Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình

Trong căn hộ chung cư nhỏ tại Hà Nội, Minh Anh, cô bé học sinh lớp 7, lại một lần nữa ngồi trước chiếc bàn ăn trống vắng. Chiếc điện thoại kề bên là người bạn đồng hành duy nhất, trong khi mẹ còn đang mắc kẹt trong cuộc họp trực tuyến và bố chưa thể về do kẹt xe. Hộp cơm đã nguội lạnh, nhưng đó không phải điều khiến cô bé cảm thấy trống trải. Đó là sự vắng bóng của tiếng cười nói, những câu chuyện chia sẻ, và cảm giác ấm áp mà một bữa cơm gia đình trọn vẹn mang lại. Câu chuyện của Minh Anh không phải là ngoại lệ mà đang dần trở thành hiện thực phổ biến của nhiều gia đình Việt Nam hiện đại, nơi mâm cơm đang dần mất đi vị trí trung tâm trong đời sống gia đình.

Mâm cơm từng là trung tâm của văn hóa gia đình

Mâm cơm trong văn hóa Việt Nam không đơn thuần là nơi thỏa mãn nhu cầu ăn uống, mà còn là trung tâm của sự gắn kết, là không gian thiêng liêng nơi các thế hệ trong gia đình quây quần, chia sẻ và truyền thụ những giá trị sống quý báu. Đây là nơi diễn ra cuộc đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại, là sợi dây vô hình nối kết các thành viên với nhau trong guồng quay tất bật của cuộc sống. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại với nhịp sống hối hả, mâm cơm gia đình dần bị đẩy lùi, thay thế bằng những bữa ăn riêng lẻ, vội vã, thiếu vắng sự gắn kết và những giá trị văn hóa vốn đã ăn sâu vào tiềm thức của người Việt qua hàng nghìn năm lịch sử.

Từ ăn đến sống cùng – Bữa cơm và vai trò định hình văn hóa

Trong tiếng Việt, cụm từ đi ăn cơm không chỉ đơn thuần mang ý nghĩa thỏa mãn cơn đói, mà còn hàm chứa một nghi thức văn hóa đặc biệt. Khi người Việt nói mời ăn cơm, họ không chỉ mời bạn dùng bữa, mà còn mời bạn tham gia vào một không gian chia sẻ, một trải nghiệm văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Giáo sư Trần Ngọc Thêm, nhà nghiên cứu văn hóa nổi tiếng, từng nhận định: Bữa cơm Việt Nam là một biểu tượng văn hóa toàn diện, nơi hội tụ những giá trị vật chất và tinh thần, là không gian thiêng liêng gắn kết các thành viên trong gia đình. Quả thật, trong xã hội truyền thống, mâm cơm không chỉ cung cấp dinh dưỡng cho cơ thể mà còn nuôi dưỡng tâm hồn, là nơi các giá trị đạo đức, lễ nghĩa được truyền tải một cách tự nhiên và sâu sắc.

Nhớ lại những năm 1990, trong căn nhà nhỏ ở một làng quê miền Bắc, ông Tuấn – nay đã ngoài 60 tuổi – vẫn không quên được khung cảnh mâm cơm chiều đoàn tụ. Mỗi bữa cơm là một lần cả gia đình sum họp, từ ông bà đến con cháu. Chúng tôi không chỉ ăn cùng nhau mà còn sống cùng nhau trong khoảnh khắc đó. Ông kể lại khi được hỏi về ký ức tập thể lúc còn thơ. Bố tôi thường kể những câu chuyện lịch sử, dạy chúng tôi làm người qua từng miếng ăn, từng cử chỉ nhỏ nhặt. Có những bài học mà không sách vở nào dạy được, chỉ có trên mâm cơm, qua cách chúng tôi chờ người lớn gắp đũa đầu tiên, cách chúng tôi quan sát và học hỏi từ những hành vi ứng xử của người trước người sau.

Từ góc độ nhân học biểu tượng, mâm cơm Việt Nam là một văn bản văn hóa sống động, nơi các giá trị cốt lõi của dân tộc như hiếu nghĩa, kính trên nhường dưới, tinh thần cộng đồng được tái hiện và củng cố hàng ngày. Tiến sĩ Nguyễn Thị Phương Châm, nhà nhân học tại Viện Nghiên cứu Văn hóa, từng chỉ ra trong một nghiên cứu về văn hóa ẩm thực Việt Nam: Bữa cơm truyền thống là một không gian biểu tượng, nơi các mối quan hệ xã hội được tái cấu trúc và củng cố. Thông qua cách thức tổ chức bữa ăn, vị trí ngồi, thứ tự gắp thức ăn, cách thức chia sẻ, con người học cách tôn trọng thứ bậc, hiểu về sự hy sinh và lòng biết ơn. Đó là lý do tại sao trong xã hội truyền thống, việc vắng mặt trong bữa cơm gia đình không đơn thuần là sự vắng mặt thể lý, mà còn là sự vắng mặt văn hóa, là dấu hiệu của sự đứt gãy trong mối liên kết gia đình.

Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô – Quy ước xã hội xoay quanh bữa ăn

Câu tục ngữ cổ Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô (Một con trai viết là có, mười con gái viết là không) tuy mang đậm dấu ấn của xã hội phụ hệ, nhưng cũng phản ánh một phần quan niệm về vai trò và vị thế của các thành viên trong gia đình Việt Nam truyền thống, đặc biệt là trong không gian bữa ăn. Mâm cơm là nơi thể hiện rõ nét nhất hệ thống thứ bậc và vai trò giới trong gia đình Việt. Người đàn ông – chủ gia đình – thường ngồi ở vị trí trung tâm, được phục vụ trước tiên và có quyền quyết định các vấn đề quan trọng. Phụ nữ, dù là người chuẩn bị bữa ăn, thường ngồi ở vị trí khiêm tốn hơn và ăn sau cùng, đảm bảo mọi người trong gia đình đã được phục vụ đầy đủ.

Trong ký ức của tôi, bà nội luôn là người thức dậy sớm nhất để chuẩn bị bữa sáng, nhưng khi cả nhà quây quần bên mâm cơm, bà lại ngồi ở góc bếp, chỉ khi mọi người đã no nê, bà mới ăn phần còn lại, chị Hương, một người phụ nữ 45 tuổi ở Hà Nội, chia sẻ về ký ức tuổi thơ của mình. Đó là một hình ảnh mà tôi không bao giờ quên được – sự hy sinh thầm lặng của người phụ nữ trong gia đình Việt Nam. Và thật kỳ lạ, khi nhớ về mâm cơm ngày xưa, tôi không chỉ nhớ về món ăn ngon, mà còn nhớ về cách bà nội chăm sóc từng thành viên trong gia đình, cách bà dạy tôi phải biết nhường nhịn, chia sẻ.

Quy ước xã hội xoay quanh bữa ăn còn thể hiện qua nhiều khía cạnh khác như nghi thức mời cơm, thứ tự gắp thức ăn, cách thức chia sẻ món ăn. Trong nhiều gia đình truyền thống, trẻ em được dạy phải chờ người lớn gắp đũa đầu tiên mới được ăn, phải biết nhường phần ngon nhất cho người lớn tuổi, phải ăn hết phần cơm của mình để tỏ lòng biết ơn đối với công sức người làm ra thức ăn. Những quy tắc này tưởng chừng như đơn giản nhưng lại là những bài học đầu tiên về lễ nghĩa, về cách ứng xử trong xã hội mà trẻ em Việt Nam được tiếp nhận.

