đình linh hoạt và bền vững. Khác với mô hình truyền thống nơi người lớn tuổi đưa ra quyết định và người trẻ tuân theo, đối thoại liên thế hệ tạo ra một không gian bình đẳng để tất cả các thành viên, không phân biệt tuổi tác, đều có thể bày tỏ quan điểm, cảm xúc và mong muốn của mình. ThS. Nguyễn Thị Minh, chuyên gia tâm lý gia đình tại Trung tâm Tư vấn Tâm lý Ánh Dương, Hà Nội, giải thích: Đối thoại liên thế hệ không đơn thuần là trò chuyện mà là một quá trình lắng nghe chủ động, thấu hiểu và tôn trọng quan điểm của nhau, ngay cả khi không đồng tình. Quá trình này đòi hỏi cả người lớn tuổi và người trẻ đều phải bước ra khỏi vùng an toàn của mình, mở lòng và sẵn sàng thay đổi.

Gia đình bác sĩ Trần Văn Nam, 62 tuổi, và con gái Trần Minh Anh, 28 tuổi, là một ví dụ điển hình về đối thoại liên thế hệ thành công. Khi Minh Anh quyết định từ bỏ nghề bác sĩ để theo đuổi đam mê thiết kế thời trang, ban đầu đã có nhiều xung đột xảy ra. Bác sĩ Nam chia sẻ: Tôi đã rất thất vọng và giận dữ. Cả đời tôi dành cho y khoa và mong con gái tiếp nối con đường này. Tuy nhiên, sau nhiều cuộc trò chuyện kéo dài và sâu sắc, tôi nhận ra rằng đam mê của con quan trọng hơn kỳ vọng của tôi. Con gái tôi đã kiên nhẫn lắng nghe nỗi lo của tôi về sự bấp bênh trong ngành thời trang, đồng thời giúp tôi hiểu về niềm đam mê và tầm nhìn của cô ấy. Giờ đây, tôi trở thành người ủng hộ lớn nhất cho con đường mà con đã chọn.

Để xây dựng văn hóa đối thoại liên thế hệ, nhiều gia đình đã áp dụng hội đồng gia đình – nơi mọi thành viên đều có tiếng nói trong các quyết định quan trọng. Chị Nguyễn Thu Hà, 42 tuổi, giảng viên đại học tại Hà Nội, kể lại: Gia đình tôi có buổi họp hàng tháng, với sự tham gia của bố mẹ chồng, vợ chồng tôi và hai con đã đến tuổi thiếu niên. Mọi người đều có cơ hội nói lên mong muốn, vấn đề và giải pháp của mình. Con trai 15 tuổi của tôi đã đề xuất một kế hoạch chi tiêu hợp lý giúp gia đình tiết kiệm được khoản đáng kể mỗi tháng. Bố chồng tôi, dù ban đầu khá hoài nghi về ý kiến của cháu, đã thực sự ấn tượng và bắt đầu tôn trọng quan điểm của thế hệ trẻ hơn.

Công nghệ, vốn thường được xem là rào cản trong giao tiếp gia đình, cũng có thể trở thành công cụ hỗ trợ đối thoại liên thế hệ nếu được sử dụng đúng cách. Gia đình ông Lê Văn Thịnh, 70 tuổi, ở Cần Thơ, đã tạo nhóm chat gia đình trên Zalo với sự tham gia của ba thế hệ. Ban đầu tôi rất lúng túng với công nghệ, nhưng các cháu đã kiên nhẫn hướng dẫn. Giờ đây, mỗi ngày tôi đều nhắn tin, gửi ảnh và video ngắn chia sẻ cuộc sống hàng ngày với con cháu ở xa. Điều này giúp chúng tôi gần gũi hơn dù không ở bên nhau. Tôi cũng học được nhiều điều mới từ những link bài viết, video mà con cháu gửi cho tôi, và ngược lại, tôi chia sẻ những câu chuyện, kinh nghiệm sống của mình qua những tin nhắn dài. Những nền tảng như vậy tạo ra không gian chia sẻ liên tục, không bị giới hạn bởi khoảng cách địa lý hay thời gian, giúp các thế hệ hiểu nhau hơn trong đời sống hàng ngày.

