Điều gì đã xảy ra với Hồi giáo thời Trung cổ?

Từng là một tôn giáo mang tính quốc tế, Hồi giáo coi trọng trí tuệ và tính hiện đại. Tuy nhiên, nó đã bị chệch hướng bởi các lực lượng địa chính trị và tôn giáo khác nhau.

Vào năm 833 sau Công nguyên, Abbasid Caliph al-Mamun đang ở đỉnh cao quyền lực. Ông cai trị một đế chế rộng lớn, và phần lớn người Hồi giáo trên thế giới coi ông là lãnh đạo của những người trung tín. Tuy nhiên, có một vấn đề: mặc dù ông có ảnh hưởng đáng kể đối với các vấn đề liên quan đến luật pháp và giáo lý tôn giáo, thẩm quyền cao nhất trong Hồi giáo không phải là caliph, mà là một nhóm học giả tôn giáo mơ hồ được gọi là ulema. Những học giả này đạt được uy tín thông qua sự công nhận của cộng đồng, và họ được kỳ vọng sẽ đạt được sự đồng thuận về các vấn đề gây tranh cãi.

Cuộc tranh luận không hồi kết

Việc trở thành thành viên của ulema không được bổ nhiệm chính thức mà dựa trên một dạng công nhận từ cộng đồng. Và trên một số vấn đề quan trọng, sự đồng thuận dường như không thể đạt được. Chẳng hạn, các nhà thần học lý tính, nhóm Mutazilites, tin rằng con người có ý chí tự do. Đối lập với họ là các chuyên gia về luật Sharia, những người khẳng định rằng Thượng đế đã định đoạt mọi thứ, bao gồm cả việc ai sẽ bị đày xuống địa ngục. Điều này dẫn đến các cuộc tranh luận kéo dài hàng thế kỷ mà không đạt được sự đồng thuận.

Al-Mamun không hài lòng với tình hình này. Ông muốn khẳng định quyền phán xét trong các tranh chấp tôn giáo, nhưng thay vào đó, ông lại phải đàm phán với các phe phái khác nhau. Để giải quyết vấn đề, ông đã chọn một câu hỏi mà các Mutazilites đồng ý chống lại đa số ulema: Kinh Koran là vĩnh cửu hay được tạo ra bởi Thượng đế?

Hầu hết người Hồi giáo tin rằng văn bản tiếng Ả Rập của kinh thánh đã luôn tồn tại trong tâm trí Thượng đế. Theo họ, Thượng đế đã biết trước mọi diễn biến lịch sử và đã sẵn sàng kinh Koran để truyền đạt cho nhà tiên tri Muhammad. Quan điểm này ngụ ý rằng lịch sử đã được định sẵn. Tuy nhiên, nhóm Mutazilites không đồng ý. Họ cho rằng, dù Thượng đế đã sáng tác kinh Koran, nhưng nó không tồn tại mãi mãi. Họ cũng lập luận rằng thuyết định đoạt làm mất đi sự lựa chọn của con người trong việc phạm tội hay chuộc tội, điều này mâu thuẫn với lòng nhân từ của Thượng đế.

Cuộc thẩm vấn Hồi giáo

Lòng nhân từ không nằm trong tâm trí al-Mamun khi ông cố gắng áp đặt ý chí của mình lên ulema. Ông ban hành một tuyên bố rằng kinh Koran được tạo ra và yêu cầu mọi người phải đồng thuận với điều này. Các học giả tôn giáo và pháp lý hàng đầu đã bị triệu tập để thẩm vấn. Những người từ chối chấp nhận quan điểm của caliph bị tra tấn và giam cầm cho đến khi họ từ bỏ. Sự kiện này được gọi là mihna, nghĩa là thử thách hoặc gian nan trong tiếng Ả Rập, nhưng thường được dịch là cuộc thẩm vấn. Trong trường hợp này, những người thẩm vấn đứng về phía lý tính, còn nạn nhân của họ là những người bảo thủ tôn giáo từ chối từ bỏ giáo điều truyền thống.

Lãnh đạo phe chống đối caliph là Ahmad ibn Hanbal, một chuyên gia đáng kính về luật Sharia, người có công việc hàng ngày là điều hành một tiệm bánh.

