Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện

Có một thực tế đáng buồn đang hiện hữu trong nhiều gia đình giữa nhịp sống hiện đại lúc này: người già dần mất đi vị trí trung tâm của họ trong việc truyền tải kinh nghiệm sống và giá trị văn hóa. Những câu chuyện đời, những bài học vô giá, những lời khuyên từ trải nghiệm thực tế đang dần bị lãng quên. Thay vào đó, thế hệ trẻ tìm đến các nguồn thông tin trực tuyến, nơi mọi kiến thức được cung cấp nhanh chóng nhưng thiếu đi chiều sâu cảm xúc và sự kết nối đặc biệt mà chỉ người thân mới có thể mang lại. Bài viết này sẽ khám phá hiện tượng sự im tiếng của người già trong xã hội hiện đại, phân tích nguyên nhân, hậu quả, và đề xuất những phương thức tái kết nối giữa các thế hệ, nhằm khôi phục vai trò quý giá của người cao tuổi – những thư viện sống đang dần biến mất trong chính ngôi nhà của họ.

Người già từng là thư viện sống của gia đình như thế nào?

Từ xa xưa, trong các gia đình truyền thống, người già luôn giữ vai trò đặc biệt quan trọng – họ là những người nắm giữ tri thức, kinh nghiệm sống và giá trị văn hóa. Họ không chỉ là người truyền đạt kiến thức mà còn là những người kể chuyện tài ba, gắn kết các thế hệ trong gia đình thông qua những câu chuyện đầy màu sắc và ý nghĩa. Tuy nhiên, vai trò này đang dần mai một trong xã hội hiện đại, khi công nghệ và lối sống mới đã tạo ra khoảng cách giữa các thế hệ và làm suy giảm giá trị của những thư viện sống này.

Từ ông bà đến cha mẹ – Vai trò của người truyền kinh nghiệm sống

Trong xã hội truyền thống, người cao tuổi đóng vai trò then chốt là những người truyền tải kinh nghiệm sống quý báu cho các thế hệ sau. Họ là những giáo viên đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình hình thành nhân cách của con cháu. Qua những câu chuyện đời thường, những tình huống đã trải qua, họ truyền đạt không chỉ kiến thức thực tế mà còn là những bài học về đạo đức, lối sống và giá trị nhân văn. Ông bà thường kể về những ngày tháng khó khăn họ đã vượt qua, về cách họ xây dựng gia đình, về những quyết định quan trọng trong đời và cả những sai lầm họ đã mắc phải. Những câu chuyện này không chỉ là nguồn thông tin quý giá mà còn là sợi dây vô hình kết nối các thế hệ, giúp con cháu hiểu hơn về nguồn cội, về những giá trị cốt lõi của gia đình và dòng tộc.

Bà Nguyễn Thị Mai, 82 tuổi, ở một làng quê miền Bắc từng chia sẻ: Thời tôi còn nhỏ, mỗi buổi tối là thời gian quý báu khi cả gia đình quây quần bên nhau. Ông tôi thường kể về thời chiến tranh, về cách người dân đoàn kết chống giặc ngoại xâm, về tinh thần kiên cường của dân tộc. Những câu chuyện đó đã hun đúc nên tính cách của tôi, dạy tôi về lòng yêu nước, về sự kiên nhẫn và bền bỉ. Ngày nay, tôi cũng muốn kể những câu chuyện đời mình cho các cháu nghe, nhưng dường như chúng luôn bận rộn với điện thoại, máy tính… và ít khi thực sự lắng nghe. Lời tâm sự của bà Mai phản ánh một thực tế đáng buồn đang diễn ra trong nhiều gia đình hiện đại: sự đứt gãy trong chuỗi truyền thống kể chuyện và lắng nghe giữa các thế hệ.

Vai trò của người truyền kinh nghiệm sống không chỉ dừng lại ở việc kể chuyện; họ còn là những người cố vấn đáng tin cậy trong những quyết định quan trọng của gia đình. Trong các xã hội truyền thống, không có quyết định lớn nào được đưa ra mà không có sự tham khảo ý kiến của người cao tuổi. Họ được xem là người có tầm nhìn xa, có khả năng đánh giá tình huống một cách toàn diện dựa trên những kinh nghiệm sống phong phú. Từ việc xây nhà, chọn nơi định cư, đến việc hôn nhân, giáo dục con cái, lời khuyên của người già luôn được coi trọng và lắng nghe. Đây không phải là sự áp đặt quyền uy mà là sự tôn trọng đối với trí tuệ và kinh nghiệm được tích lũy qua thời gian, một dạng tri thức không thể tìm thấy trong sách vở hay trên internet.

Lời kể, lời ru – Ký ức sống động qua miệng người già

Người già là những người giữ gìn và truyền tải ký ức văn hóa dân tộc qua các thế hệ thông qua lời kể và lời ru. Những câu chuyện cổ tích, thần thoại, truyền thuyết được truyền miệng từ đời này sang đời khác, không chỉ mang tính giải trí mà còn chứa đựng những bài học đạo đức sâu sắc và những giá trị văn hóa cốt lõi. Qua giọng kể truyền cảm của ông bà, những nhân vật trong truyện như Thạch Sanh, Tấm Cám, Sọ Dừa… trở nên sống động trong tâm trí trẻ nhỏ, gieo mầm cho những giá trị về lòng nhân ái, sự trung thực, lòng dũng cảm và sự kiên trì. Đặc biệt, những câu chuyện này thường được điều chỉnh và thích ứng theo hoàn cảnh cụ thể của từng gia đình, tạo nên sự kết nối đặc biệt giữa người kể và người nghe, một điều mà không một phương tiện truyền thông hiện đại nào có thể thay thế.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, từng nhấn mạnh: Trong văn hóa truyền thống Việt Nam, người già không chỉ đơn thuần là người già theo nghĩa sinh học, mà còn là bảo tàng sống của tri thức dân gian, là những người lưu giữ và truyền tải bản sắc văn hóa. Mỗi khi một cụ già qua đời mà không kịp truyền lại kho tàng kiến thức của mình, chúng ta lại mất đi một thư viện quý giá. Quan điểm này được minh họa rõ ràng trong trường hợp của những làng nghề truyền thống, nơi các bí quyết nghề nghiệp được truyền từ đời này sang đời khác thông qua sự hướng dẫn trực tiếp của người cao tuổi. Từ nghề gốm Bát Tràng, dệt lụa Vạn Phúc, đến khảm trai Chuyên Mỹ, vai trò của người già trong việc bảo tồn và phát triển các làng nghề là không thể thay thế.

Lời ru của bà là một hình thức truyền tải văn hóa đặc biệt, vừa mang tính giáo dục vừa chứa đựng tình cảm sâu đậm. Qua những câu hát ru ngọt ngào, bà không chỉ ru cháu vào giấc ngủ mà còn truyền tải những giá trị văn hóa, những bài học đạo đức và cả tình yêu thương vô bờ bến. À ơi… Cái ngủ mày ngủ cho lâu. Cái ăn mày ăn cho mau lớn vừa…, những câu ru đơn giản nhưng chứa đựng cả một nền tảng giáo dục về lối sống, về cách ứng xử và về tình cảm gia đình. Trong xã hội hiện đại, khi nhịp sống trở nên hối hả và các phương tiện giải trí điện tử ngày càng phổ biến, lời ru của bà đang dần biến mất, thay vào đó là những bài hát, những video trên YouTube được phát qua điện thoại thông minh. Sự thay thế này, dù có vẻ tiện lợi và hiện đại, nhưng lại không thể mang lại được sự kết nối cảm xúc sâu sắc như lời ru truyền thống.

Sự kế thừa kiến thức bản địa – Tri thức không được ghi chép

Người già trong các cộng đồng truyền thống là những người nắm giữ và truyền lại kiến thức bản địa quý báu về môi trường sống, về cách thức canh tác, chăm sóc sức khỏe và ứng phó với các hiện tượng tự nhiên. Đây là những kiến thức được tích lũy qua nhiều thế hệ, được tinh lọc và chứng minh hiệu quả trong thực tế, nhưng thường không được ghi chép một cách hệ thống mà chủ yếu được truyền miệng từ đời này sang đời khác. Ví dụ, ở các vùng nông thôn, người già có thể dự đoán thời tiết dựa trên sự quan sát các dấu hiệu tự nhiên như hướng gió, hành vi của động vật, hay màu sắc của bầu trời – những bí quyết mà không sách giáo khoa nào dạy nhưng lại có giá trị thực tiễn to lớn trong cuộc sống nông nghiệp.

Ông Trần Văn Lâm, 75 tuổi, một nông dân lâu năm ở đồng bằng sông Cửu Long, chia sẻ: Tôi biết khi nào nên gieo hạt, khi nào nên thu hoạch không phải từ lịch vụ mà từ những dấu hiệu của thiên nhiên mà ông cha tôi đã truyền lại. Chẳng hạn, khi con cò bay về tổ sớm, đó là dấu hiệu sắp có mưa lớn. Khi cây bông súng nở rộ, đó là thời điểm tốt để bắt đầu vụ mùa. Những kiến thức này không thể học ở trường lớp, chỉ có thể được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác qua trải nghiệm thực tế. Tuy nhiên, ông cũng buồn bã thừa nhận rằng con cháu của ông ngày nay đều dựa vào các ứng dụng dự báo thời tiết trên điện thoại thông minh và ít quan tâm đến những tri thức truyền thống này.