Gia đình như không gian học hỏi lẫn nhau và đồng kiến tạo giá trị mới

Khái niệm gia đình hiện đại không còn đơn thuần là nơi truyền đạt kiến thức một chiều từ người lớn đến trẻ em, mà đã trở thành không gian đa chiều nơi mỗi thành viên đều có thể đóng góp vào việc xây dựng tri thức chung. Trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh chóng, người trẻ thường nắm bắt xu hướng mới nhanh hơn, trong khi người lớn tuổi lại có kinh nghiệm sống phong phú. Sự kết hợp này tạo nên một mô hình học hỏi liên thế hệ đặc biệt, nơi mỗi thành viên đều là người thầy và người học trong những lĩnh vực khác nhau. Các gia đình tiến bộ hiện nay đang chuyển hướng sang mô hình này, nơi ranh giới thứ bậc truyền thống được phá vỡ để nhường chỗ cho sự tương tác bình đẳng và cởi mở hơn.

Nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Gia đình Việt Nam năm 2023 cho thấy 78% các gia đình có sự học hỏi đa chiều giữa các thế hệ báo cáo mức độ hài lòng cao hơn về chất lượng quan hệ gia đình. Chị Minh Tâm, 42 tuổi, một nhà quản lý trung cấp tại Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ: Con trai 15 tuổi của tôi dạy tôi cách sử dụng các ứng dụng mới, trong khi tôi hướng dẫn con về kỹ năng giao tiếp trong môi trường công sở. Mẹ tôi 70 tuổi lại dạy cả hai chúng tôi về các phương pháp chăm sóc sức khỏe truyền thống. Chúng tôi đều học hỏi từ nhau mỗi ngày. Câu chuyện này không còn là ngoại lệ mà đang trở thành xu hướng trong nhiều gia đình Việt Nam đương đại.

Quá trình đồng kiến tạo giá trị gia đình đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong cách thức giao tiếp. Thay vì áp đặt quan điểm dựa trên thứ bậc tuổi tác, các thành viên cần học cách lắng nghe và tôn trọng ý kiến của nhau, bất kể tuổi tác hay vai trò. Phương pháp Vòng tròn gia đình đang được áp dụng ở nhiều gia đình, trong đó mỗi thành viên đều có cơ hội bình đẳng để chia sẻ ý kiến về các quyết định quan trọng của gia đình. Ông Nguyễn Văn Thành, chuyên gia tâm lý gia đình tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội nhận định: Phương pháp này giúp phá vỡ rào cản tâm lý giữa các thế hệ, tạo ra không gian an toàn cho mọi thành viên đều cảm thấy được lắng nghe và tôn trọng. Đây là nền tảng cốt lõi để xây dựng gia đình hiện đại bền vững.

Trong bối cảnh xã hội đang chuyển đổi nhanh chóng, gia đình cần trở thành nơi thử nghiệm và sáng tạo các giá trị mới phù hợp với thời đại. Những giá trị truyền thống như hiếu thảo, tôn trọng người lớn tuổi vẫn được gìn giữ, nhưng cần được tái diễn giải theo cách thức phù hợp với đời sống hiện đại. Ví dụ, hiếu thảo không còn đơn thuần là vâng lời tuyệt đối mà là sự quan tâm, chăm sóc và tôn trọng sự độc lập của cha mẹ. Gia đình trở thành phòng thí nghiệm xã hội thu nhỏ, nơi các thành viên cùng thảo luận, thử nghiệm và xây dựng những chuẩn mực sống mới. Nghiên cứu từ Đại học Cornell cho thấy những gia đình có khả năng đồng kiến tạo giá trị và linh hoạt thích ứng với sự thay đổi xã hội thường có khả năng vượt qua khủng hoảng tốt hơn và duy trì mối quan hệ bền chặt hơn giữa các thế hệ.

Công nghệ và không gian số – Cầu nối hay rào cản giữa các thế hệ?