Al-Mamun qua đời khi đang trên chiến dịch chỉ vài tháng sau khi ban hành mihna, nên các hậu duệ của ông phải đảm nhận việc thi hành sắc lệnh. Nhiều ulema đã nhượng bộ, nhưng không phải ibn Hanbal. Mặc dù bị đánh đến bất tỉnh và bị thẩm vấn bởi caliph, ông vẫn từ chối thừa nhận kinh Koran là sản phẩm được tạo ra. Với ảnh hưởng quá lớn để bị phớt lờ và ý chí quá mạnh để nhượng bộ, ibn Hanbal cuối cùng buộc các caliph phải chấp nhận thất bại. Sau khoảng 15 năm, mihna đã bị chấm dứt. Hồi giáo sẽ không bao giờ có một thẩm quyền giáo lý trung tâm.

Không có thẩm quyền trung tâm

Về phần ibn Hanbal, ông được công nhận là người sáng lập một trong bốn trường phái chính của luật Hồi giáo Sunni. Luật Sharia dựa trên kinh Koran (mặc dù trong đó không thực sự chứa nhiều quy phạm pháp lý) và các hadiths – tức là những câu nói của nhà tiên tri Muhammad và các cộng sự của ông. Mỗi hadith là một đoạn hội thoại ngắn, thường xoay quanh Muhammad trả lời một câu hỏi từ một trong những người theo ông. Nếu nhà tiên tri nói điều gì đó, nó được xem là có thẩm quyền và mang sức mạnh của luật pháp.

Vấn đề là, vào thời của ibn Hanbal, các hadith giả mạo đã gia tăng, được phát minh để hỗ trợ cho các mục đích khác nhau. Ibn Hanbal tự nhận trách nhiệm thu thập các hadith đích thực, củng cố uy tín của chúng bằng cách chứng minh cách chúng được truyền lại đến thời của ông.

Ibn Hanbal không phải là người duy nhất thu thập các hadith. Có ít nhất sáu bộ sưu tập được công nhận, chưa kể đến hàng nghìn câu nói bị bác bỏ vì tính xác thực kém. Luật Sharia không phải là một cấu trúc thống nhất. Bất kỳ học giả nào được công nhận cũng có thể đưa ra ý kiến, hay fatwa, và việc các học giả khác có đồng ý hay không là tùy thuộc vào họ. Ngày nay, bạn có thể tìm kiếm một fatwa cho một vấn đề cụ thể trên internet. Và nếu không thích kết quả, bạn có thể hỏi ý kiến người khác. Sự đồng thuận vẫn rất khó đạt được, mặc dù người Hồi giáo hiện nay đã thống nhất rằng kinh Koran là vĩnh cửu.

Sự đa dạng trong tư tưởng Hồi giáo

Chính sự đa dạng trong tư tưởng Hồi giáo đã khiến nhiều người phương Tây ngạc nhiên. Không có một giáo hoàng Hồi giáo để phân định dị giáo và chính thống, ulema đã được tự do tranh luận với nhau. Đôi khi, các nhà cai trị sẽ can thiệp và hỗ trợ các học giả mà họ ủng hộ. Nhưng ngay cả khi đó, những người bất đồng quan điểm chỉ cần di chuyển đến một khu vực pháp lý thuận lợi hơn. Thật vậy, tiểu sử của những nhà tư tưởng nổi tiếng như Avicenna và al-Ghazali đầy rẫy những chuyến hành trình từ nơi này đến nơi khác trong thế giới Hồi giáo, khi họ tìm kiếm sự bảo trợ hoặc đơn giản là muốn được yên ổn.

Người Shia, nhóm chiếm ưu thế ở Iran, ban đầu tách ra khỏi dòng chính của Hồi giáo vì tranh cãi về người kế vị hợp pháp của caliph. Nhưng theo thời gian, họ phát triển di sản thần học và pháp lý riêng, thường nghiêng về lý tính hơn so với các đối tác Sunni của họ. Tuy nhiên, người Shia cũng từng trải qua các cuộc chia rẽ, đáng kể nhất là với phái Ismaili, đạt được thành tựu lớn nhất dưới triều đại Fatimid ở Ai Cập. Trong khi đó, các thực hành huyền bí của Sufism đã thâm nhập vào tất cả các nhánh của Hồi giáo.