Trong lĩnh vực y học cổ truyền, vai trò của người già càng trở nên quan trọng khi họ là những người nắm giữ các bài thuốc dân gian, các phương pháp chữa bệnh được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Từ việc sử dụng các loại thảo mộc để điều trị các bệnh thông thường đến các phương pháp mát – xa, châm cứu, những kiến thức y học truyền thống này không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn có thể bổ sung cho y học hiện đại. Một số nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng nhiều bài thuốc dân gian có cơ sở khoa học vững chắc và hiệu quả trong điều trị một số bệnh lý. Tuy nhiên, khi người già không còn được lắng nghe, khi họ không có cơ hội truyền lại những kiến thức quý báu này, chúng ta đang đánh mất một kho tàng trí tuệ tích lũy qua hàng nghìn năm lịch sử.

Sự im tiếng dần lan rộng trong gia đình hiện đại

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhịp sống nhanh và sự phát triển vượt bậc của công nghệ, một hiện tượng đáng lo ngại đang diễn ra trong nhiều gia đình: sự im tiếng của người già. Họ vẫn hiện diện về mặt thể xác trong không gian gia đình, nhưng tiếng nói của họ – những trải nghiệm, kinh nghiệm và giá trị mà họ muốn chia sẻ – lại dần trở nên vô hình và không được lắng nghe. Sự im tiếng này không chỉ đơn thuần là hiện tượng truyền thông mà còn phản ánh một sự đứt gãy sâu sắc trong mối quan hệ giữa các thế hệ, một khoảng cách văn hóa và giá trị đang ngày càng mở rộng giữa người già và các thành viên trẻ tuổi trong gia đình.

Công nghệ và thế hệ số khiến sự lắng nghe mất đi

Trong thời đại kỹ thuật số, công nghệ đã tạo ra một cuộc cách mạng trong cách chúng ta tiếp cận thông tin và kết nối với nhau. Tuy nhiên, mặt trái của cuộc cách mạng này là sự suy giảm đáng kể trong khả năng lắng nghe thực sự, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ – những công dân số sinh ra và lớn lên trong thời đại internet. Với chiếc điện thoại thông minh luôn trong tay, với hàng loạt thông báo và tin nhắn liên tục đòi hỏi sự chú ý, người trẻ ngày càng thiếu đi những khoảng lặng cần thiết để thực sự lắng nghe và đắm mình trong những câu chuyện dài của người già. Thay vào đó, họ quen với việc tiếp nhận thông tin theo kiểu lướt nhanh, hấp thụ những mẩu thông tin ngắn và giải trí tức thời từ các nền tảng mạng xã hội.

Tiến sĩ Lê Văn Tâm, chuyên gia tâm lý học tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, nhận xét: Chúng ta đang chứng kiến một thế hệ luôn kết nối nhưng thiếu gắn kết. Nghịch lý là trong thời đại mà chúng ta có thể kết nối với bất kỳ ai trên thế giới thông qua một cú nhấp chuột, thì khoảng cách giữa các thành viên trong cùng một gia đình lại ngày càng rộng ra. Nhiều người trẻ có thể dành hàng giờ cuộn feed trên mạng xã hội nhưng không thể ngồi yên 15 phút để lắng nghe câu chuyện của ông bà. Nhận định này phản ánh một thực tế đáng buồn trong nhiều gia đình Việt Nam hiện đại: các thành viên có thể ngồi cùng bàn ăn nhưng mỗi người lại đắm chìm trong thế giới riêng của mình qua màn hình điện thoại, tạo nên những người xa lạ thân thuộc – physically together but digitally apart (bên nhau về mặt vật lý nhưng xa cách trong thế giới số).

Hơn nữa, công nghệ cũng tạo ra một khoảng cách kỹ năng giữa các thế hệ. Trong khi người trẻ thành thạo với các thiết bị điện tử và nền tảng số, nhiều người cao tuổi lại gặp khó khăn trong việc sử dụng chúng. Sự khác biệt này không chỉ hạn chế khả năng giao tiếp của người già trong thời đại số mà còn củng cố thêm định kiến rằng họ lỗi thời và không theo kịp thời đại. Bà Phạm Thị Hoa, 68 tuổi, ở Hà Nội tâm sự: Nhiều lúc tôi muốn chia sẻ với các cháu về những kinh nghiệm sống của mình, nhưng chúng thường trả lời Thời bà khác rồi, bây giờ không còn như vậy nữa. Rồi chúng lại cúi xuống điện thoại, lướt những thứ mà tôi không hiểu là gì. Tôi cảm thấy mình như một người lạc hậu trong chính ngôi nhà của mình. Cảm giác bị cô lập và không được tôn trọng này ngày càng phổ biến trong tâm lý của nhiều người cao tuổi, đẩy họ vào tình trạng im lặng và rút lui khỏi các tương tác gia đình.

Người già bị gán nhãn hết thời, không hợp thời đại

Trong xã hội hiện đại với tốc độ phát triển chóng mặt, người già thường bị gán cho những nhãn tiêu cực như lạc hậu, cổ hủ hay không theo kịp thời đại. Định kiến này không chỉ tồn tại trong các môi trường công sở, ngoài xã hội mà còn len lỏi vào chính không gian gia đình, nơi lẽ ra phải là chốn an toàn và tôn trọng nhất đối với người cao tuổi. Những lời khuyên, ý kiến của người già thường bị coi là lỗi thời, không phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại, dẫn đến việc họ dần mất đi tiếng nói và vị thế trong các quyết định gia đình. Điều này tạo nên một vòng luẩn quẩn: càng ít được lắng nghe, người già càng cảm thấy mình không còn vai trò, giá trị, và do đó càng ít chia sẻ hơn, dẫn đến sự im tiếng ngày càng trầm trọng.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Minh, nhà nghiên cứu về lão khoa tại Viện Gia đình và Giới, chỉ ra một thực tế đáng buồn: Trong nhiều gia đình hiện đại, có một hiện tượng mà tôi gọi là ageism gia đình – sự phân biệt đối xử dựa trên tuổi tác ngay trong lòng gia đình. Người già thường bị coi là gánh nặng hoặc là những người không còn đóng góp được gì cho xã hội. Quan điểm, kinh nghiệm của họ bị coi là lỗi thời và không còn giá trị trong bối cảnh hiện tại. Điều này không chỉ làm tổn thương người cao tuổi mà còn là một sự lãng phí lớn đối với kho tàng kinh nghiệm và trí tuệ mà họ đã tích lũy qua nhiều thập kỷ. Phát hiện này được minh họa qua câu chuyện của ông Trần Văn Đức, 72 tuổi, một cựu giáo viên ở Hải Phòng: Tôi đã từng là người mà cả gia đình và hàng xóm tìm đến để xin lời khuyên về mọi vấn đề, từ giáo dục con cái đến các quyết định quan trọng trong cuộc sống. Nhưng giờ đây, khi tôi đưa ra ý kiến, con cháu thường lịch sự gật đầu nhưng rồi làm theo ý của chúng. Đôi khi chúng còn nói thẳng rằng Bố ơi, thời bố khác rồi, bây giờ mọi thứ đã thay đổi. Tôi cảm thấy mình trở nên vô dụng trong chính ngôi nhà của mình.

Sự hết thời này còn được thể hiện rõ nét trong cách thức trao đổi thông tin và ra quyết định trong gia đình hiện đại. Trong khi người trẻ có xu hướng tìm kiếm thông tin trên internet, tham khảo ý kiến từ các diễn đàn trực tuyến hoặc hỏi AI chatbot, thì lời khuyên từ người già – vốn dựa trên kinh nghiệm sống thực tế – lại bị coi là không có căn cứ khoa học hoặc chỉ là kinh nghiệm cá nhân. Ví dụ, một bà mẹ trẻ có thể tin tưởng vào các phương pháp nuôi con hiện đại từ sách báo hay mạng internet hơn là những lời khuyên từ mẹ hoặc bà của mình, cho dù những người này đã nuôi dạy thành công nhiều thế hệ con cái. Sự thay đổi này không chỉ phản ánh sự chuyển dịch trong nguồn kiến thức mà còn cho thấy một sự suy giảm trong niềm tin và sự tôn trọng đối với trí tuệ của người già.

Xung đột giá trị giữa các thế hệ – Khoảng cách không thể lấp đầy?

