Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp

Trong nhịp sống hối hả của thời đại hiện nay, ngay cả những khoảnh khắc thiêng liêng nhất của đời người cũng bị đẩy nhanh, rút gọn và đơn giản hóa. Cái chết – ranh giới cuối cùng của kiếp người, vốn được tôn kính qua các nghi lễ phức tạp và sâu sắc, nay đang dần trở thành một thủ tục cần hoàn tất. Tang lễ hiện đại có xu hướng hướng tới sự nhanh chóng, sạch sẽ và thuận tiện, nhưng trong quá trình đó, chúng ta đang đánh mất điều gì? Bài viết này đi vào tìm hiểu sự biến đổi của nghi lễ tang ma từ góc nhìn nhân học và xã hội học, phân tích tác động của việc công nghiệp hóa cái chết đến khả năng đối diện với nỗi đau mất mát của con người hiện đại, đồng thời đề xuất những cách thức gìn giữ yếu tố nhân văn trong văn hóa tử sinh.

Cái chết từng là nghi lễ mang tính cộng đồng

Qua bao thời đại, cái chết không chỉ là sự kiện cá nhân mà còn là hiện tượng xã hội sâu sắc. Tang lễ truyền thống vừa là không gian bày tỏ lòng kính trọng với người đã khuất, vừa là dịp cộng đồng đoàn kết, chia sẻ và cùng nhau chữa lành. Những nghi thức phức tạp quanh cái chết không chỉ phản ánh hệ giá trị văn hóa mà còn là công cụ tâm lý giúp người ở lại đối diện với mất mát. Phần này sẽ khám phá ý nghĩa đích thực của tang lễ truyền thống và giá trị không thể thay thế của chúng trong đời sống tinh thần của cộng đồng.

Tang lễ – Nơi thể hiện vai trò, tầng lớp, và triết lý sống

Trong xã hội truyền thống, tang lễ không đơn thuần là nghi thức tiễn biệt người đã khuất mà còn là tấm gương phản chiếu cấu trúc xã hội, hệ giá trị và triết lý sống sâu sắc của cộng đồng. Tại mỗi vùng miền, dân tộc khác nhau, tang lễ mang những sắc thái riêng biệt, nhưng đều có điểm chung là sự trang nghiêm, chu đáo và đầy ý nghĩa biểu tượng. Nếu quan sát một đám tang truyền thống của người Việt, người ta sẽ thấy trật tự xã hội được tái hiện qua vị trí, trang phục và vai trò của từng người tham dự. Con cháu trong gia đình, họ hàng gần xa, láng giềng, bạn bè, mỗi người đều có vị trí và nhiệm vụ riêng, từ việc khóc than, dâng hương, đọc văn tế đến chuẩn bị lễ vật, lo liệu hậu sự.

Cụ Nguyễn Văn Huyên, nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam, từng chỉ ra rằng: Tang lễ là dịp để người dân làng thể hiện lòng thành kính với người đã khuất, đồng thời là cơ hội để củng cố mối quan hệ cộng đồng. Quả vậy, trong tang lễ truyền thống, mọi người dân trong làng đều có trách nhiệm góp sức, dù chỉ là việc nhỏ như mang một bó nhang, một mâm cơm hay giúp đỡ gia đình tang chủ các công việc thường ngày. Sự tham gia này không chỉ thể hiện tình làng nghĩa xóm mà còn là cách để mỗi người đặt mình vào trật tự xã hội, nhận thức rõ vị trí và vai trò của bản thân trong cộng đồng.

Đám tang của cụ Trần Văn Minh ở làng Đông Ngạc (Hà Nội) cách đây vài thập kỷ là một ví dụ điển hình. Cụ Minh vốn là một bậc cao niên được kính trọng trong làng. Khi cụ qua đời, cả làng như ngừng lại. Nhà ai cũng có người đến viếng, các hoạt động vui chơi, hội hè tạm dừng trong mấy ngày tang lễ. Những người đàn ông trong làng luân phiên canh thức bên linh cữu, phụ nữ lo việc bếp núc, thanh niên trai tráng lo việc đào huyệt, khiêng quan tài. Sống gửi thác về – câu tục ngữ này được thể hiện sinh động qua cảnh tượng cả làng tiễn đưa một thành viên về nơi an nghỉ cuối cùng. Trật tự này không chỉ phản ánh cấu trúc xã hội mà còn là biểu hiện của triết lý sống coi trọng cội nguồn, tôn kính tổ tiên và gắn kết cộng đồng của người Việt.

Trong tang lễ truyền thống còn ẩn chứa cả một hệ thống biểu tượng phức tạp về sự sống và cái chết. Màu trắng trong tang phục, những lá cờ ngũ sắc, tiếng kèn trống tang, khói hương nghi ngút… tất cả đều là ngôn ngữ biểu tượng giúp người sống giao tiếp với người đã khuất và thế giới tâm linh. Triết lý về sự luân hồi, về mối liên hệ giữa người sống và người chết được thể hiện qua từng chi tiết nhỏ trong tang lễ. Người ta tin rằng, thông qua các nghi thức tỉ mỉ này, linh hồn người chết sẽ được siêu thoát, người sống sẽ tìm được sự bình an và niềm tin vào trật tự vũ trụ, vào dòng chảy liên tục của sự sống và cái chết.

Nghi thức tiễn biệt – Một phần của quá trình chữa lành

Nghi thức tiễn biệt trong tang lễ truyền thống không chỉ là những hình thức bên ngoài mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ tâm lý cho người ở lại đối diện với mất mát. Mỗi bước trong tang lễ – từ khâm liệm, nhập quan, cúng cơm, thức đêm bên linh cữu đến đưa tang, hạ huyệt – đều tạo ra không gian và thời gian cho quá trình chia tay, giúp người thân dần dần chấp nhận sự thật đau đớn về cái chết của người thân yêu. Tiến sĩ Đặng Hoài Nam, chuyên gia về tâm lý học tang chế, từng nhận xét: Các nghi thức tang lễ truyền thống giống như liệu pháp tâm lý tự nhiên, giúp người ở lại trải qua các giai đoạn của quá trình đau buồn một cách trọn vẹn.

Lấy ví dụ từ nghi thức thức đêm canh xác – một phần không thể thiếu trong tang lễ truyền thống Việt Nam. Suốt ba đêm (hoặc nhiều hơn tùy theo phong tục địa phương), người thân, họ hàng và láng giềng luân phiên thức bên linh cữu, đốt nến, thắp hương và đọc kinh cầu nguyện. Bà Nguyễn Thị Lan, 78 tuổi, người làng Vĩnh Phúc, chia sẻ: Những đêm thức canh bên linh cữu chồng tôi là khoảng thời gian quý giá để tôi cảm nhận trọn vẹn nỗi đau và dần dần chấp nhận sự thật. Mỗi lần thắp một nén hương, tôi lại có cơ hội trò chuyện với ông ấy lần cuối, nhớ lại những kỷ niệm và dần dần chuẩn bị tinh thần cho cuộc sống không có ông ấy.

Không chỉ vậy, những câu chuyện được kể lại, những kỷ niệm được chia sẻ trong những đêm thức canh còn giúp gìn giữ hình ảnh, tính cách và di sản tinh thần của người đã khuất. Người già kể về người quá cố, người trẻ lắng nghe và học hỏi – đây là cách truyền thống để lưu giữ ký ức về người đã khuất trong tâm trí cộng đồng. Qua những câu chuyện này, hình ảnh người đã mất dần dần chuyển từ hiện thực vật lý sang ký ức tập thể, từ một cá nhân cụ thể sang một phần của lịch sử gia đình, dòng họ. Quá trình này giúp người thân không cảm thấy người quá cố hoàn toàn biến mất mà vẫn tồn tại theo một cách khác.

Nghi thức khóc than, mặc dù đôi khi bị xem là cường điệu, thực ra cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giải phóng cảm xúc. Trong nhiều nền văn hóa, việc khóc than không chỉ là biểu hiện của nỗi đau cá nhân mà còn là trách nhiệm xã hội, thể hiện lòng kính trọng với người đã khuất. Bà Trần Thị Mai, một nghệ nhân khóc than ở miền Trung, giải thích: Khóc than không phải chỉ là khóc lóc ầm ĩ. Đó là nghệ thuật kể lại cuộc đời người đã khuất, ca ngợi những đức tính tốt đẹp của họ và bày tỏ nỗi nhớ thương sâu sắc. Khi khóc than, tôi giúp gia đình tang chủ giải tỏa nỗi đau, đồng thời giữ gìn ký ức về người đã mất.