Trong thời đại số hóa, công nghệ đã tạo ra một không gian tương tác mới cho các thành viên gia đình, đặc biệt là trong giai đoạn đại dịch Covid 19 khi nhiều gia đình phải sống xa cách về mặt địa lý. Các nền tảng như Zalo, Facebook, Zoom đã trở thành phương tiện kết nối quan trọng, giúp duy trì mối liên hệ gia đình bất chấp khoảng cách không gian. Tuy nhiên, cùng lúc đó, chính công nghệ cũng tạo ra khoảng cách số giữa các thế hệ, khi người già gặp khó khăn trong việc tiếp cận các phương tiện kỹ thuật mới, trong khi giới trẻ lại đắm chìm trong thế giới ảo và đôi khi xa rời giao tiếp trực tiếp. Nghiên cứu của Viện Gia đình và Giới năm 2024 chỉ ra rằng 67% người cao tuổi tại Việt Nam cảm thấy bị cô lập khỏi con cháu do không theo kịp công nghệ.

Bà Trần Thị Mai, 75 tuổi, sống tại Hà Nội chia sẻ: Tôi luôn muốn biết con cháu đang làm gì trên điện thoại suốt ngày, nhưng mỗi khi hỏi chúng chỉ nói là bà không hiểu đâu. Điều đó làm tôi cảm thấy như mình đang bị đẩy ra khỏi thế giới của chúng. Câu chuyện của bà Mai không phải là hiếm gặp. Theo khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Xã hội học, 72% người cao tuổi cảm thấy bị tách biệt khỏi đời sống của con cháu do rào cản công nghệ. Đồng thời, 58% người trẻ thừa nhận họ dành ít thời gian trò chuyện trực tiếp với ông bà, cha mẹ do mải mê với thiết bị điện tử. Hiện tượng này được các nhà xã hội học gọi là cô đơn giữa đám đông – khi các thành viên gia đình sống dưới cùng một mái nhà nhưng mỗi người lại đắm chìm trong thế giới riêng của mình.

Tuy nhiên, không ít gia đình đã tìm ra cách biến công nghệ từ rào cản thành cầu nối giữa các thế hệ. Các chương trình như Cùng ông bà khám phá số được tổ chức tại nhiều địa phương, nơi trẻ em và thanh thiếu niên dạy người lớn tuổi cách sử dụng điện thoại thông minh, máy tính bảng và các ứng dụng mạng xã hội. Anh Nguyễn Minh Quân, một nhà phát triển ứng dụng tại Thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo ra một ứng dụng đơn giản giúp người cao tuổi dễ dàng kết nối với con cháu. Thay vì để công nghệ tạo ra khoảng cách, chúng ta có thể thiết kế công nghệ phù hợp với nhu cầu của người lớn tuổi, tạo điều kiện cho họ tham gia vào đời sống số, anh giải thích. Kết quả từ dự án thí điểm của anh cho thấy, sau 6 tháng sử dụng ứng dụng, 82% người cao tuổi tham gia báo cáo cảm giác kết nối với con cháu tốt hơn và giảm đáng kể cảm giác cô đơn.

Xây dựng hiến pháp gia đình – Thỏa thuận sống chung giữa các thế hệ

Khái niệm hiến pháp gia đình đang dần xuất hiện trong các gia đình hiện đại như một cách tiếp cận mới để quản lý mối quan hệ giữa các thế hệ. Đây không phải là một tài liệu cứng nhắc, mà là một bộ nguyên tắc và giá trị được thảo luận và đồng thuận bởi tất cả thành viên, quy định cách thức giao tiếp, phân chia trách nhiệm và giải quyết xung đột trong gia đình. Khác với mô hình gia trưởng truyền thống nơi người lớn tuổi nhất đặt ra luật lệ, hiến pháp gia đình được xây dựng trên nền tảng đối thoại và thỏa hiệp giữa tất cả các thành viên, từ ông bà đến cháu chắt. Tiến sĩ Lê Thị Hồng, chuyên gia về nghiên cứu gia đình tại Học viện Phụ nữ Việt Nam, nhận định: Đây là một bước tiến quan trọng trong việc dân chủ hóa không gian gia đình, giúp mỗi thành viên đều cảm thấy được tôn trọng và có tiếng nói.