Một trong những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự im tiếng của người già trong gia đình hiện đại chính là xung đột giá trị giữa các thế hệ. Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang trải qua quá trình đô thị hóa và toàn cầu hóa mạnh mẽ, hệ thống giá trị truyền thống đang dần bị thách thức bởi những giá trị mới. Người già, những người đã lớn lên và được định hình bởi những giá trị như hiếu thảo, kính trọng người lớn tuổi, sống khiêm tốn và tiết kiệm, đôi khi khó có thể chấp nhận những giá trị mới như cá nhân hóa, tự do biểu đạt, tiêu dùng và hưởng thụ. Sự khác biệt trong quan điểm này tạo nên những rào cản trong giao tiếp và hiểu biết lẫn nhau, khiến cả hai thế hệ đều cảm thấy không được thấu hiểu và tôn trọng.

Tiến sĩ Vũ Thị Thu Hà, nhà xã hội học tại Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới, phân tích: Xung đột giá trị giữa các thế hệ không phải là hiện tượng mới, nhưng trong bối cảnh hiện nay, khoảng cách này trở nên sâu sắc hơn bao giờ hết do tốc độ thay đổi xã hội quá nhanh. Người già lớn lên trong một thời đại mà giá trị cộng đồng, sự ổn định và truyền thống được đề cao. Trong khi đó, thế hệ trẻ lại được nuôi dưỡng trong một xã hội đề cao cá nhân, sự thay đổi liên tục và những trải nghiệm mới. Điều này tạo nên những xung đột không chỉ trong quan điểm về cuộc sống mà còn trong cách thức giao tiếp và ra quyết định. Nghiên cứu của bà Hà chỉ ra rằng trong nhiều gia đình, người trẻ thường cảm thấy người già độc đoán, áp đặt và không hiểu mình, trong khi người già lại cho rằng thế hệ trẻ thiếu tôn trọng, ích kỷ và không biết nghe lời. Những định kiến này càng làm sâu sắc thêm khoảng cách giữa các thế hệ và tạo ra một môi trường gia đình mà ở đó, sự lắng nghe chân thành và cởi mở trở nên ngày càng hiếm hoi.

Câu chuyện của gia đình ông Nguyễn Văn Tùng, 70 tuổi, ở Thành phố Hồ Chí Minh là một ví dụ điển hình. Ông Tùng chia sẻ: Tôi và con trai tôi thường xuyên bất đồng quan điểm về cách nuôi dạy cháu nội. Tôi muốn dạy cháu sống tiết kiệm, biết kính trọng người lớn và học hành chăm chỉ. Nhưng con trai tôi lại cho rằng tôi quá nghiêm khắc, không cho cháu đủ tự do để phát triển cá tính và sáng tạo. Mỗi lần tôi đưa ra ý kiến về việc giáo dục cháu, nó đều trả lời Thời bố khác rồi, bây giờ con cái cần được tôn trọng và lắng nghe nhiều hơn. Dần dần, tôi không còn muốn nói ra ý kiến của mình nữa, vì biết rằng chẳng ai lắng nghe.

Việc không thể tìm được tiếng nói chung giữa các thế hệ còn thể hiện rõ trong những vấn đề liên quan đến lối sống hàng ngày. Nhiều người cao tuổi cảm thấy khó chấp nhận những thay đổi trong phong cách sống của thế hệ trẻ như thói quen ăn uống (đồ ăn nhanh, thức ăn phương Tây), cách ăn mặc tự do phóng khoáng, quan điểm về hôn nhân (sống thử trước hôn nhân, kết hôn muộn, không sinh con), và các hoạt động giải trí mới (chơi game, xem phim trực tuyến). Trong khi đó, người trẻ lại cảm thấy những quan điểm truyền thống là sự kìm hãm sự phát triển cá nhân và hạn chế tự do của họ. Điều này tạo nên một vòng luẩn quẩn của sự không hiểu nhau – người già càng bảo thủ, người trẻ càng phản kháng; người trẻ càng phản kháng, người già càng khẳng định rằng thế hệ trẻ hư hỏng và thiếu kính trọng – từ đó dẫn đến tình trạng im lặng của cả hai bên như một cách để tránh xung đột.

Hậu quả khi người già không còn được lắng nghe

Sự im tiếng của người già không chỉ là vấn đề của riêng họ mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến cấu trúc gia đình và xã hội. Khi tiếng nói của người cao tuổi không còn được coi trọng, chúng ta không chỉ đánh mất một nguồn trí tuệ quý báu mà còn làm suy yếu các mối quan hệ liên thế hệ và đe dọa đến sự truyền tải của những giá trị văn hóa cốt lõi. Người già, với vai trò là người gìn giữ và truyền tải di sản văn hóa, khi không còn được lắng nghe sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy tiêu cực, từ cá nhân đến cộng đồng, từ hiện tại đến tương lai. Những hậu quả này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mà còn tác động đến sự phát triển toàn diện của thế hệ trẻ và sự bền vững của văn hóa dân tộc.

Mất đi cầu nối văn hóa và giá trị sống

Khi người già không còn được lắng nghe, cầu nối văn hóa giữa quá khứ và hiện tại bị đứt gãy, dẫn đến sự mai một của những giá trị truyền thống quý báu. Người già, với vai trò là những thủ thư của ký ức tập thể, mang trong mình những câu chuyện, kinh nghiệm và giá trị đã được tích lũy qua nhiều thế hệ. Khi họ im tiếng hoặc không còn được lắng nghe, những kiến thức này sẽ dần biến mất, tạo nên một khoảng trống văn hóa không thể lấp đầy. Đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế mạnh mẽ như hiện nay, sự mất đi của những giá trị truyền thống càng trở nên đáng lo ngại hơn bao giờ hết.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Phương Châm, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa, nhận định: Khi người già không còn được lắng nghe, không chỉ là mất đi một nguồn kiến thức và kinh nghiệm quý báu mà còn là sự đứt gãy của dòng chảy văn hóa. Bởi văn hóa không chỉ là những gì được ghi chép trong sách vở mà còn là những giá trị, niềm tin, phong tục tập quán được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua sự tương tác trực tiếp. Khi người già im tiếng, chúng ta đang để mất đi một phần quan trọng của bản sắc văn hóa dân tộc. Quan điểm này được minh họa qua sự biến mất dần của nhiều phong tục truyền thống như lễ hội dân gian, nghề thủ công truyền thống, hay thậm chí là các phương pháp canh tác nông nghiệp bản địa – những thứ mà người cao tuổi là những người nắm giữ kiến thức sâu sắc nhất.

Bên cạnh đó, sự mất đi của các giá trị sống truyền thống cũng gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến hệ giá trị của thế hệ trẻ. Trong một xã hội mà sự tôn trọng người cao tuổi không còn được coi trọng, các giá trị như hiếu thảo, biết ơn, kính trọng và tôn ti trật tự cũng dần bị xem nhẹ. Điều này dẫn đến sự phát triển của một thế hệ thiếu đi những nền tảng đạo đức vững chắc, dễ bị ảnh hưởng bởi những giá trị tiêu cực từ môi trường xung quanh. Ông Lê Văn Hòa, 78 tuổi, một nhà giáo về hưu ở Hà Nội, bày tỏ sự lo lắng: Tôi nhận thấy thế hệ trẻ ngày nay thiếu đi sự kiên nhẫn, lòng biết ơn và khả năng vượt qua khó khăn như chúng tôi từng có. Họ muốn mọi thứ phải nhanh chóng, dễ dàng và tức thì. Khi gặp khó khăn, họ dễ dàng bỏ cuộc thay vì kiên trì như thế hệ chúng tôi. Tôi nghĩ một phần là do họ không được tiếp xúc nhiều với những câu chuyện về sự kiên cường, về vượt qua nghịch cảnh mà chúng tôi đã trải qua và muốn truyền lại.

Hơn nữa, sự mất đi cầu nối văn hóa này còn ảnh hưởng đến khả năng thích ứng và phát triển bền vững của xã hội. Trong nhiều nền văn hóa truyền thống, kiến thức của người già không chỉ là những câu chuyện hay lời khuyên đơn thuần mà còn là những chiến lược sống đã được chứng minh hiệu quả qua nhiều thế hệ. Ví dụ, kiến thức bản địa về cách thức canh tác phù hợp với điều kiện địa phương, về phương pháp bảo quản lương thực trong điều kiện thiếu thốn, hay về các bài thuốc dân gian hiệu quả trong điều trị bệnh tật – tất cả đều là những tri thức quý báu có thể giúp cộng đồng thích ứng với những thách thức hiện tại như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường hay các bệnh dịch mới. Khi nguồn kiến thức này không được lắng nghe và sử dụng, chúng ta đang đánh mất một kho tàng trí tuệ tập thể có thể giúp ích cho việc giải quyết các vấn đề hiện đại.

Cô đơn nội tâm – Sự im lặng dẫn đến suy giảm tinh thần

Cảm giác không được lắng nghe và không còn giá trị đối với gia đình và xã hội dẫn đến tình trạng cô đơn nội tâm nghiêm trọng ở người cao tuổi. Đây không chỉ là cảm giác cô đơn thông thường mà là một dạng cô đơn sâu sắc, ngay cả khi họ vẫn sống giữa gia đình và cộng đồng – một hiện tượng mà các nhà tâm lý học gọi là cô đơn giữa đám đông. Cảm giác này phát sinh khi người già nhận thấy rằng mình không còn được tôn trọng, không còn được coi là nguồn tri thức và kinh nghiệm đáng giá, và quan điểm của họ không còn được quan tâm hoặc đánh giá cao.