Sufism không thể được đặc trưng hóa là bảo thủ hay tự do về mặt thần học, vì các vị thầy Sufi đi theo con đường riêng qua mê cung giáo lý, với một số người đi rất xa khỏi dòng chính.

Sự hấp thụ ảnh hưởng bên ngoài

Hồi giáo cũng hấp thụ nhiều ảnh hưởng từ bên ngoài. Phong trào dịch thuật, trong đó một khối lượng lớn các tác phẩm tiếng Ba Tư, tiếng Phạn và tiếng Hy Lạp được chuyển ngữ sang tiếng Ả Rập dưới triều đại Abbasid, đã đưa các khái niệm về quản trị, khoa học và y học đến với người Hồi giáo. Cả ba lĩnh vực này đều phát triển mạnh mẽ khi được áp dụng vào các vấn đề như quản lý, lịch pháp và sức khỏe.

Ngày nay, các nhà toán học và triết gia tự nhiên Hồi giáo thời trung cổ được ca ngợi xứng đáng, mặc dù một số phóng đại về thành tựu của họ đã xuất hiện trong các ghi chép.

Gây tranh cãi hơn, các pseudoscience như chiêm tinh học luôn được ưa chuộng. Một caliph từng sử dụng một đội ngũ chiêm tinh gia xuất sắc để xác định thời điểm tốt nhất để đặt viên đá đầu tiên xây dựng thủ đô mới của mình ở Baghdad.

Thuật giả kim được đặc biệt chào đón bởi các học giả Shia, những người đã tạo ra một kho tàng văn bản bí truyền khổng lồ dưới tên của một nhân vật nửa thần thoại gọi là Jabir.

Những yếu tố làm thay đổi quỹ đạo tư tưởng

Vậy điều gì đã khiến Hồi giáo đi trệch khỏi con đường từng được xem là thời kỳ Hoàng Kim của lý tính và khoa học?

Một yếu tố quan trọng là sự sụp đổ của các triều đại hùng mạnh như Abbasid, vốn đã từng tài trợ cho việc nghiên cứu và tư duy tự do. Những cuộc xâm lược của người Mông Cổ vào thế kỷ 13 đã tàn phá Baghdad, trung tâm của văn hóa và học thuật Hồi giáo. Trong khi đó, các đế chế kế vị, như Ottoman, Safavid, và Mughal, đã ưu tiên sự ổn định chính trị và tôn giáo hơn là tiếp tục bảo trợ cho các cuộc cách mạng khoa học.

Sự bảo thủ tôn giáo cũng đóng vai trò lớn trong việc ngăn cản sự đổi mới. Sau thất bại của phong trào Mutazilite trong việc thúc đẩy lý tính, các học giả bảo thủ đã giành lại quyền kiểm soát và đặt trọng tâm vào việc duy trì các giá trị truyền thống. Al-Ghazali, một nhà thần học có ảnh hưởng lớn, đã lên án triết học Hy Lạp và các thực hành lý luận, tuyên bố rằng chúng có thể dẫn đến sự hoài nghi và làm suy yếu đức tin.

Kết quả là, trong khi Hồi giáo thời trung cổ từng là nơi hội tụ của các ý tưởng đa dạng, thì các dòng chảy tư tưởng bắt đầu co cụm lại, hướng đến sự bảo thủ và giáo điều.

Di sản của thời kỳ Hoàng Kim

Tuy nhiên, những ảnh hưởng tích cực từ thời kỳ Hoàng Kim vẫn còn tồn tại. Nhiều tác phẩm của các nhà khoa học và triết gia Hồi giáo thời trung cổ đã được chuyển ngữ sang tiếng Latin, góp phần tạo nên thời kỳ Phục Hưng châu Âu. Những phát minh và lý thuyết của họ, từ số học đến y học, đã trở thành nền tảng cho khoa học hiện đại.