Tiến sĩ Lê Thị Hoài Phương, chuyên gia về xã hội học gia đình tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, nhận định: Bữa cơm gia đình truyền thống là một không gian giáo dục phi chính thức nhưng vô cùng hiệu quả. Tại đây, trẻ em không chỉ học cách ăn uống văn minh mà còn học được những bài học về sự tôn trọng, chia sẻ, biết ơn – những giá trị cốt lõi của văn hóa Việt. Khi mâm cơm gia đình biến mất, chúng ta không chỉ đánh mất một thói quen ăn uống mà còn đánh mất một không gian giáo dục vô giá. Nghiên cứu của bà về 500 gia đình ở các đô thị lớn cho thấy, những gia đình duy trì được thói quen ăn cơm cùng nhau ít nhất 4 lần/ 1 tuần có tỷ lệ con cái gặp vấn đề về hành vi và tâm lý thấp hơn 30% so với những gia đình hiếm khi có bữa cơm chung.

Từ sự kính trọng đến gắn kết cộng đồng – Những giá trị cốt lõi của bữa ăn gia đình

Bữa cơm gia đình Việt Nam truyền thống không chỉ là dịp để các thành viên quây quần bên nhau, mà còn là nơi thể hiện và củng cố nhiều giá trị văn hóa cốt lõi của dân tộc. Đầu tiên phải kể đến là giá trị của sự kính trọng và hiếu đạo. Trong không gian bữa ăn, con cháu học cách tôn kính người lớn tuổi thông qua những cử chỉ nhỏ như mời cơm, chờ người lớn động đũa trước, hoặc gắp thức ăn cho người cao tuổi. Những hành động này tưởng chừng đơn giản nhưng lại chứa đựng những bài học sâu sắc về đạo lý kính lão đắc thọ của người Việt.

Bà Nguyễn Thị Mai, 78 tuổi, cư dân lâu năm tại làng Đường Lâm, Sơn Tây, Hà Nội, tâm sự: Thời của tôi, mỗi bữa cơm là một buổi học về cách làm người. Chúng tôi không cần phải nói nhiều, nhưng con cháu hiểu rằng phải chờ ông bà, cha mẹ gắp đũa đầu tiên, phải biết nhường nhịn anh chị em, phải ăn hết phần cơm của mình. Bây giờ, các cháu tôi mỗi đứa một nơi, thậm chí khi về thăm, chúng cũng mải mê với điện thoại, ít khi chú ý đến mâm cơm. Tôi lo rằng không chỉ là thói quen ăn uống đã thay đổi, mà cả những giá trị truyền thống cũng đang dần mất đi.

Bữa cơm còn là nơi thể hiện tinh thần cộng đồng và sự chia sẻ – một đặc trưng quan trọng trong văn hóa Việt Nam. Khác với văn hóa phương Tây nơi mỗi người thường có phần ăn riêng, trong bữa cơm Việt truyền thống, các món ăn được đặt giữa mâm để mọi người cùng chia sẻ. Cách thức này không chỉ đơn thuần là một phương thức phân phối thức ăn mà còn là biểu tượng của tinh thần một miếng khi đói bằng một gói khi no, của sự đùm bọc và sẻ chia trong khó khăn.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quang Minh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và Giao lưu Văn hóa, phân tích: Trong bối cảnh của một xã hội nông nghiệp lúa nước, nơi sự sống còn phụ thuộc vào sự hợp tác cộng đồng, bữa cơm gia đình trở thành biểu tượng thu nhỏ của tinh thần cộng đồng đó. Qua việc chia sẻ thức ăn, qua cách thức tổ chức bữa ăn, người Việt truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông điệp về sự đoàn kết, về tầm quan trọng của việc đặt lợi ích tập thể lên trên lợi ích cá nhân. Nghiên cứu của ông về biến đổi văn hóa ở nông thôn Việt Nam cho thấy, những làng xã còn duy trì được văn hóa bữa ăn cộng đồng (như các dịp lễ hội, cưới hỏi) thường có mức độ đoàn kết cộng đồng cao hơn, và khả năng giải quyết các vấn đề tập thể hiệu quả hơn.

Khi đô thị hóa đẩy bữa cơm vào dĩ vãng

Trong guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, với áp lực công việc ngày càng tăng, thời gian di chuyển kéo dài và không gian sống thu hẹp, mâm cơm gia đình đang dần bị đẩy vào dĩ vãng. Đô thị hóa nhanh chóng không chỉ thay đổi cảnh quan địa lý mà còn làm biến đổi sâu sắc cấu trúc xã hội và lối sống của người Việt. Theo thống kê của Bộ Xây dựng, tỷ lệ đô thị hóa ở Việt Nam đã tăng từ 30,5% năm 2010 lên khoảng 40,4% vào năm 2021, và dự kiến đạt 45% vào năm 2025. Song song với quá trình này là sự xuất hiện của mô hình gia đình hạt nhân thay thế cho gia đình nhiều thế hệ truyền thống, sự gia tăng số lượng người sống độc thân, cũng như sự thay đổi sâu sắc trong thói quen ăn uống, đặc biệt là xu hướng giảm dần tần suất các bữa cơm gia đình.

Người lớn bận rộn, trẻ con ăn một mình – Gia đình chia nhỏ

Trong nhịp sống hối hả của đô thị hiện đại, áp lực công việc và thời gian di chuyển kéo dài đã khiến nhiều gia đình không thể duy trì thói quen quây quần bên mâm cơm. Chị Nguyễn Thị Hồng, 36 tuổi, nhân viên ngân hàng tại Thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ: Tôi thường phải làm việc tới 7 – 8 giờ tối, khi về đến nhà thì con đã ăn xong và đang làm bài tập. Chồng tôi thì còn về muộn hơn vì công việc ở xa. Chúng tôi hiếm khi có bữa tối cùng nhau, trừ cuối tuần. Tôi biết điều này không tốt, nhưng dường như không còn cách nào khác trong hoàn cảnh hiện tại.

Câu chuyện của chị Hồng không phải là ngoại lệ mà đang trở thành điều phổ biến tại các đô thị lớn. Theo một khảo sát do Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới thực hiện năm 2022 trên 1.500 hộ gia đình tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, chỉ có khoảng 35% gia đình có thể duy trì thói quen ăn tối cùng nhau ít nhất 5 ngày trong tuần. Con số này giảm mạnh so với tỷ lệ 68% được ghi nhận trong một khảo sát tương tự vào năm 2005. Đáng chú ý, tỷ lệ trẻ em thường xuyên ăn một mình hoặc với người giúp việc tăng từ 12% năm 2005 lên tới 42% năm 2022.

Tiến sĩ Trần Thị Minh Thi, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới, nhận định: Khi cha mẹ bận rộn với công việc, trẻ em buộc phải ăn một mình hoặc với người giúp việc, khiến bữa ăn mất đi ý nghĩa là không gian chia sẻ, gắn kết gia đình. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lý của trẻ mà còn là dấu hiệu của sự đứt gãy trong việc truyền tải các giá trị văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nghiên cứu của bà cũng chỉ ra rằng, những đứa trẻ thường xuyên ăn một mình có xu hướng gặp nhiều vấn đề về tâm lý hơn, như cảm giác cô đơn, thiếu kỹ năng giao tiếp, và thậm chí có nguy cơ cao hơn đối với các rối loạn ăn uống.

Sự biến đổi của cấu trúc gia đình từ mô hình nhiều thế hệ sang gia đình hạt nhân cũng góp phần làm suy yếu văn hóa bữa cơm gia đình. Ông Nguyễn Văn Nam, 65 tuổi, cư dân tại một khu đô thị mới ở Hà Nội, tâm sự: Ngày xưa, nhà tôi ba thế hệ sống cùng nhau, mỗi bữa cơm là cả một niềm vui khi ông bà, cha mẹ, con cháu quây quần. Giờ đây, các con tôi mỗi đứa một nơi, vợ chồng tôi chỉ còn hai người già ngồi đối diện nhau trong căn hộ rộng rãi nhưng trống vắng. Tôi nhớ những bữa cơm đông đúc ngày xưa lắm.