Lễ tang – Quá trình chuyển đổi trạng thái cho người sống và người chết

Tang lễ truyền thống không chỉ là nghi thức tiễn đưa người chết mà còn là quá trình chuyển đổi trạng thái quan trọng cả cho người đã khuất lẫn những người còn sống. Đối với người đã mất, tang lễ được thiết kế để đảm bảo linh hồn họ có thể an bình rời khỏi thế giới trần tục và chuyển sang một hình thái tồn tại mới – dù là siêu thoát theo quan niệm Phật giáo, trở thành tổ tiên phù hộ con cháu trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, hay đơn giản là một dạng hiện hữu khác trong vũ trụ. Mỗi nghi thức, từ lễ mộc dục (tắm rửa cho người chết), khâm liệm, đến các nghi thức cúng bái và hỏa táng hoặc mai táng, đều có ý nghĩa riêng trong việc hỗ trợ quá trình chuyển đổi này.

Giáo sư Trần Ngọc Thêm, nhà nghiên cứu văn hóa, chỉ ra rằng: Trong quan niệm truyền thống, con người không chỉ có thân xác mà còn có linh hồn. Khi thân xác không còn, linh hồn cần được giúp đỡ để tìm được đường đi. Các nghi thức tang lễ chính là bản đồ hướng dẫn linh hồn trong hành trình này. Đây là lý do tại sao trong nhiều nền văn hóa, người ta thường đặt những vật dụng cần thiết bên cạnh người chết như tiền vàng, quần áo, thậm chí thức ăn và các vật dụng hàng ngày. Những món đồ này được tin là sẽ giúp ích cho người quá cố trong cuộc sống mới của họ ở thế giới bên kia.

Đối với người sống, đặc biệt là những người thân trực tiếp, tang lễ đánh dấu sự chuyển đổi từ trạng thái bình thường sang trạng thái tang chế – một giai đoạn đặc biệt với những quy tắc, hạn chế và bổn phận riêng. Nhà nhân học Robert Hertz đã mô tả tang lễ như một nghi lễ chuyển đổi (rite of passage) không chỉ cho người chết mà còn cho cả những người sống sót. Trong thời gian tang chế, người thân thường phải tuân thủ nhiều quy định nghiêm ngặt như kiêng cử ăn uống, không tham gia các hoạt động vui chơi, giải trí, mặc trang phục tang đặc biệt, và thực hiện các nghi thức cúng bái định kỳ.

Ở làng quê Việt Nam, khi có người mất, con cháu trong gia đình phải để tang trong thời gian dài, từ một đến ba năm tùy theo mối quan hệ. Trong thời gian này, họ phải mặc áo trắng (hoặc áo chàm trong một số vùng miền), không được tham gia các lễ hội, cưới hỏi hay các dịp vui chơi. Ông Lê Văn Tâm, 63 tuổi, người Hà Nam, kể lại: Khi cha tôi mất, suốt ba năm để tang, tôi không dự tiệc cưới của bất kỳ ai, không đi hát hò, không mặc quần áo màu sắc. Điều này không chỉ là để tỏ lòng hiếu kính với cha mà còn giúp tôi và gia đình có thời gian để thực sự cảm nhận và vượt qua nỗi đau mất mát.

Sau khi kết thúc thời gian để tang (thường đánh dấu bằng lễ mãn tang hay lễ trừ phục), người thân mới chính thức trở lại cuộc sống bình thường. Quá trình này tạo ra một thời gian chữa lành được xã hội công nhận và tôn trọng, cho phép người ở lại đối diện với mất mát một cách trọn vẹn trước khi quay trở lại nhịp sống thường ngày. Đây chính là khía cạnh tâm lý sâu sắc của tang lễ truyền thống – tạo ra không gian và thời gian an toàn cho quá trình đau buồn, giúp người sống không chỉ chấp nhận cái chết của người thân mà còn tái định nghĩa bản thân và vai trò của mình trong một thế giới không còn người thân yêu đó.

Sức mạnh của sự chia sẻ cộng đồng trong tang lễ

Tang lễ truyền thống là dịp để cộng đồng thể hiện tình đoàn kết và hỗ trợ lẫn nhau trong những thời khắc khó khăn nhất. Khi một gia đình có người thân qua đời, cả làng xóm, họ hàng đều góp sức để chia sẻ gánh nặng về tinh thần lẫn vật chất. Hiện tượng này không chỉ diễn ra ở Việt Nam mà còn phổ biến trong nhiều nền văn hóa trên thế giới, từ các làng mạc châu Phi đến cộng đồng bản địa ở châu Mỹ và châu Đại Dương. Đó là biểu hiện của một nguyên tắc xã hội sâu sắc: trong đối diện với cái chết – điều không thể tránh khỏi với tất cả mọi người – con người cần đến nhau.

Tại làng quê Việt Nam, khi nhà nào có tang, cả làng đều góp gạo thổi cơm chung. Người dân trong làng lần lượt mang gạo, thực phẩm đến chia sẻ, giúp lo liệu các khâu trong tang lễ. Hội đồng niên cao trong làng thường đứng ra hướng dẫn các nghi thức, đảm bảo mọi việc được thực hiện đúng theo phong tục. Phụ nữ trong làng giúp nấu nướng, tiếp đón khách viếng. Đàn ông lo việc đào huyệt, khiêng quan tài. Thanh niên trai tráng thay phiên nhau thức đêm canh xác và hỗ trợ các công việc nặng nhọc. Bà Nguyễn Thị Hạnh, 75 tuổi ở làng Yên Sở, tâm sự: Khi chồng tôi mất, nếu không có bà con làng xóm, tôi không biết phải làm sao. Họ lo từ A đến Z, từ việc mua quan tài, liên hệ thầy cúng, đến nấu cơm cho khách viếng. Tôi chỉ việc khóc thương chồng mình.

Sức mạnh của sự chia sẻ cộng đồng không chỉ nằm ở khía cạnh vật chất mà còn ở sự đồng cảm và hiện diện. Trong tang lễ truyền thống, người dân trong làng đến thăm viếng không chỉ là để bày tỏ lòng kính trọng với người đã khuất mà còn để chia sẻ nỗi đau với gia đình tang chủ. Họ ngồi lại, lắng nghe những câu chuyện về người đã mất, chia sẻ những kỷ niệm và đôi khi chỉ đơn giản là im lặng bên cạnh những người đang đau buồn. Sự hiện diện này tạo ra một mạng lưới an toàn tình cảm, giúp người ở lại không cảm thấy cô đơn trong nỗi đau của mình.

Nhà nhân học Margaret Mead từng nhận xét rằng cách một xã hội đối xử với người chết phản ánh nhiều điều về cách họ đối xử với người sống. Trong xã hội truyền thống, tang lễ là dịp để khẳng định các giá trị cốt lõi như tình làng nghĩa xóm, tinh thần một con ngựa đau, cả tàu không ăn cỏ. Những giá trị này không chỉ an ủi người đang đau buồn mà còn củng cố niềm tin vào sự tương trợ lẫn nhau của cộng đồng, tạo nên cảm giác an toàn và thuộc về cho mỗi thành viên. Khi một người biết rằng khi họ ra đi, cộng đồng sẽ chăm sóc người thân của họ và tôn vinh ký ức về họ, họ có thể sống và đối diện với cái chết một cách thanh thản hơn.

Tang lễ hiện đại – Nhanh, sạch, tiện, nhưng trống rỗng

Trong xã hội công nghiệp hóa và đô thị hóa ngày nay, tang lễ đang trải qua những biến đổi sâu sắc về hình thức, thời gian và ý nghĩa. Dưới áp lực của nhịp sống nhanh, không gian sống hạn chế và quy định đô thị, nhiều nghi thức tang lễ truyền thống đã bị rút gọn hoặc loại bỏ. Tang lễ hiện đại ngày càng trở nên hiệu quả theo logic của xã hội công nghiệp: nhanh gọn, vệ sinh và thuận tiện. Tuy nhiên, trong quá trình tối ưu hóa về mặt logistics, phải chăng chúng ta đang vô tình làm nghèo nàn hóa một nghi lễ chuyển đổi quan trọng của đời người? Phần này sẽ phân tích hiện trạng tang lễ hiện đại và những hệ lụy tâm lý, xã hội của việc công nghiệp hóa cái chết.