Ngày nay, các nước Hồi giáo đang cố gắng khôi phục lại tinh thần khám phá và lý tính từng có. Các trường đại học và viện nghiên cứu ở các quốc gia như Iran, Thổ Nhĩ Kỳ, và Indonesia đang tìm cách cân bằng giữa niềm tin tôn giáo và sự tiến bộ khoa học.

Nhưng việc nối lại truyền thống tư duy mở và tự do không phải là điều dễ dàng. Những xung đột nội bộ, cùng với sự phân hóa chính trị và kinh tế, đã đặt ra nhiều thách thức.

Tương lai của tư tưởng Hồi giáo

Trong thế giới hiện đại, Hồi giáo đang đứng trước ngã rẽ quan trọng. Những ý tưởng về cải cách và hiện đại hóa đang được một số học giả Hồi giáo thúc đẩy, nhưng họ phải đối mặt với sự phản kháng mạnh mẽ từ các lực lượng bảo thủ.

Một số người hy vọng rằng Hồi giáo có thể lấy cảm hứng từ chính lịch sử của mình để trở lại với tinh thần bao dung, mở cửa cho các ý tưởng mới và lý tính. Nếu điều này xảy ra, thế giới Hồi giáo có thể không chỉ phục hồi lại di sản vĩ đại của mình, mà còn góp phần tạo nên một tương lai chung đầy triển vọng cho toàn nhân loại.

Khoa học và triết học ngoại lai

Những lĩnh vực tri thức có nguồn gốc bên ngoài thế giới Hồi giáo được gọi là khoa học ngoại lai. Điều này không nhất thiết gây bất lợi cho vị trí của chúng trong xã hội, mặc dù chúng phải đấu tranh để giành được chỗ đứng trong thị trường ý tưởng. Ví dụ, Brethren of Purity là một giáo phái thế kỷ 10 tại Basra, kết hợp khoa học Hy Lạp với huyền học Hồi giáo để tạo ra một ý thức hệ độc đáo. Dù họ thu hút được một lượng lớn tín đồ (mặc dù không ai biết họ thực sự là ai), các lãnh đạo chính thống đã cố gắng ngăn chặn ý tưởng của họ nhưng không thành công.

Triết học, được gọi là falsafa trong tiếng Ả Rập, được xây dựng dựa trên tư tưởng của các hiền triết Hy Lạp, đặc biệt là Aristotle, người có các tác phẩm đã được dịch trong thời kỳ Abbasid. Đại diện xuất sắc nhất của falsafa là Avicenna, một nhà bác học người Ba Tư thời trung cổ, người đặt nền móng cho gần như toàn bộ triết học Hồi giáo sau này. Trong bản thân thế giới Hồi giáo, falsafa phải cạnh tranh với thần học và luật học để giành vị thế học thuật. (Một số nhà tư tưởng Ả Rập được phương Tây ca ngợi, chẳng hạn như Averroes, lại ít có ảnh hưởng hơn trong cộng đồng Hồi giáo.)

Dù đúng là falsafa và các khoa học ngoại lai như thiên văn học bị các nhà truyền thống phản đối, nhận định này không hoàn toàn chính xác. Gần như mọi nhà tư tưởng Hồi giáo đều gặp phải sự chống đối từ các học giả khác ở một nơi nào đó. Việc ném fatwa vào đối thủ là một phần của các cuộc tranh luận. Cũng cần nhớ rằng, trong nhiều thế kỷ sau các cuộc chinh phạt của Hồi giáo, đa số dân cư dưới quyền cai trị của các khalip không phải là người Hồi giáo. Dù bị xem là công dân hạng hai, người theo đạo Cơ Đốc, Do Thái, Hindu và Hỏa giáo vẫn tiếp tục các hoạt động trí thức của mình.

Tuy nhiên, ngày nay, bất chấp sự đa dạng trong tư tưởng Hồi giáo, ít người phủ nhận rằng các quốc gia Hồi giáo thường có xu hướng bảo thủ về mặt xã hội và tôn giáo hơn phương Tây – một sự đảo ngược so với thời trung cổ. Vậy điều gì đã xảy ra?

Cuộc tấn công vào lý tính

Một câu trả lời hời hợt có thể là chẳng có gì quan trọng cả. Những thay đổi lớn xảy ra ở phương Tây, trong khi phương Đông vẫn duy trì trạng thái cũ. Nhưng vấn đề không chỉ đơn giản như vậy.