Fast food và sự cá nhân hóa nhu cầu ăn uống

Sự bùng nổ của ngành công nghiệp thức ăn nhanh và dịch vụ giao đồ ăn trong thập kỷ qua đã tạo ra một cuộc cách mạng trong thói quen ăn uống của người Việt, đặc biệt là thế hệ trẻ tại các đô thị. Thức ăn nhanh với ưu điểm tiện lợi, tiết kiệm thời gian và đáp ứng khẩu vị đa dạng đã dần thay thế các bữa cơm gia đình truyền thống. Theo báo cáo của Euromonitor International, thị trường thức ăn nhanh tại Việt Nam đã tăng trưởng với tốc độ trung bình 15 – 20% mỗi năm trong giai đoạn 2015 – 2020, và dự kiến sẽ tiếp tục mở rộng trong những năm tới, đặc biệt là sau đại dịch COVID – 19 khi mọi người càng quen với việc đặt đồ ăn trực tuyến.

Anh Trần Minh Đức, 28 tuổi, nhân viên IT tại một công ty phần mềm ở Hà Nội, chia sẻ: Tôi sống một mình và thường xuyên làm việc tới khuya. Việc nấu nướng với tôi là bất khả thi, vì vậy hầu như ngày nào tôi cũng đặt đồ ăn qua ứng dụng. Có khi là pizza, có khi là món Việt, nhưng hiếm khi nào tôi có một bữa cơm đúng nghĩa. Trường hợp của anh Đức phản ánh xu hướng ngày càng phổ biến trong giới trẻ đô thị – sự cá nhân hóa cao độ trong thói quen ăn uống, nơi mỗi người tự do lựa chọn món ăn theo sở thích cá nhân mà không cần đến sự đồng thuận của cả gia đình.

Tiến sĩ Nguyễn Thanh Tâm, chuyên gia nghiên cứu về văn hóa ẩm thực tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, nhận định: Sự cá nhân hóa trong thói quen ăn uống là một hiện tượng tất yếu trong xã hội hiện đại, nơi chủ nghĩa cá nhân ngày càng được đề cao. Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là sự biến mất của không gian chia sẻ – bữa cơm gia đình – nơi các giá trị cộng đồng, tinh thần chia sẻ và kỹ năng xã hội được hình thành và củng cố. Nghiên cứu của bà về thói quen ăn uống của sinh viên tại các thành phố lớn cho thấy, hơn 70% sinh viên xa nhà thường xuyên ăn một mình hoặc vừa ăn vừa dùng điện thoại, máy tính, và hơn 80% trong số họ thừa nhận cảm thấy cô đơn trong bữa ăn.

Bên cạnh đó, sự phát triển của công nghệ và mạng xã hội cũng góp phần làm thay đổi cách thức chúng ta cảm nhận và trải nghiệm bữa ăn. Nhiều người trẻ có xu hướng lựa chọn nhà hàng hay món ăn dựa trên tính instagrammable – khả năng tạo ra những bức ảnh đẹp để đăng lên mạng xã hội – hơn là giá trị dinh dưỡng hay văn hóa. Food porn đã trở thành một thuật ngữ phổ biến, phản ánh xu hướng thưởng thức ẩm thực thông qua màn hình thiết bị điện tử hơn là trải nghiệm thực tế.

Không gian sống thu hẹp, bếp núc biến mất – Văn hóa bữa ăn đảo lộn

Sự đô thị hóa nhanh chóng không chỉ làm thay đổi cảnh quan địa lý mà còn làm biến đổi sâu sắc không gian sống của người Việt. Những căn hộ chung cư nhỏ hẹp, những căn hộ studio dành cho người độc thân đang thay thế dần cho những ngôi nhà truyền thống rộng rãi với không gian bếp núc thoáng đãng. Theo báo cáo của Savills Việt Nam, diện tích trung bình của các căn hộ mới tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đã giảm từ khoảng 100m2 trong giai đoạn 2000 – 2010 xuống còn khoảng 60 – 70m2 trong giai đoạn 2015 – 2020, và xu hướng này vẫn đang tiếp diễn với sự xuất hiện ngày càng nhiều của các căn hộ mini có diện tích chỉ từ 25 – 45m2.

Chị Phạm Thị Hà, 34 tuổi, giáo viên tại một trường tiểu học ở Hà Nội, chia sẻ: Căn hộ của gia đình tôi chỉ có 50m2, với một phòng khách nhỏ kiêm phòng ăn và một góc bếp. Không gian quá chật hẹp khiến việc nấu nướng trở nên khó khăn, đặc biệt là những món ăn truyền thống đòi hỏi nhiều công đoạn và nguyên liệu. Chúng tôi thường chỉ nấu những món đơn giản hoặc đặt đồ ăn từ bên ngoài. Ký ức về căn bếp rộng rãi với những bữa cơm đông đủ ở quê nhà đã trở thành điều xa xỉ trong cuộc sống hiện tại.

Không chỉ diện tích bị thu hẹp, thiết kế của các căn hộ hiện đại cũng phản ánh sự thay đổi trong văn hóa ẩm thực. Nhiều căn hộ cao cấp ngày nay được thiết kế với phòng bếp mở, thậm chí là bếp tối giản – nơi các thiết bị nấu nướng được giảm thiểu tối đa, chỉ còn lò vi sóng và bếp điện đơn giản để hâm nóng thức ăn hoặc chế biến món ăn nhanh. Kiến trúc sư Nguyễn Hoàng Nam, chuyên gia về thiết kế không gian sống tại Thành phố Hồ Chí Minh, nhận xét: Xu hướng thiết kế bếp ngày nay đã thay đổi rất nhiều so với truyền thống. Nếu như trước đây, bếp là trái tim của ngôi nhà Việt Nam, là nơi diễn ra nhiều hoạt động quan trọng của gia đình, thì ngày nay, bếp chỉ còn là một không gian chức năng, thậm chí có thể bị thu gọn hoặc ẩn đi khi không cần thiết.

Một khảo sát từ Viện Thiết kế Đô thị Việt Nam thực hiện năm 2023 trên 2.000 căn hộ tại các dự án chung cư mới ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy, diện tích dành cho khu vực bếp đã giảm từ trung bình 15 – 20% tổng diện tích căn hộ (giai đoạn 2000 – 2010) xuống còn chỉ 8 – 12% (giai đoạn 2020 – 2023). Đáng chú ý, hơn 40% căn hộ được khảo sát có thiết kế bếp mở hoặc bán mở, phản ánh xu hướng tối giản hóa không gian nấu nướng và sự giảm sút vai trò của bếp trong đời sống gia đình hiện đại.

Sự thu hẹp của không gian sống và biến mất của bếp núc truyền thống không chỉ là vấn đề về mặt vật lý mà còn liên quan trực tiếp đến sự biến đổi của văn hóa bữa ăn. Bếp không còn là không gian thiêng liêng nơi diễn ra bí ẩn của sự sáng tạo ẩm thực, mà trở thành nơi đơn thuần để hâm nóng hay chỉnh sửa những món ăn đã được chế biến sẵn. Cảnh tượng cả gia đình quây quần chuẩn bị bữa cơm, con cái phụ giúp cha mẹ trong công việc bếp núc, học hỏi những bí quyết nấu ăn được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác đang dần trở thành những hình ảnh của quá khứ.

Mất bữa cơm – Mất luôn giao tiếp và truyền thừa

Sự mai một của văn hóa bữa cơm gia đình không chỉ đơn thuần là sự thay đổi của một thói quen ăn uống, mà còn đánh dấu một sự đứt gãy sâu sắc trong quá trình giao tiếp và truyền thừa văn hóa giữa các thế hệ trong gia đình Việt Nam. Khi mâm cơm không còn là điểm hẹn thường nhật của các thành viên gia đình, những câu chuyện không còn được kể, những bài học không còn được truyền đạt, và những kỷ niệm không còn được tạo ra. Đây không chỉ là nỗi hoài niệm của thế hệ già, mà còn là một thách thức thực sự đối với việc duy trì những giá trị cốt lõi của văn hóa gia đình Việt Nam trong bối cảnh hiện đại. Nghiên cứu về gia đình Việt Nam hiện đại của Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới cho thấy, những gia đình có thời gian dùng bữa cùng nhau nhiều hơn thường có mức độ gắn kết cao hơn, xung đột ít hơn, và có khả năng truyền thụ các giá trị văn hóa truyền thống tốt hơn so với những gia đình hiếm khi có bữa ăn chung.