Công nghiệp hóa tang ma – Vắng bóng cảm xúc thật

Xã hội hiện đại với nhịp sống nhanh và áp lực công việc liên tục đã dần chuyển đổi tang lễ thành một quy trình cần hoàn tất càng nhanh càng tốt. Ngày nay, thời gian dành cho tang lễ đã bị rút ngắn đáng kể – từ nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần trong xã hội truyền thống xuống còn vài ngày hoặc chỉ một ngày trong xã hội hiện đại. Ở nhiều thành phố lớn, nhà tang lễ thường hoạt động theo lịch trình nghiêm ngặt, với những khung giờ cố định cho mỗi gia đình. Hiện tượng này không chỉ diễn ra tại Việt Nam mà còn phổ biến ở nhiều quốc gia trên thế giới đang trải qua quá trình đô thị hóa nhanh chóng.

Tại Nhà tang lễ Quốc gia ở Hà Nội, một ngày thường diễn ra hàng chục lễ tang theo lịch sắp xếp sẵn. Mỗi gia đình được phân bổ một khung giờ cụ thể, thường kéo dài khoảng 1 – 2 giờ đồng hồ cho nghi lễ cầu siêu và từ biệt người quá cố. Sau đó, đoàn tang nhanh chóng di chuyển ra nghĩa trang để tiến hành hỏa táng hoặc mai táng, nhường chỗ cho gia đình kế tiếp. Ông Nguyễn Văn Dũng, 58 tuổi, chia sẻ về lễ tang của mẹ ông: Tất cả diễn ra quá nhanh. Chúng tôi đến nhà tang lễ lúc 9 giờ sáng, và đến 11 giờ đã phải rời đi. Tôi còn chưa kịp cảm nhận trọn vẹn thời khắc chia ly với mẹ.

Quá trình công nghiệp hóa tang lễ không chỉ thể hiện ở việc rút ngắn thời gian mà còn ở cách thức tổ chức chuyên nghiệp, tiêu chuẩn hóa. Các công ty dịch vụ tang lễ cung cấp những gói dịch vụ hoàn chỉnh, từ khâm liệm, trang trí phòng viếng, nghi lễ tôn giáo đến việc di chuyển và mai táng. Tất cả đều được thực hiện theo quy trình chuẩn, với những nhân viên chuyên nghiệp nhưng thường không có mối liên hệ tình cảm nào với người quá cố. Tiến sĩ Phạm Quỳnh Anh, nhà xã hội học nghiên cứu về tang lễ hiện đại, nhận xét: Tang lễ đang dần trở thành một dịch vụ được đóng gói sẵn thay vì một nghi lễ được cộng đồng cùng nhau thực hiện. Điều này làm giảm đáng kể chiều sâu cảm xúc và ý nghĩa văn hóa của tang lễ.

Một khía cạnh đáng chú ý khác của công nghiệp hóa tang lễ là xu hướng làm sạch cái chết. Trong xã hội hiện đại, mọi thứ liên quan đến cái chết dường như đều được thiết kế để giảm thiểu sự khó chịu và đau đớn. Thi thể được xử lý bởi chuyên gia, quan tài được thiết kế để thân thiện với người xem, và toàn bộ không gian tang lễ thường được trang trí trang nhã, thậm chí có phần trung tính về mặt cảm xúc. Ở nhiều nhà tang lễ hiện đại, không gian được thiết kế giống như một phòng khách sang trọng hơn là không gian để đối diện với cái chết. Không khí thanh tịnh, âm nhạc nhẹ nhàng, hoa tươi và ánh sáng dịu – tất cả đều nhằm làm dịu thực tế của cái chết.

Nhà phê bình văn hóa Jessica Mitford trong tác phẩm The American Way of Death đã chỉ trích mạnh mẽ xu hướng này: Chúng ta đang cố gắng biến cái chết thành một sự kiện vệ sinh, thẩm mỹ và không gây xáo trộn. Nhưng trong quá trình đó, chúng ta đã tước đi cơ hội để con người đối diện trực tiếp với thực tế của cái chết và quá trình tự nhiên của nỗi đau. Quan điểm này cũng đúng với thực tế tang lễ hiện đại ở nhiều nước châu Á, nơi truyền thống tang lễ giàu cảm xúc đang dần bị thay thế bởi những nghi thức được lập trình sẵn, thiếu vắng không gian cho biểu hiện cảm xúc tự nhiên.

Khi tang lễ trở thành dịch vụ hơn là nghi lễ

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, tang lễ đang dần chuyển đổi từ một nghi lễ cộng đồng sang một dịch vụ thương mại. Sự chuyển đổi này mang những hệ lụy sâu sắc về mặt văn hóa và tâm lý xã hội. Khi logic thị trường thâm nhập vào không gian thiêng liêng của cái chết, những giá trị cốt lõi của tang lễ như sự chia sẻ cộng đồng, không gian biểu đạt cảm xúc và quá trình chữa lành tự nhiên đang bị đe dọa nghiêm trọng. Tang lễ không còn là dịp để cộng đồng tụ họp và chia sẻ nỗi đau mà đã trở thành một sự kiện cần được quản lý hiệu quả.

Tại các thành phố lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh hay Đà Nẵng, công ty dịch vụ tang lễ đã trở nên phổ biến và hoạt động theo mô hình kinh doanh chuyên nghiệp. Khách hàng có thể lựa chọn các gói dịch vụ với nhiều mức giá khác nhau, từ cơ bản đến cao cấp, bao gồm đầy đủ các khâu từ khâm liệm, trang trí phòng viếng, nghi lễ tôn giáo, đến di chuyển, hỏa táng hoặc mai táng. Ông Trần Văn Hùng, giám đốc một công ty dịch vụ tang lễ tại Hà Nội, chia sẻ: Chúng tôi cung cấp dịch vụ trọn gói để giảm bớt gánh nặng cho gia đình có người thân qua đời. Từ việc làm thủ tục giấy tờ, trang trí nhà tang lễ đến mời thầy cúng, thuê người khóc, chúng tôi đều có thể đảm nhận.

Hiện tượng thuê người khóc là một minh chứng đáng chú ý cho sự thương mại hóa tang lễ. Trong xã hội truyền thống, việc khóc than trong đám tang là biểu hiện tự nhiên của nỗi đau và cũng là cách để người thân tỏ lòng kính trọng với người đã khuất. Ngày nay, khi nhiều người không có thời gian hoặc không biết cách thể hiện nỗi đau theo cách truyền thống, dịch vụ thuê người khóc ra đời như một giải pháp thay thế. Những người khóc chuyên nghiệp được trả tiền để biểu diễn nỗi đau thay cho gia đình tang chủ, đôi khi với những màn khóc lóc, gào thét đầy kịch tính.

Bà Lê Thị Xuân, 65 tuổi, một người từng tham dự nhiều đám tang cả truyền thống và hiện đại, nhận xét: Tôi thấy buồn khi chứng kiến đám tang bây giờ. Mọi thứ đều có thể mua được bằng tiền – từ vòng hoa, quan tài đắt tiền đến cả nước mắt. Nhưng dù chi bao nhiêu tiền, người ta vẫn không mua được cảm xúc thật và sự đồng cảm chân thành từ cộng đồng.

Không chỉ ở Việt Nam, xu hướng thương mại hóa tang lễ đang diễn ra trên toàn cầu, đặc biệt tại các nước đang phát triển nhanh. Tại Trung Quốc, ngành công nghiệp tang lễ đang bùng nổ với doanh thu hàng tỷ đô la mỗi năm, cung cấp mọi thứ từ dịch vụ cơ bản đến những nghi lễ xa hoa với nhiều màn trình diễn. Tại Nhật Bản, các công ty tang lễ cung cấp dịch vụ theo giờ cho những người không có thời gian tham dự đám tang người thân – họ có thể đến viếng trong một khoảng thời gian ngắn và nhanh chóng quay lại công việc.