Bác sĩ Nguyễn Văn Lộc, chuyên gia tâm lý lão khoa tại Bệnh viện Lão khoa Trung ương, giải thích: Cô đơn nội tâm ở người cao tuổi có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe tinh thần, bao gồm trầm cảm, lo âu, và thậm chí là tăng nguy cơ tự tử. Khi một người đã dành cả đời để xây dựng gia đình, nuôi dạy con cái, và đóng góp cho xã hội, việc bỗng nhiên cảm thấy mình không còn được cần đến, không còn được lắng nghe có thể gây ra cảm giác vô giá trị và tuyệt vọng sâu sắc. Nghiên cứu gần đây của Viện Nghiên cứu Người cao tuổi Việt Nam cho thấy tỷ lệ trầm cảm ở người cao tuổi trong các gia đình đa thế hệ nhưng thiếu sự giao tiếp và tương tác chất lượng cao gấp 3 lần so với người cao tuổi sống trong môi trường có sự tôn trọng và lắng nghe thường xuyên.

Bà Trần Thị Lan, 75 tuổi, một cụ già sống cùng gia đình con trai ở Hà Nội, chia sẻ: Mỗi ngày tôi đều ngồi ở phòng khách, nhìn con cháu đi qua đi lại, ai cũng bận rộn với công việc riêng. Chúng hỏi thăm tôi, đảm bảo tôi có đủ ăn, đủ mặc, nhưng hiếm khi ai dừng lại để thực sự trò chuyện với tôi. Tôi có rất nhiều điều muốn chia sẻ, muốn kể về cuộc đời mình, về những bài học tôi đã học được, nhưng dường như không ai có thời gian để lắng nghe. Nhiều lúc tôi cảm thấy như mình là một bóng ma vô hình trong chính ngôi nhà của mình – nhìn thấy mọi người nhưng không ai thực sự nhìn thấy tôi. Câu chuyện này phản ánh một thực tế phổ biến trong nhiều gia đình hiện đại: người già được chăm sóc về mặt vật chất nhưng lại bị bỏ bê về mặt tinh thần và cảm xúc.

Sự trầm lặng kéo dài của người già còn dẫn đến hiện tượng rút lui xã hội ở người cao tuổi – họ dần khép mình lại, giảm bớt tương tác với người khác, và tự giới hạn sự tham gia của mình vào các hoạt động gia đình và cộng đồng. Theo thời gian, điều này không chỉ làm suy giảm chất lượng cuộc sống của họ mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng nhận thức, sức khỏe thể chất và tuổi thọ. Một nghiên cứu dài hạn của Đại học Y Hà Nội cho thấy những người cao tuổi cảm thấy mình có vai trò quan trọng trong gia đình, được lắng nghe và tôn trọng có tuổi thọ trung bình cao hơn 7 năm so với những người cảm thấy bị bỏ rơi và không được coi trọng, ngay cả khi điều kiện chăm sóc y tế là như nhau.

Tổn thất kiến thức và trí tuệ tích lũy – Bi kịch của nhiều thế hệ

Khi người già không còn được lắng nghe, xã hội phải đối mặt với nguy cơ mất đi một kho tàng kiến thức và trí tuệ tích lũy vô cùng quý giá. Người già, với trải nghiệm sống phong phú qua nhiều thập kỷ, đã tích lũy được những hiểu biết sâu sắc về cuộc sống mà không thể học được từ sách vở hay trường lớp. Đây là loại trí tuệ được đúc kết từ những thành công và thất bại, từ những quyết định đúng đắn và sai lầm, từ những niềm vui và nỗi buồn trong cuộc đời – một kho tàng kinh nghiệm sống vô giá có thể giúp thế hệ trẻ tránh khỏi nhiều sai lầm và có những quyết định sáng suốt hơn trong cuộc sống.

Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Văn Khánh, chuyên gia về lão khoa và xã hội học, nhận định: Trí tuệ của người già không chỉ là kiến thức thực tế mà còn là sự hiểu biết sâu sắc về bản chất con người, về các mối quan hệ xã hội, về cách ứng phó với những thăng trầm của cuộc sống. Đây là loại trí tuệ chỉ có thể đạt được thông qua trải nghiệm sống thực tế và sự chiêm nghiệm sâu sắc. Khi người già không còn cơ hội để chia sẻ những kinh nghiệm này, chúng ta đang đánh mất một nguồn tài nguyên trí tuệ vô cùng quý giá, và điều này có thể dẫn đến việc thế hệ trẻ phải phát minh lại bánh xe – lặp lại những sai lầm mà thế hệ trước đã từng mắc phải.

Sự mất mát này đặc biệt nghiêm trọng trong các lĩnh vực như y học cổ truyền, nông nghiệp truyền thống, nghề thủ công và các nghi lễ văn hóa – những lĩnh vực mà kiến thức chủ yếu được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua sự hướng dẫn trực tiếp và chia sẻ kinh nghiệm. Ông Hoàng Văn Hải, 82 tuổi, một thầy thuốc đông y ở Hưng Yên, tâm sự: Tôi có trong tay hơn 50 bài thuốc gia truyền được truyền lại từ ông cha, đã chữa khỏi hàng nghìn bệnh nhân. Nhưng con cháu tôi không ai muốn học, chúng cho rằng tây y hiện đại nhanh và hiệu quả hơn. Tôi lo rằng khi tôi mất đi, tất cả những kiến thức này cũng sẽ biến mất theo. Thật đáng tiếc khi nhiều bài thuốc có thể chữa được những bệnh mà y học hiện đại còn gặp khó khăn lại không được truyền lại.

Ngoài ra, việc mất đi trí tuệ tích lũy của người già còn ảnh hưởng đến khả năng ứng phó với các cuộc khủng hoảng của cộng đồng. Trong nhiều trường hợp, kinh nghiệm của người già về cách vượt qua những thời kỳ khó khăn như chiến tranh, thiên tai, đói kém là vô cùng quý giá khi xã hội phải đối mặt với những thách thức tương tự. Ví dụ, trong đại dịch COVID – 19 vừa qua, nhiều người cao tuổi đã sống qua các đợt dịch bệnh trước đây như SARS, cúm gia cầm, và có thể chia sẻ những kinh nghiệm quý báu về cách thức ứng phó và bảo vệ bản thân, gia đình. Tuy nhiên, nếu tiếng nói của họ không được lắng nghe, những kinh nghiệm quý báu này sẽ không được tận dụng, dẫn đến việc xã hội phải học lại từ đầu thay vì kế thừa và phát triển từ những bài học của quá khứ.

Hồi phục văn hóa lắng nghe – Tái kết nối thế hệ

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhịp sống hối hả và sự phát triển vượt bậc của công nghệ, việc hồi phục văn hóa lắng nghe và tái kết nối giữa các thế hệ trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây không chỉ là trách nhiệm của các thành viên trong gia đình mà còn là trách nhiệm của toàn xã hội trong việc tôn vinh và phát huy giá trị của người cao tuổi. Sự kết nối giữa các thế hệ không chỉ mang lại lợi ích cho người già thông qua việc tôn trọng và lắng nghe họ, mà còn giúp thế hệ trẻ tiếp cận với kho tàng kinh nghiệm và trí tuệ quý báu. Việc hồi phục văn hóa lắng nghe đòi hỏi sự nỗ lực của cả cộng đồng, từ cấp độ gia đình đến cấp độ xã hội, từ những hành động cụ thể hàng ngày đến các chính sách và chương trình lớn.

Tạo không gian để người già được kể, được nghe

Để người già có thể chia sẻ kinh nghiệm sống và trí tuệ của mình, trước hết cần tạo ra những không gian phù hợp – cả về mặt vật lý lẫn tinh thần – nơi họ cảm thấy được tôn trọng và coi trọng. Trong gia đình, điều này có thể bắt đầu bằng việc dành thời gian chất lượng cho người già, tạo ra những nghi thức gắn kết thường xuyên như bữa cơm gia đình không có sự hiện diện của điện thoại và các thiết bị điện tử, hay những buổi trò chuyện định kỳ nơi mọi người thực sự lắng nghe nhau, không vội vàng, không phán xét.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Hạnh, chuyên gia tâm lý gia đình tại Trung tâm Nghiên cứu Gia đình và Phát triển cộng đồng, đề xuất: Mỗi gia đình nên có những buổi kể chuyện định kỳ, nơi người cao tuổi được khuyến khích chia sẻ về cuộc đời, về những kinh nghiệm và bài học của họ. Điều quan trọng là tạo ra một không khí tôn trọng và thực sự quan tâm, không phải chỉ là chiếu lệ hay làm cho có. Thế hệ trẻ cần được hướng dẫn cách đặt câu hỏi mở, cách lắng nghe chủ động và thể hiện sự quan tâm thực sự đến câu chuyện của người già. Bà Hạnh nhấn mạnh rằng việc lắng nghe không chỉ là im lặng khi người khác nói, mà còn là thể hiện sự quan tâm thông qua ngôn ngữ cơ thể, đặt câu hỏi phù hợp và tương tác một cách có ý nghĩa với nội dung được chia sẻ.