Nơi từng là không gian dạy đạo đức, kể chuyện, tạo nền nếp

Trong gia đình Việt Nam truyền thống, bữa cơm là không gian lý tưởng để cha mẹ, ông bà truyền đạt những bài học đạo đức, những câu chuyện lịch sử, những giá trị sống cho con cháu. Cụ Phạm Văn Tình, 83 tuổi, cựu giáo viên tại Hưng Yên, chia sẻ: Thời của tôi, bữa cơm là lớp học không chính thức nhưng vô cùng hiệu quả. Cha tôi thường kể những câu chuyện về tổ tiên, về làng xóm, về những tấm gương hiếu thảo hay những bài học nhân quả. Chúng tôi lắng nghe và học hỏi nhiều điều quý giá trong những giờ phút đó. Những câu chuyện được kể trong bữa cơm không chỉ mang tính giải trí mà còn chứa đựng những bài học sâu sắc về đạo đức, về cách ứng xử trong xã hội, về lòng biết ơn và trách nhiệm.

Tiến sĩ Lê Thị Mai, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, nhận định: Trong xã hội truyền thống, khi sách vở còn khan hiếm, phương tiện truyền thông còn hạn chế, bữa cơm trở thành không gian truyền thụ văn hóa quan trọng nhất trong gia đình. Đó là nơi những câu chuyện dân gian, những bài học lịch sử, những kinh nghiệm sống được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua những cuộc trò chuyện tưởng chừng bình thường. Nghiên cứu của bà về văn hóa truyền khẩu trong gia đình Việt Nam cho thấy, hơn 70% câu chuyện dân gian, tục ngữ, ca dao mà người cao tuổi còn nhớ được là những điều họ học từ cha mẹ, ông bà trong những bữa cơm gia đình.

Bữa cơm còn là không gian tạo lập nền nếp, rèn luyện kỷ luật và các kỹ năng xã hội cho trẻ em. Trong bối cảnh hiện đại, khi trẻ em thường xuyên ăn một mình hoặc với người giúp việc, cơ hội học hỏi những kỹ năng này bị giảm thiểu đáng kể. Chị Nguyễn Thu Hà, nhà tâm lý học trẻ em tại một trường quốc tế ở Hà Nội, chia sẻ từ kinh nghiệm làm việc của mình: Tôi thấy có mối tương quan rõ rệt giữa việc trẻ thường xuyên ăn cùng gia đình và khả năng giao tiếp, ứng xử của chúng. Những em thường xuyên có bữa cơm gia đình thường tự tin hơn, có kỹ năng lắng nghe và chia sẻ tốt hơn, cũng như có mức độ rối loạn hành vi thấp hơn so với những em hiếm khi ăn cùng gia đình.

Một nghiên cứu dài hạn của Đại học Y Hà Nội theo dõi 500 trẻ em từ 5 – 15 tuổi trong giai đoạn 2015 – 2022 đã chỉ ra rằng, những trẻ thường xuyên có bữa cơm gia đình (ít nhất 5 lần/tuần) có kết quả học tập tốt hơn 15%, tỷ lệ mắc các vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm thấp hơn 25%, và khả năng tham gia vào các hành vi nguy cơ như hút thuốc, uống rượu bia trong tuổi vị thành niên thấp hơn 40% so với những trẻ hiếm khi có bữa cơm gia đình (ít hơn 2 lần/tuần).

Khi mâm cơm chỉ còn là… ảnh đăng Facebook

Trong thời đại số hóa, với sự phát triển bùng nổ của mạng xã hội, bữa cơm gia đình đôi khi bị biến thành một sản phẩm truyền thông hơn là một trải nghiệm sống thực sự. Nhiều người dành thời gian chụp ảnh, check – in, thiết kế góc chụp để đăng lên mạng xã hội thay vì tập trung vào việc thưởng thức món ăn và giao tiếp với người thân. Foodstagram – hiện tượng chụp ảnh đồ ăn đăng lên Instagram – đã trở thành một xu hướng phổ biến, đặc biệt trong giới trẻ. Theo thống kê, có hơn 400 triệu bài đăng với hashtag #food trên Instagram toàn cầu tính đến năm 2023, và con số này tăng lên mỗi ngày.

Chị Lê Thúy Hằng, 42 tuổi, nhà tâm lý học tại Thành phố Hồ Chí Minh, nhận xét: Có một nghịch lý là trong thời đại ngày nay, nhiều người dường như rất quan tâm đến việc thể hiện hình ảnh bữa ăn gia đình lý tưởng trên mạng xã hội, nhưng lại không thực sự đầu tư vào trải nghiệm thực tế của nó. Họ có thể dành nhiều thời gian để trang trí, chụp ảnh một bữa cơm hoàn hảo để đăng lên Facebook, nhưng khi ăn thực sự, họ lại vừa ăn vừa lướt điện thoại, hầu như không có sự tương tác thực chất nào với các thành viên khác trong gia đình.

Hiện tượng này không chỉ làm suy giảm chất lượng của bữa ăn mà còn tạo ra một kỳ vọng không thực tế về bữa cơm gia đình. Những hình ảnh được thiết kế hoàn hảo trên mạng xã hội tạo áp lực cho nhiều người, đặc biệt là phụ nữ – những người thường chịu trách nhiệm chính trong việc chuẩn bị bữa ăn. Tiến sĩ Phạm Thu Hương, nhà nghiên cứu về giới tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, chỉ ra: Mạng xã hội đã tạo ra một tiêu chuẩn không thực tế về bữa cơm gia đình hoàn hảo, khiến nhiều phụ nữ cảm thấy áp lực và thậm chí tội lỗi vì không thể đáp ứng được những kỳ vọng đó. Điều này làm trầm trọng thêm gánh nặng tinh thần mà họ phải gánh vác.

Mặt khác, sự hiện diện thường trực của điện thoại thông minh, máy tính bảng trong bữa ăn đã tạo ra hiện tượng alone together – cùng nhau nhưng cô đơn, khi các thành viên trong gia đình ngồi cạnh nhau nhưng mỗi người lại tập trung vào thiết bị điện tử của riêng mình. Một khảo sát từ Viện Nghiên cứu Gia đình Việt Nam năm 2023 cho thấy, gần 65% người tham gia thừa nhận thường xuyên sử dụng điện thoại trong bữa ăn gia đình, và con số này lên tới 85% đối với nhóm tuổi từ 15 – 25. Đáng chú ý, 78% người tham gia cảm thấy chất lượng giao tiếp trong bữa ăn gia đình đã giảm sút đáng kể trong 5 năm qua.

Hậu quả của mâm cơm vắng bóng trong xã hội hiện đại

Sự mai một của văn hóa bữa cơm gia đình đang mang lại những hậu quả đáng lo ngại không chỉ đối với cá nhân và gia đình mà còn đối với cả xã hội. Ở cấp độ cá nhân, đặc biệt là trẻ em, việc thiếu vắng bữa cơm gia đình đồng nghĩa với việc mất đi một không gian quan trọng để phát triển các kỹ năng xã hội, cảm xúc và giao tiếp. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Tuấn Anh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Trẻ em, chỉ ra: Bữa cơm gia đình không chỉ là nơi cung cấp dinh dưỡng cho trẻ mà còn là phòng thí nghiệm xã hội đầu tiên, nơi trẻ học cách lắng nghe, chia sẻ, thương lượng và giải quyết xung đột. Khi không gian này biến mất, trẻ mất đi cơ hội phát triển những kỹ năng cốt lõi này.