Thất bại của mihna đồng nghĩa với việc các khalip sẽ không bao giờ có được quyền lực giáo điều như các giáo hoàng trung cổ. Tuy nhiên, đó cũng là một sự sỉ nhục đối với các nhà lý tính Mutazilite, những người đã mất dần ảnh hưởng trong những thập kỷ sau đó. Trong khi đó, những người ủng hộ ibn Hanbal và các học giả khác đã đẩy mạnh hai chương trình nghị sự của họ: thuyết định mệnh và chủ nghĩa văn bản Kinh Koran.

Thay thế cho các Mutazilite bị thất sủng, các trường phái thần học Ashari và Maturidi mới, được đặt theo tên những người sáng lập thế kỷ 10, trở thành đại diện của chính thống giáo Sunni. Mặc dù Maturidi, đặc biệt, có thiện cảm với falsafa, cả hai trường phái này đều phản ánh sự rời xa lý tính của các tiền bối Mutazilite. Qua nhiều thế kỷ, khi các học giả ulema dần đạt được sự đồng thuận, xu hướng nghiêng về bảo thủ đã nổi trội. Trong bất kỳ trường hợp nào, những người theo truyền thống vẫn giữ được sự ủng hộ của tầng lớp bình dân Hồi giáo, những người không mấy quan tâm đến các lý thuyết thần học cao siêu.

Nhân vật nổi tiếng nhất trong các nhà thần học Ashari là al-Ghazali. Năm 1095, ông từng là cố vấn của các quốc vương và tể tướng, nhưng sau đó đã rời bỏ công việc được trả lương cao ở Baghdad, thề rằng sẽ không bao giờ lệ thuộc vào nhà nước nữa. Không lâu sau, ông xuất bản một cuộc công kích mạnh mẽ vào falsafa, Sự mâu thuẫn của các triết gia. Trong cuốn sách này, ông chọn ra 20 luận điểm mà các tín đồ của Avicenna coi là đã được chứng minh và chỉ ra những sai lầm trong lập luận của họ.

Không phải al-Ghazali phản đối tất cả các luận điểm; mặc dù ông cho rằng hầu hết là sai và một số là dị giáo hoàn toàn. Thay vào đó, ông muốn phá tan sự tự mãn của những nhà tư tưởng cho rằng họ có thể sử dụng lý trí để khám phá chân lý tuyệt đối. Theo ông, sự chắc chắn như vậy chỉ có thể đạt được thông qua sự mặc khải của thần thánh.

Al-Ghazali bị đổ lỗi vì đã chuyển hướng tư tưởng Hồi giáo sang huyền học và sự mù quáng tôn giáo. Trên thực tế, ông rất khó bị đóng khung vào một trường phái nhất định. Các học giả phương Tây thời trung cổ từng nghĩ rằng ông là một tín đồ trung thành của Avicenna vì một bản tóm tắt tư tưởng của Avicenna được lưu hành dưới tên Algazel. Trong thế giới Hồi giáo, tác phẩm có ảnh hưởng nhất của ông là Phục hưng các khoa học tôn giáo, một hướng dẫn toàn diện về đạo đức và nghi lễ Hồi giáo nhằm tích hợp thực hành Sufi với tín ngưỡng Sunni.

Không phải ai cũng bị thuyết phục. Một ví dụ điển hình về căng thẳng giữa các thành phần khác nhau của ulema là vào năm 1109, chính quyền ở Cordoba, Tây Ban Nha, đã ra lệnh đốt cuốn sách này tại sân trong của nhà thờ Hồi giáo của thành phố.

Mặc dù danh tiếng của al-Ghazali như là người phá hủy triết học trong thế giới Hồi giáo là không công bằng, nhưng rõ ràng rằng chủ nghĩa lý tính vẫn là một hoạt động thiểu số. Ngay cả bản thân al-Ghazali cũng không phải là người bảo thủ nhất trong ulema thời trung cổ. Nhà thuyết giáo thế kỷ 14, ibn Taymiyyah, còn khiến ông trông như một người theo chủ nghĩa tự do.