Ngoài không gian gia đình, xã hội cũng cần tạo ra các diễn đàn công cộng nơi người cao tuổi có thể chia sẻ kinh nghiệm và được lắng nghe. Các câu lạc bộ người cao tuổi, các chương trình tại các trung tâm văn hóa cộng đồng, hay thậm chí là các diễn đàn trực tuyến dành riêng cho người cao tuổi có thể là những nền tảng hiệu quả để họ chia sẻ câu chuyện của mình. Ví dụ, một số địa phương đã thực hiện mô hình Tủ sách sống – nơi người cao tuổi đóng vai trò như những cuốn sách sống, sẵn sàng chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm với bất kỳ ai muốn mượn họ trong một khoảng thời gian nhất định.

Ông Nguyễn Văn Toàn, 68 tuổi, một thành viên tích cực của Tủ sách sống tại quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, chia sẻ: Chương trình này đã thay đổi cuộc sống của tôi. Từ một người về hưu buồn chán, tôi bỗng trở thành một cuốn sách sống được nhiều người, đặc biệt là các bạn trẻ, tìm đến để lắng nghe về kinh nghiệm sống và làm việc của tôi. Tôi cảm thấy mình vẫn có giá trị, vẫn có thể đóng góp cho xã hội. Và điều tuyệt vời nhất là tôi nhận ra rằng những câu chuyện tưởng chừng bình thường của tôi lại có thể truyền cảm hứng và giúp ích cho rất nhiều người. Mô hình này không chỉ tạo ra không gian để người già được lắng nghe mà còn tạo điều kiện cho sự giao lưu và học hỏi lẫn nhau giữa các thế hệ, từ đó góp phần xây dựng một xã hội đa thế hệ hòa hợp và tôn trọng lẫn nhau.

Khai thác ký ức gia đình như một di sản tinh thần

Ký ức gia đình là một kho tàng vô giá không chỉ đối với người cao tuổi mà còn đối với toàn bộ dòng họ và thậm chí là cộng đồng. Việc khai thác và bảo tồn ký ức này không chỉ giúp người già cảm thấy được tôn trọng và có giá trị mà còn tạo ra một di sản tinh thần quý báu cho các thế hệ sau. Có nhiều cách để khai thác ký ức gia đình, từ những phương pháp truyền thống như viết hồi ký, lập gia phả, đến những cách tiếp cận hiện đại hơn như quay video phỏng vấn, tạo ra các bản đồ ký ức, hay thậm chí là sử dụng công nghệ để tạo ra các archive số hóa về lịch sử gia đình.

Tiến sĩ Lê Thị Hồng Vân, nhà nhân học văn hóa tại Viện Nghiên cứu Văn hóa và Nghệ thuật, đề xuất mô hình Ngân hàng Ký ức Gia đình như một cách tiếp cận có hệ thống để bảo tồn và phát huy giá trị của ký ức người già. Mỗi gia đình nên có một ngân hàng ký ức – một nơi lưu trữ có tổ chức các câu chuyện, kinh nghiệm, bài học của các thành viên cao tuổi trong gia đình. Đây có thể là một cuốn sổ, một tập video, hay một website gia đình, nơi các thành viên trẻ có thể đóng góp bằng cách ghi chép, quay phim hoặc ghi âm câu chuyện của ông bà, cha mẹ họ.

Việc tạo ra một bộ sưu tập ký ức gia đình cần được thực hiện một cách có phương pháp và tôn trọng. Đầu tiên, cần xác định những chủ đề mà người cao tuổi trong gia đình có nhiều hiểu biết và sẵn sàng chia sẻ. Đây có thể là những câu chuyện về tuổi thơ của họ, về cuộc sống trong thời chiến tranh, về công việc và sinh kế, về những nghi lễ và phong tục truyền thống, hay về những giá trị và niềm tin mà họ đã sống theo suốt cuộc đời. Các thành viên trẻ trong gia đình nên chuẩn bị những câu hỏi mở, không áp đặt, và tạo ra không gian an toàn, thoải mái để người già có thể chia sẻ những ký ức sâu sắc nhất của mình.

Ông Nguyễn Văn Thái, 76 tuổi, cư dân tại một làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh, chia sẻ cảm xúc khi được cháu gái mình, một sinh viên ngành báo chí, phỏng vấn về quá trình học nghề và truyền nghề của ông: Cả đời tôi làm nghề chạm khắc gỗ, nhưng chưa bao giờ nghĩ rằng những kinh nghiệm của mình lại có giá trị đến vậy. Khi cháu gái tôi bắt đầu hỏi và ghi lại mọi chi tiết về cách tôi chọn gỗ, về các mẫu hoa văn cổ, về quy trình làm ra một tác phẩm hoàn chỉnh, tôi cảm thấy như mình đang được sống lại những ngày hào hùng nhất của đời mình. Và điều quý giá hơn cả là cháu tôi đã làm một cuốn sách nhỏ về nghề của gia đình, với nhiều hình ảnh và lời kể của tôi, để con cháu sau này dù không theo nghề vẫn hiểu được nguồn cội.

Sáng tạo không gian đối thoại liên thế hệ

Một trong những phương pháp hiệu quả nhất để khôi phục văn hóa lắng nghe người cao tuổi là tạo ra các không gian đối thoại liên thế hệ – nơi mà người già và người trẻ có thể tương tác, chia sẻ và học hỏi lẫn nhau trong một môi trường cởi mở và tôn trọng. Đây không chỉ đơn thuần là những cuộc trò chuyện thông thường, mà là những cơ hội có chủ đích và được thiết kế cẩn thận để tối đa hóa sự trao đổi giá trị giữa các thế hệ.

Theo Tiến sĩ Phạm Minh Đức, chuyên gia về tâm lý học phát triển, Không gian đối thoại liên thế hệ cần được thiết kế dựa trên nguyên tắc bình đẳng và tôn trọng lẫn nhau. Người trẻ không nên tiếp cận với tâm thế chiếu cố hay làm ơn cho người già, mà với tinh thần học hỏi thực sự. Tương tự, người già cũng không nên áp đặt quan điểm hay kinh nghiệm của mình lên thế hệ trẻ, mà nên chia sẻ với thái độ cởi mở, sẵn sàng lắng nghe và thích nghi. Trong những không gian như vậy, cả người già và người trẻ đều được trao quyền, được khuyến khích đặt câu hỏi, bày tỏ quan điểm và chia sẻ kinh nghiệm của mình.

Một hình thức hiệu quả của không gian đối thoại liên thế hệ là Câu lạc bộ kể chuyện, nơi người cao tuổi được mời chia sẻ câu chuyện đời mình hoặc những kiến thức dân gian, trong khi người trẻ lắng nghe, đặt câu hỏi và sau đó có thể chia sẻ cách họ nhìn nhận về câu chuyện đó từ góc độ của thế hệ mình. Tại một số trường học ở Việt Nam, mô hình Ông bà đến trường đã được triển khai, trong đó người cao tuổi trong cộng đồng được mời đến lớp học để chia sẻ về lịch sử địa phương, nghề truyền thống, hay những bài học cuộc sống quý báu. Điều này không chỉ tạo cơ hội cho học sinh tiếp cận với nguồn kiến thức phong phú và đa dạng mà còn giúp người già cảm thấy được tôn trọng và có giá trị.

Bà Trần Thị Minh Nguyệt, 82 tuổi, cựu giáo viên và hiện là thành viên tích cực của một câu lạc bộ kể chuyện tại Hà Nội, chia sẻ: Mỗi lần được kể chuyện cho các cháu nhỏ và cả những bạn trẻ, tôi cảm thấy như mình lại trẻ ra. Điều tuyệt vời là các cháu không chỉ lắng nghe mà còn đặt những câu hỏi thông minh, làm tôi phải suy nghĩ và nhìn nhận lại nhiều vấn đề từ góc độ mới. Đôi khi, chính tôi cũng học được từ cách nhìn nhận của các cháu. Đó là một quá trình học hỏi hai chiều rất đáng quý.

Công nghệ – Từ rào cản đến cầu nối thế hệ

Mặc dù công nghệ thường được xem là một rào cản trong giao tiếp giữa người già và thế hệ trẻ, nhưng với cách tiếp cận đúng đắn, công nghệ có thể trở thành một công cụ mạnh mẽ để kết nối các thế hệ và tạo điều kiện cho việc lắng nghe và tôn trọng người cao tuổi. Thay vì để công nghệ là yếu tố chia rẽ, chúng ta có thể sử dụng nó như một phương tiện để ghi lại, lưu trữ và chia sẻ ký ức, kinh nghiệm và trí tuệ của người già với một phạm vi rộng lớn hơn.