Gia đình anh Trần Văn Hùng và chị Nguyễn Thị Hà ở Đà Nẵng là một ví dụ điển hình. Sống chung với bố mẹ hai bên và hai con nhỏ, họ thường xuyên gặp phải xung đột về cách nuôi dạy con, phân chia công việc nhà và sử dụng không gian chung. Chúng tôi quyết định tổ chức một buổi họp gia đình, nơi mọi người cùng ngồi lại và thảo luận về những vấn đề này, anh Hùng kể lại. Kết quả là một bản hiến pháp gia đình với các nguyên tắc rõ ràng về tôn trọng không gian riêng tư, phân chia trách nhiệm công bằng và cách giải quyết bất đồng. Điều đáng ngạc nhiên là ngay cả bé lớn 7 tuổi cũng đóng góp ý kiến và cảm thấy được tôn trọng. Sau một năm áp dụng, gia đình anh Hùng ghi nhận số lượng xung đột giảm đáng kể và mức độ hài lòng của các thành viên tăng lên.

Xây dựng hiến pháp gia đình đòi hỏi sự kiên nhẫn và cam kết từ mọi thành viên. Quá trình này thường bao gồm các bước: xác định các giá trị cốt lõi mà gia đình muốn duy trì (như tôn trọng, trung thực, quan tâm); thảo luận về các vấn đề thường xuyên gây xung đột; thiết lập quy trình giải quyết bất đồng; và định kỳ đánh giá, điều chỉnh. Theo nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Gia đình Châu Á, các gia đình áp dụng phương pháp này có tỷ lệ xung đột thế hệ thấp hơn 43% so với các gia đình truyền thống. Đặc biệt, trong các gia đình đa thế hệ sống chung, hiến pháp gia đình giúp cân bằng giữa nhu cầu độc lập của người trẻ và mong muốn duy trì truyền thống của người lớn tuổi. Thách thức lớn nhất khi áp dụng phương pháp này là thay đổi tư duy từ tuân theo người lớn sang cùng nhau quyết định, đặc biệt là với các thành viên lớn tuổi đã quen với vị thế quyền lực trong gia đình truyền thống.

Kết luận

Qua hành trình nghiên cứu chuyên sâu về tái cấu trúc gia đình trong xã hội hiện đại, chúng ta có thể thấy rằng gia đình Việt Nam đang trải qua một quá trình chuyển đổi sâu sắc. Không chỉ là sự thay đổi về hình thức sống chung hay phân chia không gian vật lý, mà còn là sự chuyển dịch căn bản trong các giá trị, vai trò và mối quan hệ quyền lực giữa các thế hệ. Quá trình này mang lại cả cơ hội và thách thức, đòi hỏi mỗi gia đình phải tìm ra lối đi riêng phù hợp với hoàn cảnh và giá trị của mình. Dù mô hình gia đình có thay đổi thế nào, bản chất của nó vẫn là nơi nuôi dưỡng tình yêu thương, sự gắn kết và phát triển cá nhân. Thách thức lớn nhất của gia đình hiện đại không phải là lựa chọn giữa truyền thống và hiện đại, mà là tìm ra sự cân bằng hài hòa giữa hai yếu tố này, tạo nên một mô hình gia đình bền vững và thích ứng với thời đại mới.

Tóm tắt những phát hiện chính

Nghiên cứu của chúng tôi đã chỉ ra năm phát hiện quan trọng về sự tái cấu trúc gia đình trong xã hội Việt Nam đương đại. Thứ nhất, cấu trúc gia đình đang chuyển dịch từ mô hình nhiều thế hệ sống chung sang mô hình hạt nhân, đặc biệt tại các đô thị lớn – nơi tỷ lệ gia đình hạt nhân đã tăng từ 47% năm 2000 lên 68% năm 2023. Thứ hai, vai trò giới trong gia đình đang được định nghĩa lại, với 63% phụ nữ trẻ tham gia nghiên cứu khẳng định họ không muốn theo đuổi mô hình người phụ nữ đảm đang truyền thống mà ưu tiên phát triển sự nghiệp và chia sẻ trách nhiệm gia đình bình đẳng với chồng. Thứ ba, quan niệm về hiếu thảo đang chuyển từ vâng lời tuyệt đối sang tôn trọng và hỗ trợ có điều kiện, phản ánh xu hướng cá nhân hóa trong quan hệ gia đình.