Nhà xã hội học Tony Walter, chuyên gia về nghiên cứu tang lễ, đã cảnh báo về hiện tượng này: Khi tang lễ trở thành một dịch vụ thuần túy thương mại, chúng ta đang đánh mất khía cạnh cộng đồng và nghi lễ của nó. Tang lễ không chỉ là việc xử lý người chết mà còn là cách để cộng đồng đối diện với mất mát và tái khẳng định mối liên kết giữa họ. Khi chúng ta thuê ngoài mọi khía cạnh của tang lễ, chúng ta cũng đang thuê ngoài cơ hội để xây dựng và củng cố những mối liên kết này.

Một khía cạnh khác của việc thương mại hóa tang lễ là sự phân hóa xã hội ngày càng rõ rệt thông qua chi phí và quy mô tang lễ. Trong xã hội truyền thống, dù giàu hay nghèo, tang lễ vẫn diễn ra với sự tham gia của cả cộng đồng và tuân theo những nghi thức cơ bản giống nhau. Ngày nay, tang lễ có thể trở thành biểu tượng của địa vị xã hội, với những khác biệt lớn về chi phí, quy mô và hình thức tổ chức. Hiện tượng này không chỉ phản ánh khoảng cách giàu nghèo ngày càng lớn mà còn làm suy yếu tính cộng đồng và bình đẳng trong đối diện với cái chết – điều vốn là một trải nghiệm phổ quát của con người.

Áp lực thời gian và không gian đô thị đối với tang lễ hiện đại

Nhịp sống đô thị nhanh chóng cùng với không gian sống hạn hẹp đã tạo ra những áp lực đáng kể đối với việc tổ chức tang lễ theo cách truyền thống. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, nhiều nghi thức tang lễ truyền thống trở nên khó thực hiện, thậm chí không thể áp dụng trong điều kiện sống hiện đại. Sự biến đổi này không chỉ là kết quả của thay đổi lối sống mà còn do những quy định pháp lý và hạn chế về không gian đô thị.

Tại các thành phố lớn ở Việt Nam, việc tổ chức tang lễ tại nhà – vốn là truyền thống lâu đời – ngày càng trở nên khó khăn. Không gian sống trong các chung cư, nhà phố hiện đại thường quá nhỏ để dựng rạp, đặt bàn thờ và tiếp đón người đến viếng. Chưa kể, nhiều khu dân cư có quy định nghiêm ngặt về vệ sinh môi trường và trật tự công cộng, không cho phép việc tổ chức tang lễ tại nhà. Kết quả là, ngày càng nhiều gia đình buộc phải đưa người thân đã khuất đến nhà tang lễ công cộng, nơi không gian và thời gian đều bị giới hạn chặt chẽ.

Anh Nguyễn Minh Tuấn, 38 tuổi, sống tại chung cư ở quận Cầu Giấy, Hà Nội, kể lại trải nghiệm khi ông nội anh qua đời: Chúng tôi không thể tổ chức tang lễ tại chung cư vì diện tích căn hộ chỉ 70m2 và ban quản lý không cho phép. Chúng tôi phải đưa ông trực tiếp đến nhà tang lễ thành phố. Tại đó, mọi thứ diễn ra theo quy trình cứng nhắc – 2 giờ cho lễ viếng, 1 giờ cho lễ cầu siêu, sau đó là di chuyển ra nghĩa trang. Cảm giác rất vội vàng và thiếu sự riêng tư, không giống như những đám tang ở quê tôi trước đây.

Không chỉ không gian bị hạn chế, thời gian dành cho tang lễ cũng bị rút ngắn đáng kể do áp lực công việc và lối sống hiện đại. Nhiều người không thể xin nghỉ phép dài ngày để tham gia đầy đủ các nghi thức tang lễ như trước đây. Ngay cả người thân trực tiếp của người quá cố cũng thường chỉ có thể xin nghỉ phép 1 – 3 ngày, không đủ thời gian để thực hiện đầy đủ các nghi thức truyền thống vốn kéo dài nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần. Chưa kể, nhiều người phải di chuyển từ xa để về dự tang lễ, càng làm tăng áp lực về thời gian và chi phí.

Bà Trần Thị Minh Hương, chuyên gia về văn hóa dân gian, nhận xét: Thời gian và không gian là hai yếu tố quan trọng của tang lễ truyền thống. Thời gian đủ dài để trải nghiệm đầy đủ quá trình đau buồn, không gian đủ rộng để cộng đồng tụ họp và chia sẻ. Khi cả hai yếu tố này bị co hẹp, tang lễ không còn đủ dung lượng để chứa đựng ý nghĩa văn hóa và tâm lý vốn có của nó.

Các quy định đô thị về vệ sinh môi trường và trật tự công cộng cũng đặt ra những hạn chế đáng kể đối với tang lễ truyền thống. Tại nhiều thành phố, việc rước linh cữu trên các tuyến phố chính, đốt vàng mã với số lượng lớn hay sử dụng kèn trống tang trong khu dân cư đều bị cấm hoặc hạn chế nghiêm ngặt. Những quy định này, dù hợp lý về mặt quản lý đô thị, đã góp phần làm suy giảm không gian biểu đạt văn hóa trong tang lễ.

Ở một số đô thị lớn ở châu Á như Hồng Kông hay Singapore, nơi mật độ dân số cực cao và đất đai khan hiếm, tình trạng này càng trở nên nghiêm trọng hơn. Tại Hồng Kông, nhiều gia đình phải đặt trước địa điểm tổ chức tang lễ nhiều tháng trước, và thời gian cho mỗi tang lễ được kiểm soát chặt chẽ để tối ưu hóa việc sử dụng cơ sở hạ tầng hạn chế. Tại Singapore, chính phủ khuyến khích hỏa táng thay vì mai táng truyền thống để tiết kiệm đất đai, và nhiều nghi thức truyền thống phải được điều chỉnh để phù hợp với quy định đô thị.

Mất liên kết giữa con người và tự nhiên trong tang lễ

Một khía cạnh quan trọng khác của sự biến đổi tang lễ trong thời đại hiện đại là sự đứt gãy mối liên hệ tự nhiên giữa con người và tử vong – một phần không thể tách rời của vòng tuần hoàn tự nhiên. Trong xã hội truyền thống, cái chết và các nghi lễ tang ma đều gắn liền với các yếu tố tự nhiên: đất, nước, lửa, không khí. Mai táng truyền thống thể hiện quan niệm trở về với đất – nơi con người sinh ra và sẽ quay về. Hỏa táng biểu tượng cho sự thanh tẩy và giải phóng linh hồn qua ngọn lửa. Tất cả đều thể hiện mối liên hệ hữu cơ giữa con người và tự nhiên, giữa sự sống và cái chết.

Trong xã hội hiện đại, mối liên hệ này đang dần bị đứt gãy. Tang lễ ngày càng diễn ra trong không gian nhân tạo, vô trùng của các nhà tang lễ hiện đại với điều hòa nhiệt độ, ánh sáng nhân tạo và không khí được lọc sạch. Quá trình xử lý thi thể được thực hiện bởi các chuyên gia với công nghệ hiện đại, cách ly hoàn toàn với gia đình và môi trường tự nhiên. Ngay cả việc mai táng cũng trở nên sạch sẽ hơn với các quan tài kín, lót chống thấm và nghĩa trang được thiết kế như công viên hơn là nơi an nghỉ cuối cùng gắn liền với đất.

Giáo sư Đặng Văn Minh, chuyên gia về nhân học sinh thái, chỉ ra rằng: Khi con người tách biệt cái chết khỏi tự nhiên, chúng ta cũng đang tách biệt chính mình khỏi một phần quan trọng của vòng đời tự nhiên. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến cách chúng ta hiểu về cái chết mà còn ảnh hưởng đến cách chúng ta sống và đối xử với môi trường tự nhiên.