Nghiên cứu từ nhiều quốc gia trên thế giới đã chỉ ra mối liên hệ giữa tần suất bữa cơm gia đình và sức khỏe tâm lý của trẻ em và thanh thiếu niên. Một nghiên cứu dài hạn tại Việt Nam theo dõi 1.200 học sinh từ lớp 6 đến lớp 12 trong giai đoạn 2018 – 2023 của Viện Tâm lý học Thành phố Hồ Chí Minh đã phát hiện rằng, những em thường xuyên có bữa cơm gia đình có nguy cơ mắc các vấn đề về sức khỏe tâm thần như trầm cảm, lo âu thấp hơn 28% so với những em hiếm khi có bữa cơm gia đình.

Ở cấp độ gia đình, sự vắng bóng của bữa cơm chung đồng nghĩa với việc giảm sút cơ hội giao tiếp và gắn kết giữa các thành viên. Điều này có thể dẫn đến tình trạng xa cách trong cùng một mái nhà, khi các thành viên sống bên nhau nhưng không thực sự hiểu và chia sẻ với nhau. Bà Trần Thị Minh Châu, nhà tham vấn hôn nhân gia đình với hơn 20 năm kinh nghiệm tại Hà Nội, nhận định: Trong thực hành tư vấn của tôi, tôi thấy nhiều gia đình gặp khủng hoảng mối quan hệ có điểm chung là họ hiếm khi có thời gian ăn cơm cùng nhau. Bữa cơm gia đình không chỉ là thời gian để ăn uống mà còn là cơ hội để chia sẻ, lắng nghe và giải quyết những vấn đề nhỏ trước khi chúng trở thành những khủng hoảng lớn.

Ở cấp độ xã hội, sự suy giảm của văn hóa bữa cơm gia đình có thể góp phần vào việc làm suy yếu các giá trị truyền thống và mối liên kết xã hội. Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Tất Dong, nguyên Phó Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam, nhận định: Bữa cơm gia đình là nơi diễn ra quá trình xã hội hóa quan trọng, nơi các giá trị, chuẩn mực và truyền thống được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Khi không gian này bị xói mòn, chúng ta đang chứng kiến một sự đứt gãy trong việc truyền thụ văn hóa, đạo đức và các giá trị cốt lõi của dân tộc.

Công nghệ và truyền thông – Đồng minh hay kẻ thù của bữa cơm gia đình?

Trong thời đại số, công nghệ và truyền thông có ảnh hưởng mạnh mẽ đến mọi khía cạnh của đời sống, bao gồm cả văn hóa bữa cơm gia đình. Mặt một, smartphone, mạng xã hội và các nền tảng giải trí trực tuyến thường bị coi là kẻ phá hoại bữa cơm gia đình, khi các thành viên mải mê với thiết bị điện tử thay vì trò chuyện. Mặt khác, công nghệ cũng có thể trở thành công cụ hữu ích để khôi phục và làm giàu trải nghiệm bữa cơm chung nếu được sử dụng một cách có ý thức và sáng tạo.

Khảo sát của Viện Nghiên cứu Xã hội Học Việt Nam năm 2024 tại các thành phố lớn cho thấy 78% gia đình có ít nhất một thành viên sử dụng điện thoại hoặc máy tính bảng trong bữa ăn. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lê Thị Quý, chuyên gia về gia đình học, cảnh báo: Hiện tượng cô đơn giữa đám đông đang trở nên phổ biến trong các bữa cơm hiện đại. Nhiều gia đình ngồi cùng mâm nhưng mỗi người lại đắm chìm trong thế giới riêng qua màn hình nhỏ. Đây chính là kẻ giết chết văn hóa bữa cơm truyền thống một cách thầm lặng nhưng triệt để. Nhiều gia đình đã nhận ra vấn đề này và bắt đầu áp dụng quy tắc không điện thoại trong bữa ăn. Anh Nguyễn Minh Tuấn, một giám đốc công ty tại Hà Nội, chia sẻ: Chúng tôi có một chiếc giỏ đặt ở góc phòng ăn, nơi mọi người phải để điện thoại vào đó trước khi ngồi vào bàn. Ban đầu các con phản đối kịch liệt, nhưng sau ba tháng, chúng đã quen dần và bữa cơm gia đình chúng tôi trở nên sôi động hơn với nhiều câu chuyện thú vị từ trường học, công việc được chia sẻ.

Tuy nhiên, nếu được sử dụng đúng cách, công nghệ có thể hỗ trợ tích cực cho việc khôi phục văn hóa bữa cơm gia đình. Các ứng dụng lên kế hoạch bữa ăn, chia sẻ công thức nấu ăn, hay các nền tảng đặt đồ ăn chung đang giúp nhiều gia đình bận rộn dễ dàng tổ chức bữa cơm chung hơn. Ứng dụng Bữa cơm Việt do một nhóm sinh viên Đại học Bách Khoa Hà Nội phát triển đã thu hút hơn 50.000 lượt tải xuống sau 6 tháng ra mắt. Ứng dụng này không chỉ cung cấp công thức các món ăn truyền thống mà còn có tính năng lên lịch bữa cơm gia đình, gửi lời nhắc tới các thành viên, và gợi ý các chủ đề trò chuyện phù hợp với từng độ tuổi trong bữa ăn. Chu Thị Minh Hòa, một người dùng tại Đà Nẵng, chia sẻ: Ứng dụng này đã giúp gia đình tôi duy trì được hai bữa cơm chung mỗi tuần dù lịch làm việc của vợ chồng tôi rất bận rộn. Chúng tôi đặc biệt thích phần gợi ý chủ đề trò chuyện, vì nhiều khi chúng tôi không biết nên bắt đầu cuộc trò chuyện với con cái tuổi teen như thế nào.

Mạng xã hội, vốn thường bị coi là yếu tố làm phân tán sự tập trung trong bữa ăn, cũng đang được tận dụng để quảng bá giá trị của bữa cơm gia đình. Chiến dịch #VìbữacơmVĩngấtkết trên TikTok và Facebook đã thu hút hơn 2 triệu lượt tham gia, với các video ghi lại khoảnh khắc đáng nhớ trong bữa cơm gia đình được chia sẻ rộng rãi. Nhiều người nổi tiếng, influencer cũng tham gia chiến dịch, chia sẻ cách họ cân bằng công việc bận rộn với việc duy trì bữa cơm gia đình. Ca sĩ Mỹ Tâm trong một video đã chia sẻ: Dù lịch diễn dày đặc, tôi vẫn cố gắng về quê ăn cơm với gia đình ít nhất hai lần một tháng. Đó là nguồn năng lượng quý giá nhất để tôi tiếp tục công việc của mình. Video này đã nhận được hơn 5 triệu lượt xem và hàng nghìn bình luận từ người hâm mộ, nhiều người trong số đó cho biết họ đã được truyền cảm hứng để ưu tiên bữa cơm gia đình hơn trong cuộc sống bận rộn của mình.

Hồi sinh mâm cơm – Không chỉ là bữa ăn, mà là nghi thức văn hóa

Trước thực trạng suy giảm của văn hóa bữa cơm gia đình, việc hồi sinh và tái định vị mâm cơm như một nghi thức văn hóa quan trọng trong đời sống hiện đại trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây không phải là sự phản kháng mù quáng trước những thay đổi tất yếu của thời đại, mà là một nỗ lực có ý thức để bảo tồn và phát huy những giá trị tích cực của truyền thống trong bối cảnh hiện đại. Không nhất thiết phải duy trì mọi khía cạnh của bữa cơm truyền thống, nhưng việc gìn giữ tinh thần cốt lõi của nó – sự gắn kết, chia sẻ và truyền thụ – là điều hoàn toàn khả thi và cần thiết. Từ phương diện chính sách đến hành động cá nhân, từ không gian gia đình đến môi trường học đường và cộng đồng, có nhiều cách thức khác nhau để hồi sinh mâm cơm gia đình với một diện mạo phù hợp với nhịp sống hiện đại.