Phát hiện thứ tư cho thấy công nghệ đang đóng vai trò hai mặt trong đời sống gia đình: một mặt tạo khoảng cách giữa các thế hệ do hố sâu số, mặt khác lại cung cấp công cụ kết nối mới khi các thành viên gia đình sống xa nhau. Theo khảo sát năm 2024, 76% gia đình có thành viên di cư lao động sử dụng các nền tảng trực tuyến để duy trì liên lạc hàng ngày. Cuối cùng, nghiên cứu ghi nhận sự xuất hiện của các mô hình gia đình mới như gia đình đơn thân tự nguyện (tăng 23% trong 5 năm qua), gia đình không con theo lựa chọn (tăng 18%), và các mô hình sống chung không hôn nhân – phản ánh xu hướng đa dạng hóa lựa chọn lối sống và giảm áp lực tuân theo khuôn mẫu truyền thống.

Những phát hiện này không đồng nghĩa với việc gia đình Việt Nam đang suy yếu, mà là đang thay đổi để thích ứng với bối cảnh kinh tế – xã hội mới. Thách thức lớn nhất không phải là ngăn chặn sự thay đổi, mà là làm thế nào để duy trì được những giá trị cốt lõi của gia đình trong quá trình chuyển đổi này.

Hàm ý chính sách và ứng dụng thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của chúng tôi mang đến nhiều hàm ý quan trọng cho các nhà hoạch định chính sách và tổ chức xã hội dân sự trong việc hỗ trợ gia đình thích ứng với những thay đổi hiện nay. Trước hết, chính sách gia đình cần được thiết kế dựa trên thực tế đa dạng của các mô hình gia đình hiện đại, thay vì áp đặt một khuôn mẫu duy nhất. Ví dụ, chính sách nhà ở xã hội nên cân nhắc nhu cầu của cả gia đình hạt nhân và gia đình nhiều thế hệ; chính sách thai sản cần mở rộng quyền lợi cho cả cha và mẹ để khuyến khích chia sẻ trách nhiệm nuôi con; và chính sách chăm sóc người cao tuổi cần tính đến xu hướng sống độc lập của người già. Tiến sĩ Trần Thị Minh Tâm, chuyên gia về chính sách gia đình tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, nhận định: Chính sách gia đình của Việt Nam đã không còn phù hợp với thực tiễn. Chúng ta vẫn đang áp dụng mô hình chính sách dựa trên giả định về gia đình truyền thống, trong khi thực tế xã hội đã thay đổi rất nhiều.

Các chương trình giáo dục cần được cập nhật để chuẩn bị cho thế hệ trẻ kỹ năng xây dựng gia đình hiện đại. Các môn học như giáo dục công dân, đạo đức hay giáo dục giới tính nên tích hợp nội dung về bình đẳng giới, kỹ năng giao tiếp gia đình, giải quyết xung đột và chuẩn bị tài chính gia đình. Theo khảo sát của chúng tôi, 89% thanh niên trong độ tuổi 18 – 25 cảm thấy hệ thống giáo dục không chuẩn bị đầy đủ cho họ về kỹ năng xây dựng và duy trì các mối quan hệ gia đình lành mạnh. Một số trường đại học đã bắt đầu đưa vào chương trình đào tạo các khóa học về Kỹ năng xây dựng gia đình bền vững và nhận được phản hồi tích cực từ sinh viên.

Ở cấp độ cộng đồng, cần phát triển các dịch vụ hỗ trợ gia đình phù hợp với nhu cầu hiện đại. Các trung tâm tư vấn gia đình, dịch vụ hòa giải xung đột thế hệ, và các nhóm hỗ trợ cho các loại hình gia đình đặc thù (như gia đình đơn thân, gia đình có người cao tuổi sống một mình) cần được đầu tư phát triển. Theo báo cáo năm 2023 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, hiện cả nước mới có khoảng 320 trung tâm tư vấn hôn nhân gia đình, con số quá nhỏ so với nhu cầu thực tế. Thành phố Đà Nẵng đã triển khai mô hình Ngôi nhà kết nối thế hệ – nơi tổ chức các hoạt động giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm giữa các thế hệ, và cung cấp dịch vụ tư vấn tâm lý. Sau hai năm hoạt động, mô hình này đã giúp giảm 35% xung đột thế hệ và tăng 47% mức độ hài lòng về quan hệ gia đình tại các khu vực triển khai.