Tại nhiều thành phố lớn, xu hướng nghĩa trang xanh hay tang lễ sinh thái đang nổi lên như một nỗ lực khôi phục mối liên hệ giữa tang lễ và tự nhiên. Những mô hình này khuyến khích mai táng tự nhiên, không sử dụng hóa chất ướp xác, quan tài bằng vật liệu phân hủy sinh học, và trồng cây thay vì dựng bia mộ. Tiến sĩ Nguyễn Thu Hà, người khởi xướng dự án Rừng Ký Ức – một mô hình nghĩa trang sinh thái tại Việt Nam giải thích: Chúng tôi muốn tạo ra một không gian nơi sự sống và cái chết gặp gỡ một cách tự nhiên. Khi một người được mai táng tại đây, họ thực sự trở thành một phần của vòng tuần hoàn tự nhiên, nuôi dưỡng cây cối và sự sống mới.

Tuy nhiên, những sáng kiến như vậy vẫn còn khá mới mẻ và chưa phổ biến rộng rãi. Phần lớn tang lễ hiện đại vẫn diễn ra trong không gian nhân tạo, tách biệt khỏi nhịp điệu tự nhiên của sự sống và cái chết. Sự tách biệt này không chỉ làm nghèo nàn hóa trải nghiệm tang lễ mà còn góp phần vào sự xa lạ và sợ hãi cái chết trong xã hội hiện đại – điều mà nhiều nhà tâm lý học cho rằng là một trong những bệnh lý văn hóa của thời đại chúng ta.

Mất nghi lễ – Mất luôn khả năng chấp nhận nỗi đau

Sự mai một của nghi lễ tang ma truyền thống không chỉ là vấn đề văn hóa mà còn để lại những hệ lụy sâu sắc về mặt tâm lý và xã hội. Khi không gian và thời gian dành cho việc tiễn biệt, đau buồn và chia sẻ bị thu hẹp, con người hiện đại đang đánh mất đi những công cụ tâm lý quý báu để đối diện và vượt qua mất mát. Phần này sẽ khám phá mối liên hệ giữa sự mai một của nghi lễ tang ma với khả năng chấp nhận và vượt qua nỗi đau của cá nhân và cộng đồng, đồng thời phân tích những hậu quả tâm lý xã hội của hiện tượng này.

Không gian chia sẻ nỗi buồn bị thu hẹp

Trong xã hội truyền thống, tang lễ tạo ra một không gian xã hội được công nhận và tôn trọng, nơi con người có thể bày tỏ nỗi đau một cách tự nhiên và nhận được sự đồng cảm, chia sẻ từ cộng đồng. Đây không chỉ là không gian vật lý mà còn là không gian tâm lý và xã hội, được bảo vệ bởi các chuẩn mực và giá trị văn hóa. Trong không gian này, sự đau buồn không chỉ được chấp nhận mà còn được tôn trọng như một phần tất yếu của trải nghiệm con người đối với mất mát.

Ngày nay, khi tang lễ bị rút ngắn và đơn giản hóa, không gian này đang dần bị thu hẹp, thậm chí biến mất. Tang lễ hiện đại thường diễn ra trong không gian công cộng nhưng vô danh của các nhà tang lễ, với thời gian hạn chế và sự tham gia hời hợt của nhiều người. Khác với không gian làng xóm thân thuộc trong tang lễ truyền thống, không gian nhà tang lễ hiện đại thường thiếu đi yếu tố cộng đồng và sự gắn kết sâu sắc giữa những người tham dự.

Bà Lương Thị Mai, 72 tuổi, chia sẻ về trải nghiệm khi chồng bà qua đời tại một bệnh viện ở Hà Nội: Chồng tôi mất lúc 3 giờ sáng tại bệnh viện. Sáng hôm sau, chúng tôi đưa ông ấy đến nhà tang lễ, và đến trưa hôm sau thì hỏa táng. Tất cả diễn ra quá nhanh. Tôi còn chưa kịp thấm thía nỗi đau thì mọi thứ đã kết thúc. Sau tang lễ, mọi người nhanh chóng trở về với cuộc sống của họ, còn tôi ở lại với nỗi cô đơn. Ở quê tôi ngày xưa, sau khi chôn cất, bà con làng xóm vẫn thường xuyên qua lại thăm hỏi, an ủi gia đình có người mất trong nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần.

Tiến sĩ Lê Thị Thanh Hà, nhà tâm lý học chuyên về đau buồn và mất mát, giải thích: Không gian chia sẻ nỗi buồn không chỉ quan trọng về mặt cảm xúc mà còn có chức năng xã hội và tâm lý sâu sắc. Đó là nơi con người được phép bày tỏ nỗi đau mà không sợ bị phán xét, nơi họ nhận được sự đồng cảm và hỗ trợ từ cộng đồng. Khi không gian này bị thu hẹp, người đau buồn dễ cảm thấy cô lập và bị bỏ rơi với nỗi đau của mình.

Một nghiên cứu gần đây của Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch về phản ứng đau buồn trong xã hội hiện đại Việt Nam đã phát hiện rằng nhiều người báo cáo cảm giác không được phép đau buồn sau khi người thân qua đời. Họ cảm thấy áp lực phải nhanh chóng quay trở lại cuộc sống bình thường, kiềm chế biểu hiện cảm xúc và vượt qua nỗi đau trong thời gian ngắn. Áp lực này một phần xuất phát từ việc thiếu vắng không gian văn hóa và xã hội chính thức dành cho việc bày tỏ và chia sẻ nỗi đau.

Trong xã hội truyền thống, thời gian để tang – kéo dài từ một đến ba năm tùy theo mối quan hệ với người quá cố – tạo ra một khoảng thời gian được xã hội công nhận cho quá trình đau buồn. Ngày nay, thời gian này đã bị rút ngắn đáng kể, thậm chí biến mất ở nhiều nơi. Hầu hết mọi người trở lại làm việc chỉ vài ngày sau tang lễ, và không có dấu hiệu bên ngoài nào (như trang phục tang) để báo hiệu cho người khác biết rằng họ đang trong quá trình đau buồn và cần được đối xử với sự nhạy cảm đặc biệt.

Nhà xã hội học Emile Durkheim từng chỉ ra rằng nghi lễ tang ma không chỉ là để tưởng nhớ người chết mà còn để tái tạo và củng cố liên kết xã hội giữa những người còn sống. Khi không gian chia sẻ nỗi buồn bị thu hẹp, chúng ta không chỉ đánh mất cơ hội để đối diện với nỗi đau một cách lành mạnh mà còn đánh mất cơ hội để củng cố tình đoàn kết và sự hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng – điều đặc biệt quan trọng trong những thời khắc khó khăn nhất của cuộc đời.

Người ở lại không có nơi gửi tiếc thương

Tang lễ truyền thống không chỉ là nghi thức tiễn đưa người đã khuất mà còn tạo ra một kênh giao tiếp giữa người sống và người chết – một không gian nơi người ở lại có thể bày tỏ tình cảm, nỗi nhớ thương và tiếp tục duy trì mối liên hệ tâm lý với người đã mất. Các nghi thức như thắp hương, cúng giỗ, tảo mộ và nhiều hình thức tưởng niệm khác tạo ra những điểm gửi cụ thể cho nỗi tiếc thương, giúp người sống dần dần chuyển hóa mối quan hệ với người đã khuất từ hiện diện vật lý sang hiện diện tinh thần và ký ức.

Trong xã hội hiện đại, nhiều nghi thức này đang dần biến mất hoặc bị rút gọn đến mức mất đi ý nghĩa nguyên bản. Nhiều người trẻ sống xa quê không thể thường xuyên về thăm mộ tổ tiên. Không ít gia đình đô thị không còn duy trì bàn thờ gia tiên trong nhà vì không gian sống hạn hẹp. Thậm chí, với xu hướng hỏa táng ngày càng phổ biến và việc lưu trữ tro cốt tại các tháp mộ công cộng, nhiều người không còn địa điểm cụ thể để đến viếng thăm và tưởng nhớ người thân đã khuất.

Anh Trần Minh Hoàng, 35 tuổi, chia sẻ về trải nghiệm sau khi mẹ anh qua đời và được hỏa táng: Tro cốt của mẹ tôi được đưa vào một tháp mộ ở ngoại thành Hà Nội. Tôi rất ít khi có thể đến đó vì khoảng cách xa và cuộc sống bận rộn. Đôi khi tôi cảm thấy tội lỗi vì không có cách nào để bày tỏ lòng thương nhớ mẹ một cách thường xuyên. Căn hộ chung cư của tôi không có chỗ để đặt bàn thờ, và công việc bận rộn khiến tôi thậm chí không thể về quê vào ngày giỗ của mẹ.

