Minh Niệm | Hiểu về trái tim (Chương 36)

Người ta vẫn thường nói rằng nghèo là khổ, nghèo khổ, chứ ít ai nói giàu khổ cả. Thật ra, người nghèo có nỗi khổ của người nghèo mà người giàu cũng có nỗi khổ của người giàu. Người nghèo vì không chấp nhận cái nghèo, oán ghét cái nghèo, muốn được giàu nên mới khổ. Còn người giàu lại sợ bấy nhiêu tài sản chưa đủ làm người khác nể phục, sợ bị phá sản, sợ bị kẻ xấu lợi dụng hay hãm hại nên mới khổ.

So ra cái khổ của người giàu còn phức tạp và nan giải hơn người nghèo. Phải chi trong xã hội ai cũng như ai, ai cũng sở hữu tài sản như nhau thì chắc chắn ý niệm giàu nghèo sẽ không có. Nhưng điều ấy không bao giờ là thực tế khi con người ngày càng ưa chuộng vật chất và xem đó là điều kiện căn bản của hạnh phúc. Cho nên, nếu ta may mắn không bị cuốn theo quan niệm của xã hội mà thoát ra khỏi ý niệm giàu nghèo, ta thấy sự hưởng thụ vật chất không phải là lý do lớn nhất để ta có mặt ở trên cõi đời này, thì chắc chắn ta sẽ không còn than nghèo khổ nữa.

Người ta cũng thường gộp chung cực với khổ, cực khổ. Nhưng bản thân của sự cực nhọc chưa chắc đã là khổ. Chỉ vì ta kháng cự lại nó, ta muốn mình không phải vất vả mà vẫn có đầy đủ mọi thứ tiện nghi như bao người khác nên ta mới khổ. Ta chỉ biết so sánh, đòi hỏi, chứ không chịu tìm hiểu căn nguyên sâu xa tại sao mình lại cơ cực.

Kẻ thiếu sức mạnh bên trong chính là kẻ nhiều khổ đau nhất.

Thói quen hưởng thụ

Do ảnh hưởng từ di truyền mà mỗi cá thể sở hữu một cấu trúc sinh lý khác nhau. Và tùy thuộc vào tác động của hoàn cảnh và sự luyện tập mà mỗi cá thể sở hữu cấu trúc tâm lý cũng khác nhau. Dù rằng tâm lý mới là yếu tố quyết định nên hành vi và thái độ sống, nhưng sinh lý cũng góp phần quan trọng để thay đổi hay hình thành nên tính cách con người. Thân với tâm vốn là một hợp thể gắn kết chặt chẽ, không thể tách rời ra được. Vì thế, lỡ như trong di truyền đã chứa sẵn hạt giống cảm xúc quá mạnh thì chắc chắn ta sẽ có khuynh hướng tìm kiếm cảm xúc tốt và tránh né cảm xúc xấu ngay từ thuở nhỏ. Khuynh hướng này vốn là bản năng tự nhiên. Nhưng nếu sống theo bản năng để thỏa mãn cảm xúc mà không xét đến hậu quả, thì ta chẳng bao giờ tìm thấy giá trị chân thật của hạnh phúc.

Thí dụ, ta thấy chương trình ti-vi chẳng có gì đáng xem hay các trang web mà ta đang dán mắt vào chẳng có gì bổ ích, nhưng ta không thể rời khỏi chúng vì sợ chẳng biết phải làm gì khi tâm tư đang lạc lõng. Ta biết thức dậy sớm sẽ có nhiều thời giờ tập thể dục, chuẩn bị chu đáo mọi thứ mà không phải hấp tấp khi đến công sở, nhưng ta lại không vượt qua nổi cảm giác dễ chịu của nệm ấm chăn êm. Ta luôn tự nhắc mình chỉ nên tiêu thụ những thực phẩm có tính nuôi dưỡng và trị liệu cho cơ thể để giữ gìn sức khỏe và điều tiết năng lượng sinh hoạt, nhưng ta không thể từ chối khi đối diện với những món ăn khoái khẩu. Ta ý thức rất rõ là nếu mình cứ tiếp tục đối xử thân mật với người ấy thì sẽ gây hiểu lầm, nhưng ta lại không thể tìm cách lánh xa họ vì không nỡ từ bỏ cảm giác quá ngọt ngào. Ta đã nhận ra giá trị thiết yếu của đời sống tinh thần và quyết tâm luyện tập, nhưng ta lại không đủ can đảm để giới hạn bớt sự hưởng thụ vật chất và dừng bớt những thú vui chơi.