Các ứng dụng di động và nền tảng trực tuyến đã được phát triển đặc biệt để tạo điều kiện cho việc kể chuyện và lưu trữ ký ức gia đình. Ứng dụng như StoryCorps ở Mỹ hay Ký ức Việt tại Việt Nam cho phép người dùng ghi âm, ghi hình và lưu trữ câu chuyện của người thân, tạo ra một archive số hóa có thể được chia sẻ với các thành viên gia đình khác hoặc thậm chí với cộng đồng rộng lớn hơn. Mạng xã hội cũng đã trở thành một nền tảng nơi người cao tuổi có thể chia sẻ kinh nghiệm và trí tuệ của mình, với nhiều influencer cao tuổi thu hút hàng triệu người theo dõi nhờ vào những nội dung chân thực và giàu giá trị.

Thạc sĩ Nguyễn Hoàng Nam, chuyên gia về công nghệ giáo dục tại Đại học Quốc gia Hà Nội, nhấn mạnh: Chúng ta cần định hướng lại cách nhìn nhận về mối quan hệ giữa người già và công nghệ. Thay vì xem người cao tuổi là không thích hợp với thời đại số, chúng ta nên cung cấp cho họ những công cụ và kỹ năng cần thiết để họ có thể tham gia vào thế giới số một cách có ý nghĩa. Đồng thời, chúng ta cũng cần khuyến khích thế hệ trẻ sử dụng công nghệ không chỉ để kết nối với đồng trang lứa mà còn để tương tác và học hỏi từ thế hệ đi trước.

Một ví dụ điển hình về việc sử dụng công nghệ để kết nối thế hệ là dự án Kho tàng trí tuệ dân gian do một nhóm sinh viên công nghệ thông tin tại Thành phố Hồ Chí Minh khởi xướng. Dự án này bao gồm một nền tảng trực tuyến nơi người cao tuổi có thể chia sẻ kiến thức về y học cổ truyền, ẩm thực truyền thống, và các phương pháp canh tác bền vững. Những kiến thức này được sinh viên ghi lại, tổ chức và số hóa một cách có hệ thống, tạo ra một nguồn tài nguyên quý giá không chỉ cho gia đình của những người cao tuổi mà còn cho cộng đồng rộng lớn hơn. Ông Trần Văn Hòa, 79 tuổi, một trong những người đóng góp tích cực cho dự án, chia sẻ: Trước đây tôi cứ nghĩ những kiến thức về cây thuốc nam của mình sẽ mất đi khi tôi không còn nữa. Nhưng giờ đây, nhờ các cháu sinh viên, những gì tôi biết sẽ được lưu giữ và có thể giúp ích cho nhiều người, điều đó làm tôi rất vui.

Tái thiết giá trị trong thời đại số

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhịp sống nhanh chóng và sự phụ thuộc ngày càng tăng vào công nghệ, việc tái thiết giá trị lắng nghe người cao tuổi đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện, liên quan đến nhiều khía cạnh của đời sống xã hội, từ gia đình đến giáo dục, từ chính sách công đến phương tiện truyền thông. Đây không chỉ là vấn đề của riêng người già hay gia đình có người già, mà là một thách thức văn hóa và xã hội rộng lớn hơn, đòi hỏi sự tham gia và cam kết của toàn xã hội.

Giáo dục lòng biết ơn và kỹ năng lắng nghe

Một trong những nền tảng quan trọng để khôi phục văn hóa lắng nghe người cao tuổi là giáo dục lòng biết ơn và kỹ năng lắng nghe từ sớm cho thế hệ trẻ. Đây không chỉ là việc dạy trẻ em cách tôn trọng người lớn tuổi một cách hình thức, mà là nuôi dưỡng một thái độ chân thành trân trọng và tò mò về những kinh nghiệm và trí tuệ mà thế hệ đi trước có thể chia sẻ.

Trong môi trường giáo dục, cần có những chương trình và hoạt động cụ thể để phát triển kỹ năng lắng nghe chủ động ở trẻ em và thanh thiếu niên. Đây là những kỹ năng cho phép họ không chỉ nghe thấy âm thanh của từ ngữ mà còn hiểu được ý nghĩa, cảm xúc và giá trị đằng sau những câu chuyện được chia sẻ. Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Thị Hạnh Phúc, chuyên gia giáo dục tại Đại học Sư phạm Hà Nội, Lắng nghe chủ động là một kỹ năng phức tạp bao gồm khả năng tập trung, đồng cảm, kiên nhẫn và phản hồi một cách thích hợp. Đây không phải là những kỹ năng bẩm sinh mà cần được dạy và thực hành một cách có hệ thống.

Các trường học có thể triển khai các dự án lịch sử miệng, trong đó học sinh phỏng vấn người cao tuổi trong gia đình hoặc cộng đồng về những sự kiện lịch sử quan trọng mà họ đã trải qua, những thay đổi xã hội mà họ đã chứng kiến, hoặc những bài học cuộc sống quý báu mà họ muốn chia sẻ. Những dự án này không chỉ giúp học sinh phát triển kỹ năng nghiên cứu và phỏng vấn mà còn tạo ra những cơ hội có ý nghĩa để họ lắng nghe và học hỏi từ người cao tuổi.

Bên cạnh đó, giáo dục lòng biết ơn cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng thái độ tôn trọng đối với người cao tuổi. Các hoạt động như viết thư cảm ơn, tạo album kỷ niệm, hoặc đơn giản là chia sẻ bữa ăn và lắng nghe câu chuyện của người già trong gia đình có thể giúp trẻ em nhận thức được giá trị của những đóng góp và hy sinh mà thế hệ trước đã thực hiện. Như lời chia sẻ của cô Trần Mai Anh, giáo viên tiểu học tại Hà Nội: Khi tôi yêu cầu học sinh viết một lá thư cảm ơn ông bà hoặc người lớn tuổi trong gia đình, nhiều em đã chia sẻ rằng đây là lần đầu tiên các em thực sự ngồi xuống và lắng nghe câu chuyện của ông bà mình. Và điều đáng kinh ngạc là, nhiều em đã khám phá ra những điều thú vị và đáng ngưỡng mộ về ông bà mà trước đây các em không bao giờ biết đến.

Xây dựng chính sách và không gian cộng đồng hỗ trợ

Bên cạnh những nỗ lực ở cấp độ cá nhân và gia đình, việc xây dựng các chính sách và không gian cộng đồng hỗ trợ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc khôi phục văn hóa lắng nghe người cao tuổi. Chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội có thể đóng góp đáng kể bằng cách tạo ra và duy trì những không gian nơi người cao tuổi có thể tham gia một cách có ý nghĩa vào đời sống cộng đồng và chia sẻ kinh nghiệm, trí tuệ của mình.

Các trung tâm cộng đồng có thể tổ chức các chương trình như Café ký ức – nơi người cao tuổi được mời chia sẻ câu chuyện đời mình trong một không gian thân mật và được tôn trọng. Những sự kiện như vậy không chỉ tạo cơ hội cho người già được lắng nghe mà còn giúp xây dựng cầu nối giữa các thế hệ trong cộng đồng. Tại nhiều địa phương, các Hội người cao tuổi đã được thành lập với mục đích không chỉ chăm sóc đời sống vật chất và tinh thần của người già mà còn tạo điều kiện để họ đóng góp kinh nghiệm và trí tuệ cho cộng đồng thông qua các hoạt động tư vấn, dạy nghề, hoặc truyền dạy văn hóa truyền thống.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Hà, chuyên gia về chính sách xã hội tại Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tích hợp tiếng nói của người cao tuổi vào quá trình hoạch định chính sách: Quá trình già hóa dân số ở Việt Nam đang diễn ra nhanh chóng, nhưng chúng ta vẫn chưa có đủ các cơ chế để đảm bảo rằng tiếng nói và nhu cầu của người cao tuổi được lắng nghe và phản ánh đầy đủ trong các chính sách công. Chúng ta cần xây dựng các diễn đàn và kênh tham vấn hiệu quả để người cao tuổi có thể đóng góp ý kiến vào những vấn đề ảnh hưởng trực tiếp đến họ, từ chăm sóc sức khỏe, an sinh xã hội đến quy hoạch đô thị và phát triển cộng đồng.

Một ví dụ điển hình về việc xây dựng không gian cộng đồng hỗ trợ là dự án Làng văn hóa thế hệ tại một số tỉnh miền Trung, nơi người cao tuổi đóng vai trò trung tâm trong việc bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa truyền thống như nghề thủ công, âm nhạc dân gian, và ẩm thực địa phương. Thông qua việc tổ chức các lớp học, hội thảo và trình diễn, người cao tuổi không chỉ được tôn vinh vì kiến thức và kỹ năng của mình mà còn có cơ hội để truyền lại những giá trị này cho thế hệ trẻ, tạo ra một chuỗi kết nối văn hóa liên tục giữa quá khứ và tương lai.