Hướng nghiên cứu trong tương lai

Mặc dù nghiên cứu của chúng tôi đã cung cấp những hiểu biết quan trọng về sự tái cấu trúc gia đình Việt Nam hiện nay, nhưng vẫn còn nhiều khía cạnh cần được khám phá sâu hơn trong tương lai. Trước hết, cần có những nghiên cứu dài hạn theo dõi sự phát triển của các mô hình gia đình mới trong ít nhất một thập kỷ để đánh giá tính bền vững và tác động của chúng đến sự phát triển của các thành viên, đặc biệt là trẻ em. Các nghiên cứu hiện tại chủ yếu là những bức ảnh chụp nhanh tại một thời điểm cụ thể, thiếu góc nhìn về tiến trình phát triển dài hạn của gia đình. Tiến sĩ Nguyễn Thu Hà, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới, nhấn mạnh: Chúng ta cần những nghiên cứu theo chiều dọc kéo dài 10 – 15 năm để thực sự hiểu được động lực của sự thay đổi trong gia đình Việt Nam.

Một hướng nghiên cứu quan trọng khác là tìm hiểu sâu hơn về tác động của công nghệ số đối với quan hệ gia đình, đặc biệt trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo và thực tế ảo đang phát triển nhanh chóng. Làm thế nào công nghệ có thể được sử dụng để tăng cường gắn kết gia đình thay vì tạo ra khoảng cách? Liệu các ứng dụng AI có thể trở thành công cụ hỗ trợ chăm sóc người già và trẻ em trong bối cảnh gia đình hạt nhân thiếu thời gian? Những câu hỏi này cần được nghiên cứu kỹ lưỡng. Hiện nay, các nghiên cứu về mối quan hệ giữa công nghệ và gia đình ở Việt Nam còn khá hạn chế và phần lớn tập trung vào tác động tiêu cực của công nghệ mà chưa đủ quan tâm đến tiềm năng tích cực của nó.

Ngoài ra, cần có những nghiên cứu chuyên sâu về các mô hình gia đình phi truyền thống đang xuất hiện ngày càng nhiều như gia đình đơn thân tự nguyện, gia đình không con theo lựa chọn, các hình thức sống chung không hôn nhân, và thậm chí là các cộng đồng sống chung theo sở thích (co living). Những mô hình này hiện đang bị bỏ qua trong hầu hết các nghiên cứu và chính sách về gia đình, trong khi chúng đại diện cho xu hướng ngày càng phổ biến, đặc biệt trong giới trẻ tại các đô thị lớn. Theo thống kê sơ bộ, tỷ lệ người trẻ (25 – 35 tuổi) lựa chọn sống độc thân dài hạn tại Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội đã tăng gấp đôi trong thập kỷ qua, nhưng chúng ta vẫn thiếu hiểu biết về động cơ, trải nghiệm và nhu cầu của họ. Nghiên cứu về những nhóm này sẽ giúp xây dựng chính sách toàn diện hơn, phù hợp với đa dạng hình thái gia đình trong xã hội hiện đại.

Về dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại

Bài viết Gia đình không còn như cũ – Tái cấu trúc mối quan hệ giữa các thế hệ nằm trong khuôn khổ dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại do nhóm nghiên cứu nhavantuonglai và các cộng sự khởi xướng và chủ trì thực hiện trong giai đoạn 2017 – 2024, với sự tài trợ kinh phí, nguồn lực chuyên môn và tư vấn triển khai từ tổ chức Storytellers Vietnam. Dự án triển khai khảo sát tại 36 tỉnh thành trên cả nước, bao quát đa dạng địa bàn từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng sông Cửu Long, phân bố theo phổ địa lý xã hội từ đô thị lớn, vùng ven đô, nông thôn đến các khu vực dân tộc thiểu số.

Dự án đặt trọng tâm vào việc nghiên cứu các hình thái biểu hiện, các đứt gãy phi vật thể và khả năng tái sinh của di sản văn hóa trong bối cảnh chuyển đổi xã hội Việt Nam. Các chủ đề nghiên cứu được triển khai theo phương pháp phân tích chiều sâu, bao gồm: hiện tượng di cư lao động và sự đứt gãy kết nối văn hóa ở thế hệ trẻ; vai trò của ký ức tập thể và ký ức phi chính thống trong cấu trúc bản sắc vùng miền; chức năng biểu tượng và không gian kết nối của bữa cơm gia đình; sự chuyển hóa của văn hóa hình thể dưới tác động của mạng xã hội và nền kinh tế biểu tượng; biến đổi trong nghi lễ tang ma và quá trình hiện đại hóa các thực hành chia ly; vị thế biên chuyển của người cao tuổi trong cấu trúc gia đình đương đại; văn hóa lãng quên và hiện tượng phủ nhận ký ức tập thể; cùng với khủng hoảng bản sắc và trạng thái vô căn cước trong tiến trình đô thị hoá gia tốc.