Tiến sĩ Phạm Quỳnh Giang, nhà tâm lý học chuyên về quá trình đau buồn, giải thích tầm quan trọng của việc có nơi gửi tiếc thương: Con người cần những biểu tượng cụ thể và hành động nghi lễ để xử lý cảm xúc phức tạp như đau buồn và nhớ thương. Khi không có những điểm neo này, nỗi đau có thể trở nên trừu tượng, khó nắm bắt và do đó khó vượt qua. Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy những người có thể duy trì một hình thức kết nối nào đó với người đã khuất – dù là qua việc thăm mộ, thắp hương tại bàn thờ hay tham gia các nghi lễ tưởng niệm – thường có khả năng đối diện với mất mát tốt hơn so với những người không có cách thức cụ thể để bày tỏ sự tiếc thương.

Nhà nhân học Robert Hertz từng chỉ ra rằng trong nhiều nền văn hóa, tang lễ không phải là sự kiện đơn lẻ mà là một quá trình kéo dài với nhiều giai đoạn, giúp người ở lại dần dần điều chỉnh tâm lý và xã hội trước sự vắng mặt của người đã khuất. Trong xã hội truyền thống Việt Nam, sau tang lễ còn có các nghi thức như mãn tang, giỗ đầu, và nhiều dịp tưởng niệm khác, tạo ra một hành trình đau buồn có cấu trúc và được cộng đồng công nhận. Các nghi thức này không chỉ giúp người sống tưởng nhớ người đã khuất mà còn đánh dấu sự chuyển tiếp của thời gian, cho phép nỗi đau được bày tỏ và dần dần chuyển hóa theo cách lành mạnh.

Trong bối cảnh đô thị hóa và công nghiệp hóa hiện nay, nhiều nghi lễ tưởng niệm truyền thống đang bị thu hẹp hoặc bỏ qua. Điều này tạo ra một khoảng trống văn hóa và tâm lý, nơi người ở lại không có đủ công cụ nghi lễ để xử lý nỗi đau của họ. Nhà xã hội học Nguyễn Văn Thành, trong nghiên cứu về biến đổi văn hóa tang ma ở các thành phố lớn, nhận xét: Khi không còn những nghi thức được công nhận về mặt xã hội để bày tỏ nỗi đau, nhiều người tìm đến các liệu pháp tâm lý hoặc thậm chí dùng công việc và giải trí như một cách để trốn tránh đối diện với mất mát. Đây không phải là cách xử lý lành mạnh trong dài hạn, vì nỗi đau không được thừa nhận thường sẽ tìm cách biểu hiện dưới các hình thức khác, thậm chí là rối loạn tâm lý hoặc các bệnh liên quan đến stress.

Gìn giữ văn hóa tử sinh – Giữ lại phần người trong cái chết

Trước xu hướng công nghiệp hóa và rút gọn nghi lễ tang ma, việc tìm lại những giá trị nhân văn và tâm linh trong văn hóa tử sinh trở nên cấp thiết. Đây không phải là sự phủ nhận tiến bộ hay quay trở về hoàn toàn với các nghi lễ truyền thống phức tạp, mà là một nỗ lực tìm kiếm sự cân bằng giữa hiệu quả của cuộc sống hiện đại và nhu cầu tâm linh sâu sắc của con người. Văn hóa tử sinh không chỉ liên quan đến cách chúng ta đối xử với người đã khuất mà còn phản ánh cách chúng ta nhìn nhận về sự sống, cái chết và mối liên hệ giữa các thế hệ – những yếu tố cốt lõi tạo nên bản sắc văn hóa và nhân cách cá nhân.

Kể chuyện người đã khuất – Văn hóa sống tiếp

Trong thời đại số hóa, khi nhiều nghi thức truyền thống không còn phù hợp với nhịp sống hiện đại, kể chuyện trở thành một phương thức quan trọng để giữ gìn ký ức và tinh thần của người đã khuất. Những câu chuyện về cuộc đời, tính cách, nụ cười, thậm chí cả những thói quen nhỏ nhặt của người đã mất không chỉ giúp họ hiện diện trong tâm trí người sống mà còn truyền tải những bài học, giá trị và di sản tinh thần cho thế hệ sau. Đây là cách văn hóa được lưu truyền và sống tiếp qua thời gian.

Nhà tâm lý học chuyên về mất mát, Giáo sư Elizabeth Kübler – Ross từng viết: Khi chúng ta kể về người đã khuất, họ không bao giờ thực sự ra đi. Nghiên cứu của bà chỉ ra rằng việc chia sẻ câu chuyện và ký ức về người đã mất không chỉ là một phần quan trọng của quá trình đau buồn mà còn giúp chuyển hóa mối quan hệ với người đã khuất từ hiện diện vật lý sang một hình thức hiện diện mới thông qua ký ức, giá trị và ảnh hưởng tinh thần.

Trong văn hóa Việt Nam truyền thống, việc kể chuyện về tổ tiên và người thân đã khuất thường diễn ra trong các dịp lễ giỗ, Tết Nguyên đán, hoặc các cuộc họp mặt gia đình. Những câu chuyện này không chỉ làm sống lại ký ức về người đã khuất mà còn tạo ra một cảm giác liên tục và gắn kết giữa quá khứ và hiện tại, giữa những người đã ra đi và những người đang sống. Tuy nhiên, trong xã hội đương đại, khi gia đình trở nên nhỏ hơn và ít có cơ hội tụ họp, nhiều câu chuyện và ký ức về người đã khuất dần dần bị quên lãng.

Bà Nguyễn Thị Mai Hương, một cụ bà 78 tuổi ở Hà Nội, chia sẻ: Ngày xưa, mỗi lần giỗ cha mẹ tôi, cả gia đình lớn nhỏ đều tề tựu đông đủ. Sau khi làm lễ, chúng tôi thường ngồi lại ăn cơm và kể cho nhau nghe những câu chuyện về ông bà, về những kỷ niệm đẹp, về những bài học quý giá mà họ đã để lại. Nhưng giờ đây, con cháu tôi mỗi đứa một phương, nhiều đứa thậm chí không còn nhớ mặt ông bà. Tôi lo lắng rằng khi tôi không còn nữa, những câu chuyện về gia đình chúng tôi cũng sẽ biến mất theo.

Để đối phó với thách thức này, nhiều gia đình hiện đại đang tìm kiếm những cách thức mới để ghi lại và chia sẻ câu chuyện về người đã khuất. Từ việc tạo ra album ảnh kỹ thuật số, ghi âm những câu chuyện gia đình, đến việc lập trang tưởng niệm trực tuyến – những nỗ lực này đều nhằm mục đích bảo tồn và truyền tải di sản tinh thần của người đã khuất cho thế hệ sau. Công nghệ, trong trường hợp này, không phải là mối đe dọa đối với truyền thống mà là một công cụ có thể được sử dụng để bảo tồn và phát triển văn hóa tử sinh theo những cách mới.

Nghĩa trang không chỉ là nơi chôn cất, mà còn là không gian ký ức

Trong nhiều nền văn hóa, nghĩa trang không đơn thuần là nơi chôn cất người chết mà còn là một không gian văn hóa, tâm linh và lịch sử – nơi giao thoa giữa quá khứ và hiện tại, giữa người sống và người đã khuất. Tại Việt Nam, những nghĩa trang truyền thống, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, thường được đặt ở vị trí phong thủy đẹp, gần gũi với thiên nhiên, và là nơi thể hiện rõ nét triết lý về sự sống, cái chết và sự tiếp nối giữa các thế hệ.