Truyền thông và thay đổi nhận thức xã hội

Truyền thông đại chúng đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức xã hội về người cao tuổi và giá trị của việc lắng nghe họ. Thay vì chỉ tập trung vào những hình ảnh tiêu cực về tuổi già như sự yếu đuối, bệnh tật hay lạc hậu, các phương tiện truyền thông cần chủ động xây dựng và quảng bá những hình ảnh tích cực và đa dạng hơn về người cao tuổi – những người vẫn đang đóng góp một cách có ý nghĩa cho gia đình, cộng đồng và xã hội.

Các chương trình truyền hình, podcast, hoặc loạt bài báo tập trung vào câu chuyện cuộc đời và những hiểu biết sâu sắc của người cao tuổi có thể góp phần thay đổi cách nhìn nhận của xã hội đối với họ. Những nội dung này không chỉ giúp nâng cao nhận thức về giá trị của trí tuệ và kinh nghiệm mà người cao tuổi mang lại, mà còn tạo cơ hội để tiếng nói của họ được lắng nghe trên một diễn đàn rộng lớn hơn.

Nhà báo Lê Hoàng, người sáng lập series podcast Ký ức Việt Nam, chia sẻ: Khi chúng tôi bắt đầu series này, chúng tôi đơn giản chỉ muốn ghi lại những câu chuyện của người cao tuổi về lịch sử Việt Nam qua góc nhìn cá nhân. Nhưng điều chúng tôi không ngờ tới là phản hồi nhiệt tình từ khán giả trẻ. Nhiều người nghe đã chia sẻ rằng, lần đầu tiên họ nhận ra rằng ông bà, cha mẹ họ không chỉ là những người già với những quan điểm lỗi thời, mà là những cá nhân với những câu chuyện phong phú và những trải nghiệm đáng kinh ngạc. Điều này đã thúc đẩy nhiều người bắt đầu có những cuộc trò chuyện sâu sắc hơn với người cao tuổi trong gia đình họ.

Bên cạnh đó, các chiến dịch truyền thông xã hội cũng có thể đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy việc lắng nghe và tôn trọng người cao tuổi. Chiến dịch như Mỗi người già là một cuốn sách khuyến khích người trẻ dành thời gian để lắng nghe và ghi lại câu chuyện của ít nhất một người cao tuổi trong gia đình hoặc cộng đồng của họ, đã thu hút sự tham gia của hàng nghìn người trẻ và tạo ra một kho tàng ký ức phong phú được chia sẻ trên mạng xã hội.

Hướng tới một xã hội đa thế hệ hài hòa

Vấn đề người già không còn được lắng nghe không chỉ đơn thuần là một thách thức giao tiếp mà còn là một dấu hiệu của sự đứt gãy văn hóa sâu sắc hơn trong xã hội hiện đại. Khi chúng ta dần đánh mất khả năng lắng nghe và đánh giá cao trí tuệ của thế hệ đi trước, chúng ta cũng đang đánh mất một phần quý giá của bản sắc văn hóa, lịch sử và di sản tinh thần của chính mình.

Hòa hợp các giá trị truyền thống và hiện đại

Trong quá trình phát triển và hiện đại hóa xã hội, chúng ta thường có xu hướng tách biệt giữa truyền thống và hiện đại, xem chúng như những khái niệm đối lập và không tương thích. Tuy nhiên, một xã hội lành mạnh và bền vững không phải là nơi mà giá trị mới hoàn toàn thay thế giá trị cũ, mà là nơi mà cả hai cùng tồn tại, bổ sung và làm phong phú cho nhau trong một mối quan hệ hài hòa và tôn trọng lẫn nhau.

Người cao tuổi, với kinh nghiệm sống phong phú và hiểu biết sâu sắc về truyền thống, có thể đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa những giá trị cốt lõi đã được thử thách qua thời gian và những đổi mới đang định hình tương lai. Đồng thời, thế hệ trẻ, với sự năng động, sáng tạo và cởi mở với những ý tưởng mới, có thể giúp cập nhật và làm mới những truyền thống để chúng vẫn có ý nghĩa và phù hợp trong bối cảnh hiện đại.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khánh, chuyên gia về xã hội học văn hóa, nhấn mạnh: Một xã hội thực sự tiến bộ không phải là xã hội nơi truyền thống bị loại bỏ để nhường chỗ cho hiện đại, mà là nơi cả hai chiều kích này cùng tồn tại và tương tác với nhau một cách sáng tạo. Người cao tuổi, với vai trò là người nắm giữ trí tuệ và kinh nghiệm tích lũy qua nhiều thế hệ, có thể giúp chúng ta bảo tồn những giá trị cốt lõi và bản sắc văn hóa trong quá trình đổi mới và phát triển.

Xây dựng cộng đồng đa thế hệ bền vững

Để hướng tới một xã hội đa thế hệ hài hòa, chúng ta cần vượt ra khỏi mô hình gia đình nhiều thế hệ truyền thống để xây dựng cộng đồng đa thế hệ – nơi mà người thuộc mọi lứa tuổi có thể sống, làm việc, học tập và tương tác với nhau một cách có ý nghĩa. Trong những cộng đồng như vậy, mỗi thế hệ đều được công nhận và đánh giá cao về những đóng góp và giá trị độc đáo mà họ mang lại cho xã hội chung.

Các không gian công cộng được thiết kế để tạo điều kiện thuận lợi cho sự giao lưu và chia sẻ giữa các thế hệ đóng vai trò quan trọng trong việc khôi phục tiếng nói của người cao tuổi. Từ các trung tâm cộng đồng đa năng cho đến công viên, thư viện và không gian văn hóa, những nơi này có thể trở thành điểm gặp gỡ tự nhiên nơi các câu chuyện, kỹ năng và kinh nghiệm được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Tại Làng Văn hóa Cổ truyền Đồng Kỵ, một mô hình đang được triển khai ở ngoại thành Hà Nội, người già được mời làm nghệ nhân hướng dẫn trong các chương trình trải nghiệm nghề thủ công truyền thống. Bà Nguyễn Thị Mai, 78 tuổi, một trong những nghệ nhân đó, chia sẻ: Tôi chưa bao giờ nghĩ rằng ở tuổi này, tôi còn được làm việc mà tôi yêu thích và được các cháu trẻ lắng nghe tôi nói về nghề mộc truyền thống. Mỗi lần nhìn thấy ánh mắt thích thú của các cháu khi học cách đục, chạm khắc các họa tiết, tôi cảm thấy cuộc đời mình thêm ý nghĩa và tri thức cả đời tôi tích lũy không bị lãng phí.

Tái thiết đối thoại liên thế hệ

Đối thoại liên thế hệ là yếu tố then chốt để xây dựng một xã hội hài hòa nơi người cao tuổi được lắng nghe và tôn trọng. Đối thoại này không chỉ đơn thuần là sự trao đổi thông tin mà còn là quá trình chia sẻ quan điểm, giá trị và trải nghiệm sống một cách cởi mở và tôn trọng lẫn nhau. Thông qua đối thoại, các thế hệ có thể tìm hiểu và đánh giá cao góc nhìn của nhau, từ đó xây dựng sự hiểu biết và đồng cảm sâu sắc hơn.

Chương trình Cầu nối thế hệ được triển khai tại nhiều trường trung học phổ thông trên cả nước là một ví dụ điển hình về cách thúc đẩy đối thoại liên thế hệ. Trong chương trình này, học sinh được khuyến khích phỏng vấn và ghi lại câu chuyện của người cao tuổi trong gia đình hoặc cộng đồng của mình, sau đó chia sẻ những câu chuyện này với bạn bè và thầy cô. Thông qua hoạt động này, học sinh không chỉ tìm hiểu về lịch sử và văn hóa địa phương mà còn phát triển kỹ năng lắng nghe chủ động và sự tôn trọng đối với trí tuệ của người cao tuổi.

Tiến sĩ Phạm Thu Hương, nhà tâm lý học giáo dục, người khởi xướng chương trình này, nhận xét: Khi chúng ta tạo ra không gian an toàn và tôn trọng cho đối thoại liên thế hệ, chúng ta đang xây dựng cầu nối không chỉ giữa quá khứ và hiện tại mà còn giữa những cách nhìn nhận và trải nghiệm khác nhau về thế giới. Đây là nền tảng quan trọng để xây dựng một xã hội hòa nhập nơi mọi tiếng nói đều được lắng nghe và đánh giá cao.

Công nghệ – Từ rào cản đến cầu nối thế hệ

Mặc dù công nghệ hiện đại thường được xem là yếu tố làm sâu sắc thêm khoảng cách giữa các thế hệ, nhưng nếu được sử dụng một cách có chiến lược và có ý thức, nó có thể trở thành công cụ mạnh mẽ để kết nối người cao tuổi với gia đình và cộng đồng rộng lớn hơn. Các nền tảng truyền thông xã hội, ứng dụng nhắn tin và công nghệ hội nghị truyền hình có thể giúp người cao tuổi duy trì liên lạc với người thân yêu, đặc biệt là khi họ sống xa nhau hoặc khi di chuyển trở nên khó khăn.