Giữ lại 1 – 2 bữa cơm trong tuần – Giải pháp nhỏ, giá trị lớn

Trong nhịp sống bận rộn của đô thị hiện đại, việc duy trì bữa cơm gia đình hàng ngày có thể là một thách thức không nhỏ đối với nhiều gia đình. Tuy nhiên, việc cam kết duy trì 1 – 2 bữa cơm gia đình mỗi tuần là một mục tiêu hoàn toàn khả thi và mang lại nhiều giá trị. Tiến sĩ Nguyễn Thị Oanh, chuyên gia tâm lý gia đình tại Đại học Sư phạm Hà Nội, đề xuất: Chất lượng quan trọng hơn số lượng. Một bữa cơm gia đình chất lượng mỗi tuần, khi mọi người thực sự đầu tư thời gian và tâm trí, có thể mang lại giá trị lớn hơn nhiều so với các bữa cơm vội vã, chiếu lệ hàng ngày.

Gia đình anh Trần Văn Hùng và chị Nguyễn Thị Mai, cả hai đều là nhân viên văn phòng bận rộn tại Hà Nội, đã áp dụng giải pháp này từ hai năm trước và thấy hiệu quả rõ rệt. Anh Hùng chia sẻ: Chúng tôi dành tối thứ Sáu và trưa Chủ nhật cho bữa cơm gia đình. Đó là những khoảng thời gian thiêng liêng mà cả gia đình cùng nấu nướng, ăn uống và trò chuyện. Chúng tôi không sử dụng điện thoại, không xem tivi trong bữa ăn. Con gái chúng tôi, dù đang ở tuổi teen khó bảo, cũng tôn trọng và trân quý những giờ phút này.

Để nâng cao chất lượng của những bữa cơm gia đình còn lại trong nhịp sống bận rộn, các chuyên gia gợi ý một số chiến lược cụ thể dưới đây.

Thứ nhất, lên kế hoạch trước và thông báo rõ ràng cho tất cả thành viên trong gia đình về thời gian bữa cơm chung, tạo ra một cuộc hẹn gia đình cố định mà mọi người đều phải tôn trọng. Tiến sĩ Lê Ngọc Lan, chuyên gia về quản lý thời gian tại Đại học Kinh tế Quốc dân, nhận định: Việc đặt bữa cơm gia đình vào lịch và coi nó như một cam kết quan trọng là bước đầu tiên để đảm bảo nó không bị lấn át bởi những hoạt động khác.

Thứ hai, tạo ra một không gian không công nghệ trong bữa ăn, khi tất cả các thiết bị điện tử như điện thoại, máy tính bảng, tivi đều được tắt hoặc để cách xa bàn ăn. Nghiên cứu từ Viện Nghiên cứu Gia đình Việt Nam cho thấy, những gia đình áp dụng quy tắc không công nghệ trong bữa cơm có mức độ giao tiếp và hài lòng cao hơn 45% so với những gia đình không áp dụng quy tắc này.

Thứ ba, biến bữa cơm thành một trải nghiệm tích cực, thú vị thông qua các hoạt động như cùng nhau nấu ăn, chia sẻ câu chuyện của ngày, chơi các trò chơi nhỏ hoặc thảo luận về những chủ đề mọi người cùng quan tâm. Chị Trần Thị Hồng Nhung, một mẹ đơn thân với hai con tuổi teen tại Thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ: Chúng tôi có truyền thống câu chuyện biết ơn trong mỗi bữa tối, khi mỗi người sẽ chia sẻ một điều họ biết ơn trong ngày. Điều này không chỉ tạo ra không khí tích cực mà còn giúp chúng tôi hiểu hơn về cuộc sống của nhau.

Đưa bữa cơm vào giáo dục gia đình và cộng đồng

Để hồi sinh văn hóa bữa cơm gia đình, cần có sự chung tay của nhiều bên, từ gia đình đến nhà trường, từ cộng đồng đến các nhà hoạch định chính sách. Đầu tiên, cần có những nỗ lực giáo dục để nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bữa cơm gia đình đối với sự phát triển của trẻ em và sự gắn kết gia đình. Tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Hoa, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Gia đình và Phát triển Cộng đồng, đề xuất: Chúng ta cần đưa nội dung về văn hóa bữa cơm gia đình vào chương trình giáo dục công dân, giáo dục đời sống gia đình tại các trường học. Đồng thời, các chương trình truyền thông cũng nên nhấn mạnh giá trị của bữa cơm gia đình như một yếu tố quan trọng của cuộc sống khỏe mạnh và hạnh phúc.

Nhiều trường học tại các thành phố lớn đã bắt đầu triển khai các dự án giáo dục về văn hóa bữa ăn gia đình. Trường THCS Nguyễn Du, Hà Nội, đã tổ chức dự án Bữa cơm yêu thương cho học sinh lớp 6 và 7, trong đó các em được giao nhiệm vụ lên kế hoạch, mua sắm và nấu một bữa cơm cho gia đình, sau đó chia sẻ trải nghiệm và bài học của mình. Cô Nguyễn Thị Minh Phương, giáo viên chủ nhiệm lớp 7A2, chia sẻ: Ban đầu nhiều em ngại ngùng và cho rằng đây là việc của người lớn. Nhưng sau khi trải nghiệm, các em đã hiểu được công sức của cha mẹ và giá trị của bữa cơm gia đình. Nhiều em còn chủ động đề xuất với gia đình duy trì bữa cơm chung ít nhất mỗi tuần một lần.

Ở cấp độ cộng đồng, các hoạt động như Ngày Gia đình Việt Nam (28/6) có thể được tận dụng để tổ chức các sự kiện, hội thảo, triển lãm về văn hóa bữa cơm gia đình. Năm 2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phối hợp với các địa phương tổ chức chuỗi sự kiện Bữa cơm gắn kết yêu thương tại 15 tỉnh thành phố trên cả nước. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, sự kiện thu hút hơn 5.000 người tham gia, với nhiều hoạt động như triển lãm ảnh về bữa cơm gia đình qua các thời kỳ, hội thi nấu ăn gia đình, và các buổi tọa đàm về giá trị của bữa cơm trong việc gìn giữ văn hóa truyền thống. Bà Trần Thị Hương, 65 tuổi, một người tham gia sự kiện, xúc động chia sẻ: Nhìn những hình ảnh bữa cơm ngày xưa, tôi như được trở về tuổi thơ, khi cả gia đình quây quần bên mâm cơm, nghe ông bà kể chuyện. Đó là những khoảnh khắc bình dị nhưng đầy ý nghĩa mà con cháu chúng ta ngày nay đang dần đánh mất.

Xây dựng cộng đồng quanh mâm cơm chung

Mâm cơm không chỉ là nơi nuôi dưỡng thể chất mà còn là không gian nuôi dưỡng tinh thần và xây dựng cộng đồng. Trong bối cảnh đô thị hóa và công nghệ số làm biến đổi lối sống, việc tái tạo không gian bữa cơm chung trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Nhiều cộng đồng dân cư, đặc biệt là các khu chung cư mới, đã bắt đầu tổ chức các bữa cơm cộng đồng định kỳ nhằm tăng cường sự gắn kết giữa các gia đình và khôi phục văn hóa bữa cơm truyền thống.

Tại khu chung cư Ecopark, Hà Nội, Ban quản lý tòa nhà đã tổ chức sáng kiến Chủ nhật bên mâm cơm mỗi tháng một lần, khi mỗi gia đình mang một món ăn đến chia sẻ trong không gian công cộng của tòa nhà. Anh Trần Văn Nam, một cư dân trẻ sống một mình tại đây, chia sẻ: Lần đầu tiên tôi tham gia vì tò mò, nhưng giờ đây tôi không thể bỏ lỡ buổi gặp mặt nào. Đó là cơ hội để tôi cảm nhận lại không khí gia đình, được trò chuyện với những người hàng xóm mà trước đây chỉ gặp thoáng qua ở thang máy. Tôi thậm chí đã học được cách nấu nhiều món ăn truyền thống từ các cô, các bác trong khu. Sau một năm triển khai, hoạt động đã thu hút hơn 70% cư dân tham gia, với nhiều gia đình cho biết họ đã mở rộng mối quan hệ xã hội và cảm thấy gắn bó hơn với cộng đồng sống chung.