Ibn Taymiyyah đã công kích Sufism, triết học và bất kỳ hình thức đổi mới tôn giáo nào (theo ông, đó là những gì chưa đầy 600 năm tuổi). Từ căn cứ của mình ở Damascus, ông rao giảng rằng nguồn gốc duy nhất của thẩm quyền tôn giáo là Kinh Koran, cùng với các hadiths chân chính. Những cuộc tấn công gay gắt của ông vào các đồng nghiệp đã khiến ông liên tục gặp rắc rối. Ông thường xuyên bị bỏ tù và bị cáo buộc vi phạm quyền hạn của ulema. Tuy nhiên, ngày nay, giáo điều nghiêm khắc của ông có ảnh hưởng lớn đối với các nhà truyền thống.

Hoài niệm gặp gỡ thực tại

Thuật ngữ mà ibn Taymiyyah sử dụng để chỉ những người Hồi giáo đầu tiên sáng tác các hadiths là những tiền nhân ngoan đạo, hay al-salaf al-salah trong tiếng Ả Rập. Vì vậy, những người ngưỡng mộ hiện đại của ông được gọi là Salafist. Salafism tìm cách đưa Hồi giáo trở về nguồn gốc của nó, được truyền cảm hứng từ sự hoài niệm về một quá khứ tưởng tượng mà ngay cả lịch sử Hồi giáo cũng chỉ rõ rằng chưa từng tồn tại.

Một phong trào Salafist sớm là Wahhabism, được thành lập vào thế kỷ 18 như một liên minh giữa giáo sĩ Abd al-Wahhab và lãnh chúa Ả Rập Muhammad bin Saud. Phản ứng trước sự suy đồi của Đế chế Ottoman, họ đã tạo ra một tiểu quốc từ sa mạc, vẫn tồn tại đến ngày nay với tên gọi Vương quốc Ả Rập Saudi. Ở những nơi khác, các nguyên tắc Salafi đã được một loạt các nhóm Hồi giáo hiện đại áp dụng, dù họ có chính thức liên kết với phong trào này hay không.

Vì Hồi giáo là một tôn giáo bao trùm, tại sao những người phục hưng bảo thủ này lại trở nên thành công đến vậy? Để tìm câu trả lời, chúng ta cần nhớ rằng cho đến thế kỷ 18, một người Hồi giáo có lý do chính đáng để tin rằng Hồi giáo được Thượng đế định sẵn để cải đạo toàn thế giới. Mặc dù có những thất bại cục bộ, chẳng hạn như việc Cơ Đốc giáo tái chinh phục Tây Ban Nha, Hồi giáo vẫn phát triển mạnh mẽ ở châu Phi hạ Sahara, Ấn Độ, cũng như Trung và Đông Nam Á.

Tuy nhiên, đến những năm 1800, không thể duy trì giấc mơ về sự vượt trội nữa. Vào tháng 7 năm 1798, Napoleon Bonaparte xâm lược Ai Cập. Trận chiến Kim Tự Tháp đỉnh điểm chỉ kéo dài chưa đầy một giờ và kết thúc với việc lực lượng kỵ binh Ai Cập tinh nhuệ bị tiêu diệt, trong khi phía Pháp chỉ mất khoảng 40 người. Tại Ấn Độ, người Anh lấn chiếm và cuối cùng thôn tính Đế chế Mughal hùng mạnh một thời, trong khi Ba Tư phải nhượng bộ trước sự thống trị của một cường quốc châu Âu để bảo vệ mình khỏi các quốc gia khác. Chắc hẳn rất khó để những người trung thành xử lý được sự sụp đổ nhanh chóng này.

Chế độ độc tài và ổn định, không phải dân chủ và chủ nghĩa tự do

Các nhà hiện đại hóa Hồi giáo thế kỷ 19, như Syed Ahmad Khan ở Ấn Độ và Muhammad Abduh ở Ai Cập, đã ủng hộ việc bắt chước phương Tây, lập luận rằng vì Hồi giáo là tôn giáo của lý trí nên nó hoàn toàn tương thích với thời kỳ Khai sáng. Tuy nhiên, hiện đại hóa đã bị cản trở bởi thực tế là phần lớn thế giới Hồi giáo bị cai trị bởi các nhà độc tài, những người chỉ quan tâm đến cải cách nếu điều đó củng cố quyền lực của họ. Khoa học là một chuyện, còn chủ nghĩa tự do lại là chuyện khác.