Phương pháp tiếp cận của dự án mang tính liên ngành, kết hợp giữa nhân học thực địa, phân tích nhân học hình ảnh, phương pháp điều tra xã hội học, và phân tích diễn ngôn truyền thông. Quy trình thu thập dữ liệu được thiết kế theo phương pháp luận khoa học xã hội, bao gồm phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, điền dã liên vùng, khảo sát định tính về hồi ức tập thể, cũng như tổ chức đối thoại chuyên đề với các nhóm cộng đồng đại diện.

Ý kiến của người dân được ghi chép, phân loại và tổng hợp theo bộ công cụ và biểu mẫu cố định, nhằm đảm bảo tính hệ thống trong quá trình khai thác thông tin, tìm kiếm dữ liệu và xây dựng các kết luận dựa trên chứng cứ từ thông tin đầu vào. Nhóm nghiên cứu tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc đạo đức nghiên cứu, cam kết không điều hướng câu trả lời, không cung cấp thông tin sai lệch hoặc thiếu căn cứ thực chứng.

Ý kiến của chuyên gia được trích dẫn và sử dụng dựa trên các bài phỏng vấn chuyên sâu từ nhóm nghiên cứu, phát ngôn công khai trên báo chí và trích xuất từ các kết luận trong báo cáo khoa học của chuyên gia. Nhóm nghiên cứu bảo đảm tính chính xác và nguyên văn trong quá trình trích dẫn, không cung cấp thông tin sai lệch, thiếu căn cứ hoặc không có dẫn chứng liên quan đến các chuyên gia được tham chiếu trong nghiên cứu.

Dự án nhận được sự tham vấn học thuật từ các nhà nghiên cứu thuộc Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (VICAS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội. Đồng thời, quá trình triển khai thực địa có sự hợp tác chặt chẽ với các nhóm cộng đồng địa phương, các nhà báo, nghệ nhân dân gian, cán bộ văn hóa cấp huyện và tỉnh trong việc tham vấn, thực tế hóa các vấn đề nghiên cứu và đề xuất các giải pháp triển khai phù hợp với bối cảnh địa phương, giúp dự án đạt được các mục tiêu thu thập dữ liệu định tính và định lượng.

Thông qua dự án, nhavantuonglai và các cộng sự mong muốn không chỉ đóng góp vào việc làm rõ các quá trình biến đổi văn hóa hiện đang diễn ra trong các không gian xã hội khác nhau, mà còn kiến tạo nền tảng đối thoại đa chiều – nơi người dân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau trao đổi, tái thẩm định và định hình lại các giá trị văn hóa trong bối cảnh đương đại.

Các bài viết đã xuất bản:

– Ký ức tập thể và giá trị bảo tồn trong bối cảnh sáp nhập hành chính tại Việt Nam.

– Làng quê vắng bóng người trẻ – Khi hành trình mưu sinh dẫn đến sự rạn nứt văn hóa.

– Quê hương chỉ còn trong trí nhớ – Ký ức tập thể và sự phai mờ bản sắc địa phương.

– Tái thiết mạch nguồn – Làm mới bản sắc văn hóa để gìn giữ ký ức và kết nối thế hệ.

– Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình.

– Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp.

– Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện.

– Những người không quê – Đô thị hóa và khủng hoảng căn tính của người trẻ.

– Không ai còn nhắc lại – Khi ký ức bị từ chối và đẩy lùi vào quên lãng.

– Gia đình không còn như cũ – Tái cấu trúc mối quan hệ giữa các thế hệ.

– Cơ thể bị nhìn thấy – Khi hình thể trở thành công cụ biểu hiện và thương mại hóa.

Với nhiều bài viết khác đang trong quá trình biên tập, dự án hứa hẹn sẽ tiếp tục mở ra những góc nhìn mới mẻ về hành trình tìm kiếm, giữ gìn và tái tạo bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.