Các không gian công cộng như công viên, quảng trường cũng đang được khai thác để tổ chức các hoạt động bữa cơm cộng đồng. Tại phường An Phú, quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh, dự án Picnic cuối tuần đã trở thành điểm đến quen thuộc của nhiều gia đình vào các buổi chiều Chủ nhật. Mỗi gia đình mang theo thức ăn, đồ uống của mình và cùng chia sẻ trong không gian công viên, tạo nên những bữa cơm mở rộng đầy ý nghĩa. Chị Nguyễn Thị Mai Hương, một phụ huynh thường xuyên tham gia, nhận xét: Con tôi vốn khá thu mình và ít nói chuyện trong bữa cơm gia đình. Nhưng tại đây, khi thấy các bạn cùng trang lứa trò chuyện sôi nổi bên mâm cơm, cháu cũng dần hòa nhập và chia sẻ nhiều hơn. Điều này đã lan tỏa về bữa cơm gia đình chúng tôi, khi cháu bắt đầu chủ động kể chuyện trường lớp trong bữa tối. Đáng chú ý, sau một năm triển khai, khảo sát từ ban tổ chức cho thấy 65% gia đình tham gia dự án đã tăng tần suất bữa cơm chung tại nhà từ 1 – 2 bữa mỗi tuần.

Xu hướng bữa cơm cộng đồng cũng đang lan rộng sang không gian làm việc. Nhiều công ty công nghệ tại Việt Nam đã bắt đầu áp dụng mô hình family meal – bữa ăn gia đình tại công sở, khi tất cả nhân viên cùng ăn trưa với nhau thay vì ăn riêng lẻ tại bàn làm việc hoặc ra ngoài. Công ty phần mềm MiSoft tại Đà Nẵng là một điển hình với chính sách Thứ Tư ăn cơm nhà hàng tuần. Vào ngày này, công ty khuyến khích nhân viên nấu món ăn gia truyền mang đến chia sẻ, hoặc thuê đầu bếp nấu các món ăn truyền thống tại văn phòng. Chị Phan Thị Thúy Hằng, Giám đốc Nhân sự của MiSoft, cho biết: Sau 6 tháng triển khai, chúng tôi nhận thấy sự cải thiện rõ rệt trong môi trường làm việc. Nhân viên không chỉ gắn kết hơn mà còn chia sẻ nhiều câu chuyện cá nhân, gia đình trong bữa ăn, điều mà trước đây hiếm khi xảy ra trong các cuộc họp chính thức. Nhiều người còn chia sẻ rằng họ đã bắt đầu áp dụng lại thói quen bữa cơm gia đình tại nhà sau khi trải nghiệm giá trị của nó tại công ty.

Tái định nghĩa bữa cơm trong thời đại mới

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhịp sống nhanh và nhiều áp lực, việc duy trì mô hình bữa cơm truyền thống với đầy đủ thành viên, vào những khung giờ cố định mỗi ngày có thể là một thách thức không thực tế đối với nhiều gia đình. Thay vì cố gắng áp đặt một mô hình cứng nhắc, nhiều chuyên gia văn hóa và gia đình học đề xuất cách tiếp cận linh hoạt hơn: tái định nghĩa bữa cơm gia đình để phù hợp với bối cảnh hiện đại nhưng vẫn giữ được những giá trị cốt lõi.

Tiến sĩ Phạm Văn Tình, chuyên gia tâm lý gia đình tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, nhận định: Bữa cơm gia đình không nhất thiết phải là bữa tối diễn ra mỗi ngày với đầy đủ các thành viên. Trong bối cảnh hiện đại, chúng ta có thể linh hoạt về thời gian và hình thức nhưng vẫn bảo tồn được bản chất: đó là không gian giao tiếp, chia sẻ và kết nối. Một bữa sáng cuối tuần, một buổi picnic gia đình, hay thậm chí là bữa ăn qua video call với người thân ở xa – tất cả đều có thể mang lại những giá trị tương tự như bữa cơm truyền thống nếu được tổ chức một cách có ý thức. Quan điểm này được minh họa qua câu chuyện của gia đình chị Lê Thanh Hà, một luật sư tại Thành phố Hồ Chí Minh: Công việc khiến tôi thường xuyên phải đi công tác xa nhà. Để duy trì kết nối, chúng tôi có thói quen ăn tối ảo qua Facetime mỗi khi tôi đi xa. Dù ngồi cách nhau hàng trăm cây số, nhưng việc nhìn thấy con gái chia sẻ về ngày học tập của mình, hay chồng tôi kể về dự án mới tại công ty vẫn mang lại cảm giác gắn kết đáng kinh ngạc. Đôi khi, chúng tôi còn chơi trò chơi đoán xem món ăn của nhau là gì qua màn hình.

Bữa cơm hiện đại cũng đang được tái định nghĩa về nội dung và hình thức. Thay vì những món ăn cầu kỳ, tốn thời gian chuẩn bị, nhiều gia đình đang áp dụng phương pháp nấu ăn đơn giản, nhanh chóng nhưng vẫn đảm bảo dinh dưỡng và hương vị. Chef Phạm Tuấn Hải, nhà sáng lập Học viện Ẩm thực Saigon, chia sẻ: Có một quan niệm sai lầm rằng bữa cơm gia đình phải là những món ăn cầu kỳ, mất nhiều thời gian nấu nướng. Thực tế, với công nghệ và nguyên liệu hiện đại, chúng ta có thể chuẩn bị một bữa cơm ngon, đầy đủ chất dinh dưỡng trong vòng 30 phút. Điều quan trọng không phải là độ phức tạp của món ăn mà là không khí và trải nghiệm chia sẻ trong bữa ăn. Ông đã xuất bản cuốn sách Bữa cơm 30 phút với các công thức nấu ăn nhanh, phù hợp với nhịp sống hiện đại nhưng vẫn giữ được hương vị truyền thống. Cuốn sách này đã bán được hơn 50.000 bản trong vòng 3 tháng ra mắt, cho thấy nhu cầu cao của công chúng đối với giải pháp cân bằng giữa truyền thống và hiện đại trong văn hóa ẩm thực gia đình.

Khái niệm bữa cơm gia đình cũng đang được mở rộng để bao gồm nhiều hình thức gia đình đa dạng trong xã hội hiện đại, không chỉ giới hạn ở mô hình gia đình hạt nhân truyền thống. Chị Nguyễn Thị Như Quỳnh, một mẹ đơn thân sống tại Hà Nội với con gái 7 tuổi, chia sẻ: Ban đầu, tôi cảm thấy bữa cơm chỉ có hai mẹ con thật thiếu vắng và buồn tẻ. Nhưng rồi chúng tôi đã tìm ra cách riêng để làm cho bữa ăn trở nên đặc biệt. Mỗi tối thứ Sáu, chúng tôi tổ chức Bữa tiệc nhỏ với đồ trang trí bàn ăn do con gái tự làm, và một hoạt động đặc biệt như nấu món mới, xem phim cùng nhau hay chơi trò chơi board game sau bữa ăn. Chúng tôi cũng thường xuyên mời bạn bè, đồng nghiệp đến ăn tối cùng, tạo nên một gia đình mở rộng theo cách riêng của mình. Câu chuyện của chị Quỳnh minh họa cho xu hướng tái định nghĩa gia đình và bữa cơm gia đình trong xã hội hiện đại, khi mà các mối quan hệ có thể linh hoạt mở rộng ra khỏi phạm vi huyết thống truyền thống.