Nhà nhân học văn hóa Trần Thị Minh Đức nhận xét: Nghĩa trang truyền thống là nơi thể hiện rõ nét quan niệm sống gửi thác về và uống nước nhớ nguồn của người Việt. Các ngôi mộ không chỉ đánh dấu nơi an nghỉ của người đã khuất mà còn là biểu tượng của sự hiện diện tinh thần liên tục của họ trong cộng đồng. Việc thăm viếng mộ phần trong các dịp lễ Tết, sửa sang phần mộ vào tiết Thanh Minh không chỉ là nghĩa vụ mà còn là cách để duy trì mối liên hệ giữa người sống và người đã khuất.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đô thị hóa, nghĩa trang ngày càng bị đẩy ra xa trung tâm thành phố, trở nên khó tiếp cận hơn đối với người dân. Sự xuất hiện của các khu hỏa táng và tháp mộ công cộng, mặc dù giải quyết vấn đề về đất đai và môi trường, nhưng đôi khi lại tạo ra những không gian quá công nghiệp hóa và thiếu tính cá nhân, làm giảm đi giá trị tâm linh và văn hóa của nghĩa trang.

Ông Phạm Văn Nam, 62 tuổi, chia sẻ cảm nhận khi đến thăm tháp mộ nơi cất giữ tro cốt của cha mình: Đó là một tòa nhà lớn với hàng ngàn ô tro cốt giống hệt nhau. Mỗi lần đến đây, tôi cảm thấy lạ lẫm và xa cách. Không có cây cối, không có không gian yên tĩnh để ngồi lại và trò chuyện với cha tôi. Tất cả đều quá vội vàng và thiếu đi cảm giác thiêng liêng mà tôi từng trải nghiệm khi về quê thăm mộ ông bà.

Để đối phó với thách thức này, một số cộng đồng đã bắt đầu tìm kiếm những mô hình mới cho nghĩa trang đô thị – những không gian có thể kết hợp giữa hiệu quả sử dụng đất, bảo vệ môi trường và nhu cầu tâm linh, văn hóa của con người. Các nghĩa trang xanh hoặc nghĩa trang rừng là một trong những ý tưởng như vậy, nơi tro cốt được chôn cất dưới gốc cây, trở thành một phần của chu trình tự nhiên, đồng thời tạo ra những không gian xanh mà người ở lại có thể đến thăm viếng và tưởng nhớ người đã khuất.

Phục hồi nghi lễ – Tái tạo ý nghĩa trong thời hiện đại

Trong thời đại công nghiệp hóa và số hóa, nhiều nghi lễ truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một hoặc trở nên rỗng tuếch về mặt ý nghĩa. Tuy nhiên, thay vì từ bỏ hoàn toàn những nghi lễ này, chúng ta có thể tìm cách phục hồi và tái diễn giải chúng để phù hợp với bối cảnh hiện đại mà vẫn giữ được ý nghĩa thiêng liêng và giá trị nhân văn cốt lõi. Đây không phải là sự quay trở về với quá khứ một cách giáo điều mà là một quá trình sáng tạo văn hóa, nơi truyền thống và hiện đại đối thoại với nhau để tạo ra những hình thức biểu đạt mới cho những giá trị vĩnh cửu.

Tiến sĩ Lê Thị Hoài An, chuyên gia về nhân học nghi lễ, cho rằng: Nghi lễ không phải là những hình thức cứng nhắc và bất biến mà là những biểu đạt văn hóa luôn thay đổi và thích ứng với thời đại. Điều quan trọng không phải là duy trì nguyên vẹn hình thức bên ngoài của nghi lễ mà là hiểu và giữ gìn ý nghĩa sâu sắc bên trong chúng. Nếu chúng ta hiểu rõ tại sao tổ tiên chúng ta thực hiện một nghi lễ nào đó, chúng ta có thể tìm cách thể hiện ý nghĩa đó theo những hình thức phù hợp với cuộc sống hiện đại.

Trong bối cảnh tang lễ hiện đại, nhiều gia đình đang tìm kiếm sự cân bằng giữa sự tôn trọng truyền thống và sự thích ứng với thực tế. Họ có thể đơn giản hóa một số nghi thức phức tạp nhưng vẫn giữ lại những yếu tố cốt lõi có ý nghĩa quan trọng đối với gia đình và người đã khuất. Ví dụ, thay vì tổ chức tang lễ kéo dài nhiều ngày theo truyền thống, họ có thể tổ chức một buổi lễ ngắn hơn nhưng tập trung vào việc chia sẻ ký ức, bày tỏ tình cảm và tôn vinh cuộc đời của người đã khuất.

Bà Trần Thị Mai, 45 tuổi, chia sẻ về cách gia đình bà tổ chức tang lễ cho người cha vừa qua đời: Cha tôi là người rất trân trọng truyền thống nhưng cũng rất thực tế. Trước khi mất, ông dặn chúng tôi tổ chức tang lễ đơn giản nhưng có ý nghĩa. Chúng tôi đã bỏ qua một số nghi thức rườm rà nhưng vẫn giữ những nghi lễ quan trọng như lễ nhập quan, lễ động quan và đưa linh cữu về nơi an nghỉ. Điều đặc biệt là chúng tôi đã tạo ra một không gian để mọi người chia sẻ kỷ niệm về cha tôi, để ông có thể được nhớ đến không chỉ như một người đã khuất mà còn như một con người với đầy đủ ước mơ, đam mê và đóng góp cho cộng đồng.

Một xu hướng đáng chú ý khác là sự phát triển của các nghi lễ cá nhân hóa – những nghi thức được thiết kế riêng để phản ánh cá tính, niềm tin và mong muốn của người đã khuất, thay vì tuân theo một khuôn mẫu cứng nhắc. Điều này không chỉ giúp tang lễ trở nên có ý nghĩa hơn đối với gia đình và bạn bè mà còn là một cách để tôn vinh tính độc đáo và giá trị cá nhân của người đã khuất. Trong một xã hội ngày càng đề cao cá tính và quyền tự quyết, những nghi lễ cá nhân hóa này đang trở thành một phương thức quan trọng để biểu đạt sự tôn trọng và tình yêu đối với người đã ra đi.

Tìm lại nhân tính trong văn hóa tử sinh

Hành trình khám phá văn hóa tử sinh trong xã hội đương đại là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự cân nhắc giữa truyền thống và hiện đại, giữa cá nhân và cộng đồng, giữa hiệu quả và ý nghĩa. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất không phải là tuân theo một khuôn mẫu cụ thể nào mà là tìm ra những cách thức phù hợp để bày tỏ sự tôn trọng, tình yêu và lòng biết ơn đối với người đã khuất, đồng thời tạo ra không gian cho người ở lại đối diện với nỗi đau mất mát.

Cân bằng giữa tôn trọng truyền thống và thích ứng với hiện đại

Văn hóa tử sinh đương đại cần tìm kiếm sự cân bằng tinh tế giữa việc tôn trọng di sản văn hóa và thích ứng với bối cảnh xã hội mới. Điều này không đồng nghĩa với việc phải lựa chọn giữa cổ truyền và hiện đại, mà là tìm ra những điểm giao thoa nơi cả hai có thể bổ sung và làm phong phú cho nhau. Những giá trị cốt lõi như lòng hiếu thảo, sự tôn kính tổ tiên và tinh thần cộng đồng vẫn có thể được bảo tồn, phát huy bản sắc trong bối cảnh hiện đại, dù hình thức biểu đạt có thể thay đổi theo thời gian.

Nhà xã hội học Nguyễn Đức Lộc nhận xét: Truyền thống không phải là một thực thể tĩnh và bất biến mà là một quá trình năng động, luôn được tái tạo và tái diễn giải qua mỗi thế hệ. Điều quan trọng không phải là bảo tồn nguyên vẹn hình thức của truyền thống mà là giữ gìn tinh thần và giá trị cốt lõi của nó. Trong bối cảnh xã hội thay đổi nhanh chóng, khả năng thích ứng và sáng tạo là điều kiện tiên quyết để truyền thống tiếp tục sống và phát triển.

Một ví dụ về sự cân bằng này có thể thấy ở cách một số gia đình đô thị đang tái diễn giải truyền thống thờ cúng tổ tiên. Thay vì bàn thờ truyền thống chiếm nhiều không gian, họ có thể tạo ra những bàn thờ nhỏ gọn nhưng vẫn đầy đủ yếu tố tâm linh. Thay vì cúng lễ vật nhiều và phức tạp, họ có thể đơn giản hóa nhưng vẫn giữ tinh thần thành kính. Và thay vì chỉ thực hiện nghi lễ theo thói quen, họ tìm hiểu và truyền đạt ý nghĩa sâu sắc của những nghi thức này cho thế hệ trẻ, giúp họ kết nối với truyền thống một cách có ý thức và chủ động.