Dự án Cầu nối số do Trung tâm Công nghệ Cộng đồng triển khai tại nhiều tỉnh thành trên cả nước đã đào tạo cho hàng nghìn người cao tuổi các kỹ năng số cơ bản, từ cách sử dụng điện thoại thông minh và máy tính bảng đến cách tham gia các cuộc gọi video và chia sẻ ảnh với gia đình. Ban đầu tôi nghĩ mình đã quá già để học những thứ này, ông Trần Văn Hòa, 72 tuổi, người tham gia dự án chia sẻ. Nhưng giờ đây, tôi có thể nói chuyện với các cháu ở nước ngoài hàng tuần qua video call, và tham gia nhóm chat với những người bạn cũ từ quê nhà. Công nghệ đã mở ra một thế giới mới cho tôi, và tôi không còn cảm thấy cô độc như trước nữa.

Ngoài ra, các công nghệ ghi âm và kể chuyện kỹ thuật số cũng đang được sử dụng để bảo tồn và chia sẻ câu chuyện và kinh nghiệm của người cao tuổi với thế hệ trẻ. Dự án Ký ức sống đã tạo ra một kho lưu trữ kỹ thuật số với hàng nghìn câu chuyện của người cao tuổi về lịch sử, truyền thống và trải nghiệm sống của họ, làm cho những ký ức quý giá này trở nên dễ tiếp cận và thu hút đối với thế hệ số. Chúng tôi không chỉ đơn thuần ghi lại những câu chuyện, Lê Minh Tú, người sáng lập dự án giải thích. Chúng tôi đang tạo ra một cây cầu kỹ thuật số nối quá khứ với tương lai, giúp giữ gìn những ký ức và trí tuệ đang dần biến mất.

Khôi phục tiếng nói, khôi phục giá trị

Hành trình khôi phục tiếng nói của người cao tuổi không chỉ là về việc lắng nghe họ nói, mà còn là về việc thừa nhận và tôn vinh vai trò thiết yếu của họ trong xã hội chúng ta. Đây là một quá trình đòi hỏi sự tham gia và cam kết của tất cả các thế hệ, từ cá nhân và gia đình đến cộng đồng và các nhà hoạch định chính sách.

Khi chúng ta học cách lắng nghe người cao tuổi một cách chủ động và thấu hiểu, chúng ta không chỉ làm phong phú thêm cuộc sống của họ mà còn làm giàu có chính cuộc sống của mình. Câu chuyện, kinh nghiệm và trí tuệ của họ cung cấp cho chúng ta một cảnh quan rộng lớn hơn về lịch sử con người, một hiểu biết sâu sắc hơn về bản thân và một kết nối mạnh mẽ hơn với di sản văn hóa của chúng ta.

Như nhà văn Nguyễn Ngọc Tư đã viết trong tác phẩm Người kể chuyện cuối cùng: Khi chúng ta lắng nghe người già, chúng ta không chỉ đang lắng nghe quá khứ; chúng ta đang lắng nghe chính bản thân mình – những người chúng ta từng là, đang là và sẽ trở thành. Trong tiếng nói của họ, chúng ta tìm thấy gốc rễ của mình, và trong câu chuyện của họ, chúng ta tìm thấy bản đồ cho hành trình phía trước.

Hãy cùng nhau xây dựng một xã hội nơi tiếng nói của người cao tuổi không chỉ được lắng nghe mà còn được tôn vinh và gìn giữ như một phần quý giá của di sản văn hóa chung. Bởi vì khi chúng ta trả lại tiếng nói cho người cao tuổi, chúng ta cũng đang khôi phục một phần quan trọng của bản sắc chung và sự tiếp nối giữa các thế hệ – nền tảng vững chắc để xây dựng một tương lai bền vững hơn cho tất cả chúng ta.

Về dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại

Bài viết Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện nằm trong khuôn khổ dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại do nhóm nghiên cứu nhavanrtuonglai và các cộng sự khởi xướng và chủ trì thực hiện trong giai đoạn 2017 – 2024, với sự tài trợ kinh phí, nguồn lực chuyên môn và tư vấn triển khai từ tổ chức Storytellers Vietnam. Dự án triển khai khảo sát tại 36 tỉnh thành trên cả nước, bao quát đa dạng địa bàn từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng sông Cửu Long, phân bố theo phổ địa lý xã hội từ đô thị lớn, vùng ven đô, nông thôn đến các khu vực dân tộc thiểu số.

Dự án đặt trọng tâm vào việc nghiên cứu các hình thái biểu hiện, các đứt gãy phi vật thể và khả năng tái sinh của di sản văn hóa trong bối cảnh chuyển đổi xã hội Việt Nam. Các chủ đề nghiên cứu được triển khai theo phương pháp phân tích chiều sâu, bao gồm: hiện tượng di cư lao động và sự đứt gãy kết nối văn hóa ở thế hệ trẻ; vai trò của ký ức tập thể và ký ức phi chính thống trong cấu trúc bản sắc vùng miền; chức năng biểu tượng và không gian kết nối của bữa cơm gia đình; sự chuyển hóa của văn hóa hình thể dưới tác động của mạng xã hội và nền kinh tế biểu tượng; biến đổi trong nghi lễ tang ma và quá trình hiện đại hóa các thực hành chia ly; vị thế biên chuyển của người cao tuổi trong cấu trúc gia đình đương đại; văn hóa lãng quên và hiện tượng phủ nhận ký ức tập thể; cùng với khủng hoảng bản sắc và trạng thái vô căn cước trong tiến trình đô thị hoá gia tốc.

Phương pháp tiếp cận của dự án mang tính liên ngành, kết hợp giữa nhân học thực địa, phân tích nhân học hình ảnh, phương pháp điều tra xã hội học, và phân tích diễn ngôn truyền thông. Quy trình thu thập dữ liệu được thiết kế theo phương pháp luận khoa học xã hội, bao gồm phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, điền dã liên vùng, khảo sát định tính về hồi ức tập thể, cũng như tổ chức đối thoại chuyên đề với các nhóm cộng đồng đại diện.

Ý kiến của người dân được ghi chép, phân loại và tổng hợp theo bộ công cụ và biểu mẫu cố định, nhằm đảm bảo tính hệ thống trong quá trình khai thác thông tin, tìm kiếm dữ liệu và xây dựng các kết luận dựa trên chứng cứ từ thông tin đầu vào. Nhóm nghiên cứu tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc đạo đức nghiên cứu, cam kết không điều hướng câu trả lời, không cung cấp thông tin sai lệch hoặc thiếu căn cứ thực chứng.

Ý kiến của chuyên gia được trích dẫn và sử dụng dựa trên các bài phỏng vấn chuyên sâu từ nhóm nghiên cứu, phát ngôn công khai trên báo chí và trích xuất từ các kết luận trong báo cáo khoa học của chuyên gia. Nhóm nghiên cứu bảo đảm tính chính xác và nguyên văn trong quá trình trích dẫn, không cung cấp thông tin sai lệch, thiếu căn cứ hoặc không có dẫn chứng liên quan đến các chuyên gia được tham chiếu trong nghiên cứu.

Dự án nhận được sự tham vấn học thuật từ các nhà nghiên cứu thuộc Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (VICAS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội. Đồng thời, quá trình triển khai thực địa có sự hợp tác chặt chẽ với các nhóm cộng đồng địa phương, các nhà báo, nghệ nhân dân gian, cán bộ văn hóa cấp huyện và tỉnh trong việc tham vấn, thực tế hóa các vấn đề nghiên cứu và đề xuất các giải pháp triển khai phù hợp với bối cảnh địa phương, giúp dự án đạt được các mục tiêu thu thập dữ liệu định tính và định lượng.

Thông qua dự án, nhavanrtuonglai và các cộng sự mong muốn không chỉ đóng góp vào việc làm rõ các quá trình biến đổi văn hóa hiện đang diễn ra trong các không gian xã hội khác nhau, mà còn kiến tạo nền tảng đối thoại đa chiều – nơi người dân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau trao đổi, tái thẩm định và định hình lại các giá trị văn hóa trong bối cảnh đương đại.

Các bài viết đã xuất bản:

– Ký ức tập thể và giá trị bảo tồn trong bối cảnh sáp nhập hành chính tại Việt Nam.

– Làng quê vắng bóng người trẻ – Khi hành trình mưu sinh dẫn đến sự rạn nứt văn hóa.

– Quê hương chỉ còn trong trí nhớ – Ký ức tập thể và sự phai mờ bản sắc địa phương.

– Tái thiết mạch nguồn – Làm mới bản sắc văn hóa để gìn giữ ký ức và kết nối thế hệ.

– Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình.

– Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp.

– Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện.

Với nhiều bài viết khác đang trong quá trình biên tập, dự án hứa hẹn sẽ tiếp tục mở ra những góc nhìn mới mẻ về hành trình tìm kiếm, giữ gìn và tái tạo bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.