Bữa cơm không chỉ là thức ăn, đó còn là linh hồn văn hóa cần được bảo tồn

Hành trình khám phá ý nghĩa của mâm cơm gia đình đưa chúng ta từ những giá trị truyền thống sâu sắc đến những thách thức hiện đại và cơ hội tái tạo. Bữa cơm gia đình không chỉ đơn thuần là thời điểm chia sẻ thức ăn, mà còn là không gian văn hóa thiêng liêng, nơi chúng ta nuôi dưỡng không chỉ cơ thể mà còn cả tâm hồn, giá trị và mối liên kết giữa các thế hệ. Trong bối cảnh cuộc sống hiện đại với nhịp độ nhanh và nhiều áp lực, việc bảo tồn và tái tạo văn hóa bữa cơm gia đình trở thành một thách thức nhưng đồng thời cũng là cơ hội để tái khẳng định những giá trị văn hóa cốt lõi của dân tộc.

Có thể chúng ta không thể và cũng không cần phải quay trở lại mô hình bữa cơm truyền thống một cách nguyên bản trong xã hội hiện đại. Thay vào đó, chúng ta có thể tái tạo tinh thần của bữa cơm gia đình với những hình thức mới, phù hợp với bối cảnh sống hiện tại nhưng vẫn giữ được bản chất: sự gắn kết, chia sẻ và nuôi dưỡng. Dù là một bữa cơm đầy đủ thành viên vào cuối tuần, một video call trong bữa tối với người thân ở xa, hay một bữa ăn đơn giản nhưng đầy ý nghĩa giữa mẹ đơn thân và con – tất cả đều có thể trở thành những hạt mầm để nuôi dưỡng văn hóa gia đình trong thời đại mới.

Như nhà văn hóa Hữu Ngọc từng viết: Mâm cơm Việt không chỉ nuôi sống thể xác mà còn nuôi dưỡng tâm hồn. Đó là nơi chúng ta học cách chia sẻ, lắng nghe, tôn trọng và yêu thương. Khi mâm cơm vắng bóng, không chỉ dạ dày đói mà cả tâm hồn cũng đói. Lời nhắc nhở này càng trở nên sâu sắc trong bối cảnh hiện tại, khi chúng ta đang chứng kiến sự tan rã dần dần của một nền văn hóa sống đã tồn tại qua nhiều thế kỷ.

Hãy nhớ rằng, trong mỗi bữa cơm gia đình, dù đơn giản hay phức tạp, truyền thống hay hiện đại, chúng ta không chỉ đang san sẻ thức ăn mà còn đang trao gửi những giá trị, kỷ niệm và tình yêu thương – những món ăn tinh thần mà không công nghệ hay tiện ích hiện đại nào có thể thay thế. Bằng cách tái khẳng định giá trị của bữa cơm gia đình và tìm kiếm những cách sáng tạo để duy trì và phát triển nó trong đời sống hiện đại, chúng ta không chỉ đang bảo tồn một phong tục văn hóa mà còn đang nuôi dưỡng chính nền tảng của xã hội: gia đình gắn kết và bền vững.

Về dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại

Bài viết Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình nằm trong khuôn khổ dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại do nhóm nghiên cứu nhavanrtuonglai và các cộng sự khởi xướng và chủ trì thực hiện trong giai đoạn 2017 – 2024, với sự tài trợ kinh phí, nguồn lực chuyên môn và tư vấn triển khai từ tổ chức Storytellers Vietnam. Dự án triển khai khảo sát tại 36 tỉnh thành trên cả nước, bao quát đa dạng địa bàn từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng sông Cửu Long, phân bố theo phổ địa lý xã hội từ đô thị lớn, vùng ven đô, nông thôn đến các khu vực dân tộc thiểu số.

Dự án đặt trọng tâm vào việc nghiên cứu các hình thái biểu hiện, các đứt gãy phi vật thể và khả năng tái sinh của di sản văn hóa trong bối cảnh chuyển đổi xã hội Việt Nam. Các chủ đề nghiên cứu được triển khai theo phương pháp phân tích chiều sâu, bao gồm: hiện tượng di cư lao động và sự đứt gãy kết nối văn hóa ở thế hệ trẻ; vai trò của ký ức tập thể và ký ức phi chính thống trong cấu trúc bản sắc vùng miền; chức năng biểu tượng và không gian kết nối của bữa cơm gia đình; sự chuyển hóa của văn hóa hình thể dưới tác động của mạng xã hội và nền kinh tế biểu tượng; biến đổi trong nghi lễ tang ma và quá trình hiện đại hóa các thực hành chia ly; vị thế biên chuyển của người cao tuổi trong cấu trúc gia đình đương đại; văn hóa lãng quên và hiện tượng phủ nhận ký ức tập thể; cùng với khủng hoảng bản sắc và trạng thái vô căn cước trong tiến trình đô thị hoá gia tốc.

Phương pháp tiếp cận của dự án mang tính liên ngành, kết hợp giữa nhân học thực địa, phân tích nhân học hình ảnh, phương pháp điều tra xã hội học, và phân tích diễn ngôn truyền thông. Quy trình thu thập dữ liệu được thiết kế theo phương pháp luận khoa học xã hội, bao gồm phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, điền dã liên vùng, khảo sát định tính về hồi ức tập thể, cũng như tổ chức đối thoại chuyên đề với các nhóm cộng đồng đại diện.

Ý kiến của người dân được ghi chép, phân loại và tổng hợp theo bộ công cụ và biểu mẫu cố định, nhằm đảm bảo tính hệ thống trong quá trình khai thác thông tin, tìm kiếm dữ liệu và xây dựng các kết luận dựa trên chứng cứ từ thông tin đầu vào. Nhóm nghiên cứu tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc đạo đức nghiên cứu, cam kết không điều hướng câu trả lời, không cung cấp thông tin sai lệch hoặc thiếu căn cứ thực chứng.

Ý kiến của chuyên gia được trích dẫn và sử dụng dựa trên các bài phỏng vấn chuyên sâu từ nhóm nghiên cứu, phát ngôn công khai trên báo chí và trích xuất từ các kết luận trong báo cáo khoa học của chuyên gia. Nhóm nghiên cứu bảo đảm tính chính xác và nguyên văn trong quá trình trích dẫn, không cung cấp thông tin sai lệch, thiếu căn cứ hoặc không có dẫn chứng liên quan đến các chuyên gia được tham chiếu trong nghiên cứu.

Dự án nhận được sự tham vấn học thuật từ các nhà nghiên cứu thuộc Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (VICAS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội. Đồng thời, quá trình triển khai thực địa có sự hợp tác chặt chẽ với các nhóm cộng đồng địa phương, các nhà báo, nghệ nhân dân gian, cán bộ văn hóa cấp huyện và tỉnh trong việc tham vấn, thực tế hóa các vấn đề nghiên cứu và đề xuất các giải pháp triển khai phù hợp với bối cảnh địa phương, giúp dự án đạt được các mục tiêu thu thập dữ liệu định tính và định lượng.

Thông qua dự án, nhavanrtuonglai và các cộng sự mong muốn không chỉ đóng góp vào việc làm rõ các quá trình biến đổi văn hóa hiện đang diễn ra trong các không gian xã hội khác nhau, mà còn kiến tạo nền tảng đối thoại đa chiều – nơi người dân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau trao đổi, tái thẩm định và định hình lại các giá trị văn hóa trong bối cảnh đương đại.

Các bài viết đã xuất bản:

– Ký ức tập thể và giá trị bảo tồn trong bối cảnh sáp nhập hành chính tại Việt Nam.

– Làng quê vắng bóng người trẻ – Khi hành trình mưu sinh dẫn đến sự rạn nứt văn hóa.

– Quê hương chỉ còn trong trí nhớ – Ký ức tập thể và sự phai mờ bản sắc địa phương.

– Tái thiết mạch nguồn – Làm mới bản sắc văn hóa để gìn giữ ký ức và kết nối thế hệ.

– Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình.

– Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp.

– Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện.

Với nhiều bài viết khác đang trong quá trình biên tập, dự án hứa hẹn sẽ tiếp tục mở ra những góc nhìn mới mẻ về hành trình tìm kiếm, giữ gìn và tái tạo bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.