Bà Trần Thanh Hà, một giáo viên về hưu, chia sẻ cách bà giáo dục con cháu về văn hóa tưởng nhớ tổ tiên: Tôi không bắt buộc con cháu phải thực hiện mọi nghi lễ một cách máy móc, nhưng tôi luôn giải thích cho chúng ý nghĩa đằng sau mỗi hành động. Tại sao chúng ta thắp hương, tại sao chúng ta cúng những món ăn mà ông bà yêu thích, tại sao chúng ta tụ họp vào những ngày giỗ. Tôi muốn chúng hiểu rằng đây không chỉ là những nghi thức tôn giáo mà còn là cách để duy trì kết nối gia đình và tôn vinh những người đã tạo nên chúng ta.

Tái tạo cộng đồng chia sẻ trong thời đại cá nhân hóa

Một trong những thách thức lớn nhất đối với văn hóa tử sinh đương đại là sự suy giảm của cộng đồng truyền thống và sự gia tăng của chủ nghĩa cá nhân. Trong xã hội truyền thống, tang lễ là sự kiện của cả cộng đồng, nơi mọi người cùng chia sẻ nỗi đau và hỗ trợ lẫn nhau. Nhưng trong xã hội hiện đại, mối liên kết cộng đồng đã suy yếu, và đau buồn thường trở thành trải nghiệm riêng tư và cô đơn.

Để đối phó với thách thức này, cần có những nỗ lực có ý thức để tái tạo cộng đồng chia sẻ – không nhất thiết phải là cộng đồng truyền thống dựa trên địa lý và huyết thống, mà có thể là những cộng đồng mới được hình thành dựa trên sự đồng cảm, hiểu biết và hỗ trợ lẫn nhau. Các nhóm hỗ trợ người có người thân đã khuất, các diễn đàn trực tuyến nơi người ta có thể chia sẻ câu chuyện và cảm xúc, hay thậm chí là những không gian tưởng niệm công cộng – tất cả đều có thể đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra một mạng lưới xã hội hỗ trợ quá trình đau buồn.

Cô Nguyễn Thị Minh, một nhà tư vấn tâm lý làm việc với những người đang trải qua mất mát, chia sẻ: Một trong những vấn đề lớn nhất mà tôi thấy ở các thân chủ của mình là cảm giác cô đơn trong nỗi đau. Họ thường cảm thấy như thể không ai có thể hiểu được trải nghiệm của họ và không có không gian an toàn để bày tỏ cảm xúc. Các nhóm hỗ trợ có thể đóng vai trò quan trọng trong việc phá vỡ sự cô lập này, giúp họ nhận ra rằng họ không đơn độc và nỗi đau của họ được công nhận và chia sẻ.

Về dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại

Bài viết Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp nằm trong khuôn khổ dự án Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại do nhóm nghiên cứu nhavanrtuonglai và các cộng sự khởi xướng và chủ trì thực hiện trong giai đoạn 2017 – 2024, với sự tài trợ kinh phí, nguồn lực chuyên môn và tư vấn triển khai từ tổ chức Storytellers Vietnam. Dự án triển khai khảo sát tại 36 tỉnh thành trên cả nước, bao quát đa dạng địa bàn từ miền núi phía Bắc đến đồng bằng sông Cửu Long, phân bố theo phổ địa lý xã hội từ đô thị lớn, vùng ven đô, nông thôn đến các khu vực dân tộc thiểu số.

Dự án đặt trọng tâm vào việc nghiên cứu các hình thái biểu hiện, các đứt gãy phi vật thể và khả năng tái sinh của di sản văn hóa trong bối cảnh chuyển đổi xã hội Việt Nam. Các chủ đề nghiên cứu được triển khai theo phương pháp phân tích chiều sâu, bao gồm: hiện tượng di cư lao động và sự đứt gãy kết nối văn hóa ở thế hệ trẻ; vai trò của ký ức tập thể và ký ức phi chính thống trong cấu trúc bản sắc vùng miền; chức năng biểu tượng và không gian kết nối của bữa cơm gia đình; sự chuyển hóa của văn hóa hình thể dưới tác động của mạng xã hội và nền kinh tế biểu tượng; biến đổi trong nghi lễ tang ma và quá trình hiện đại hóa các thực hành chia ly; vị thế biên chuyển của người cao tuổi trong cấu trúc gia đình đương đại; văn hóa lãng quên và hiện tượng phủ nhận ký ức tập thể; cùng với khủng hoảng bản sắc và trạng thái vô căn cước trong tiến trình đô thị hoá gia tốc.

Phương pháp tiếp cận của dự án mang tính liên ngành, kết hợp giữa nhân học thực địa, phân tích nhân học hình ảnh, phương pháp điều tra xã hội học, và phân tích diễn ngôn truyền thông. Quy trình thu thập dữ liệu được thiết kế theo phương pháp luận khoa học xã hội, bao gồm phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, điền dã liên vùng, khảo sát định tính về hồi ức tập thể, cũng như tổ chức đối thoại chuyên đề với các nhóm cộng đồng đại diện.

Ý kiến của người dân được ghi chép, phân loại và tổng hợp theo bộ công cụ và biểu mẫu cố định, nhằm đảm bảo tính hệ thống trong quá trình khai thác thông tin, tìm kiếm dữ liệu và xây dựng các kết luận dựa trên chứng cứ từ thông tin đầu vào. Nhóm nghiên cứu tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc đạo đức nghiên cứu, cam kết không điều hướng câu trả lời, không cung cấp thông tin sai lệch hoặc thiếu căn cứ thực chứng.

Ý kiến của chuyên gia được trích dẫn và sử dụng dựa trên các bài phỏng vấn chuyên sâu từ nhóm nghiên cứu, phát ngôn công khai trên báo chí và trích xuất từ các kết luận trong báo cáo khoa học của chuyên gia. Nhóm nghiên cứu bảo đảm tính chính xác và nguyên văn trong quá trình trích dẫn, không cung cấp thông tin sai lệch, thiếu căn cứ hoặc không có dẫn chứng liên quan đến các chuyên gia được tham chiếu trong nghiên cứu.

Dự án nhận được sự tham vấn học thuật từ các nhà nghiên cứu thuộc Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (VICAS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội. Đồng thời, quá trình triển khai thực địa có sự hợp tác chặt chẽ với các nhóm cộng đồng địa phương, các nhà báo, nghệ nhân dân gian, cán bộ văn hóa cấp huyện và tỉnh trong việc tham vấn, thực tế hóa các vấn đề nghiên cứu và đề xuất các giải pháp triển khai phù hợp với bối cảnh địa phương, giúp dự án đạt được các mục tiêu thu thập dữ liệu định tính và định lượng.

Thông qua dự án, nhavanrtuonglai và các cộng sự mong muốn không chỉ đóng góp vào việc làm rõ các quá trình biến đổi văn hóa hiện đang diễn ra trong các không gian xã hội khác nhau, mà còn kiến tạo nền tảng đối thoại đa chiều – nơi người dân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau trao đổi, tái thẩm định và định hình lại các giá trị văn hóa trong bối cảnh đương đại.

Các bài viết đã xuất bản:

– Ký ức tập thể và giá trị bảo tồn trong bối cảnh sáp nhập hành chính tại Việt Nam.

– Làng quê vắng bóng người trẻ – Khi hành trình mưu sinh dẫn đến sự rạn nứt văn hóa.

– Quê hương chỉ còn trong trí nhớ – Ký ức tập thể và sự phai mờ bản sắc địa phương.

– Tái thiết mạch nguồn – Làm mới bản sắc văn hóa để gìn giữ ký ức và kết nối thế hệ.

– Mâm cơm vắng người – Khi bữa ăn không còn là nơi giữ lửa gia đình.

– Cái chết bị vội vàng hóa – Nghi lễ tang ma giữa thời công nghiệp.

– Người già không còn được lắng nghe – Sự trầm lặng của thế hệ kể chuyện.

Với nhiều bài viết khác đang trong quá trình biên tập, dự án hứa hẹn sẽ tiếp tục mở ra những góc nhìn mới mẻ về hành trình tìm kiếm, giữ gìn và tái tạo bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.