Trong thế kỷ 20, khi châu Âu tiếp tục tăng tốc phát triển, những thay đổi chính trị bị đàn áp ở những nơi như Ai Cập và Iran. Dù có rất ít tổ chức dân chủ trong thế giới Hồi giáo, quyền lực trong Hồi giáo chủ yếu được phân tán giữa các ulema, những người đạt được uy tín nhất định giữa các đồng nghiệp và người dân.

Sự thất bại của chủ nghĩa hiện đại (được chứng minh gần đây nhất qua sự sụp đổ của cái gọi là Mùa xuân Ả Rập) đã khiến tôn giáo trở thành lối thoát chính cho sự phản kháng. Hồi giáo chính trị theo đuổi hai mục tiêu: cải cách xã hội và đổi mới tôn giáo. Ví dụ nổi bật nhất là tổ chức Anh em Hồi giáo, được thành lập năm 1928 bởi Hassan al-Banna người Ai Cập.

Anh em Hồi giáo kết hợp yêu cầu về công bằng xã hội với thần học bảo thủ. Đây là một mối đe dọa rõ ràng đối với các nhà cầm quyền thế tục của Ai Cập, những người đã cố gắng đàn áp phong trào này, nhưng lại khiến nó trở nên cực đoan hơn. Al-Banna bị mật vụ ám sát ở tuổi 42, trong khi nhà tư tưởng hàng đầu của tổ chức, Sayyid Qutb, bị chính quyền xử tử.

Do tập trung chống lại chủ nghĩa Phát xít và sau đó là chủ nghĩa Cộng sản, phương Tây coi trọng sự ổn định hơn dân chủ ở thế giới Hồi giáo, dẫn đến việc ủng hộ các chế độ độc tài như các chính quyền quân sự ở Ai Cập và gia tộc Wahhabist của Ả Rập Saudi. Tuy nhiên, ở những nơi mà phương Tây can thiệp để áp đặt dân chủ, chẳng hạn như Afghanistan và Iraq, kết quả thường gây thất vọng.

Hiện đại hóa là điều khả thi

Do đó, khó mà phủ nhận rằng các giải pháp cho các vấn đề của thế giới Hồi giáo sẽ phải xuất phát từ bên trong. Những khẳng định sơ sài rằng Hồi giáo cần một cuộc Cải cách là sai lầm, không chỉ vì bản thân Salafism tương tự với việc quay trở lại Kinh Thánh và các giáo phụ của Giáo hội sớm mà những người Kháng Cách đầu tiên ủng hộ.

Hơn nữa, các cuộc chiến tranh tôn giáo châu Âu thế kỷ 17 không phải là một ví dụ mà bất kỳ ai muốn noi theo. Thay vào đó, những người ủng hộ cải cách cần phải kiên nhẫn. Sự đồng thuận tôn giáo, được phát triển qua nhiều thế kỷ, chưa bao giờ thuộc quyền kiểm soát của các nhà cai trị như Khalip al-Mamun.

Sự thay đổi chỉ có thể diễn ra từ từ và luôn phải dung hòa với quan điểm của tầng lớp bình dân. Điều này có nghĩa là cho đến khi người dân bình thường ở các quốc gia Hồi giáo cảm thấy cuộc sống của họ được cải thiện nhờ hiện đại hóa, họ có khả năng vẫn nghi ngờ về chủ nghĩa tự do. Nhiều nền dân chủ hơn có thể đồng nghĩa với việc có nhiều người Hồi giáo bảo thủ nắm quyền hơn.

May mắn thay, các nguồn lực trí tuệ phong phú đã tồn tại sẵn trong Hồi giáo, cùng với truyền thống tranh luận lâu đời. Đây là những yếu tố có thể giúp hòa giải Hồi giáo với thế giới hiện đại. Quá trình này đã âm thầm diễn ra trong nhiều năm. Nhưng sẽ cần thêm thời gian để thành quả chín muồi.