Yêu thích cảm xúc tốt là đồng nghĩa với chán ghét cảm xúc xấu. Thí dụ, ta không thích chơi các môn thể thao, làm những việc nặng nhọc tay chân hay phải động não quá nhiều. Ta rất ghét lối sống kỷ cương, không thích kiểu làm việc quá nguyên tắc. Ta không ưa những lời góp ý thẳng thắn hay thiếu sự tôn trọng. Ta lại rất dễ bị tự ái, tổn thương trước những lời châm chích hay xúc phạm. Ta cũng luôn bị kích động trước những xáo trộn bất ngờ của hoàn cảnh. Và khi đối đầu với những khó khăn lớn thì ta chỉ biết than khóc chứ không thể bình tĩnh để tìm hiểu và giải quyết. Ta không tin mình có đủ sức vượt qua nghịch cảnh nên lúc nào cũng tha thiết mong cầu kẻ khác giúp đỡ. Ta rất muốn góp ý với người kia bằng tấm lòng chân thành, nhưng lại không dám mở lời vì sợ họ nổi giận rồi sẽ không quý mến mình nữa. Đến nỗi, ta rất muốn từ chối một lời đề nghị nào đó vì biết mình không đủ sức để gánh vác, nhưng lại sợ mất lòng nên đành cắn răng chịu đựng.

Biết điều nên làm mà ta không làm được, hoặc biết điều không nên mà ta vẫn cứ làm, thì đó là tình trạng yếu đuối – không vượt qua nổi chính bản thân mình.

Có quyền lực trong tay, được nhiều người nể trọng, hét một tiếng là người khác phải im lặng lắng nghe, nên ta cứ tưởng mình rất mạnh mẽ. Nhưng khi bất ngờ bị xúc phạm hay vu khống thì ta sụp đổ ngay lập tức. Ta khẩn trương tìm kiếm đồng minh để bênh vực, hay tức tốc kiện người kia ra tòa để đòi lại danh dự. Ta nghĩ phải trừng phạt đích đáng thì họ mới sợ mà không dám động tới ta nữa. Nhưng sự thật là ta đã thất bại. Pháp luật tuy có thể bảo vệ quyền lợi cho ta, nhưng nếu ta cứ dựa vào pháp luật để giải quyết mọi mâu thuẫn xung đột thì vô tình ta đã dung dưỡng cho sự yếu đuối của mình. Nếu ta có uy lực thật sự thì đâu có khó khăn gì để chấp nhận vài cuộc tấn công lẻ tẻ. Thậm chí, ta còn có thể dùng tài năng của mình để cảm hóa đối phương, biến chiến tranh thành hòa bình.

Có thể ta rất vững vàng khi đối đầu với những nghịch cảnh lớn lao, không hề nao núng trước những bạo lực, nhưng không ai ngờ ta lại là kẻ rất yếu đuối trong tình cảm. Ta gần như mất hết quyền chủ động trong khi yêu. Chỉ cần nghe những lời nói êm ái ngọt ngào, hay những tiếng khóc lóc thở than của người ấy là ta sẵn sàng chấp nhận tất cả mọi yêu sách. Sự đam mê – thái độ tự đồng hóa toàn bộ con người mình với cảm xúc yêu thích – đã biến ta thành kẻ nô lệ trung thành của tình yêu. Đôi khi ta còn dám làm những chuyện hết sức điên rồ như vứt bỏ cơ nghiệp đã khổ công gầy dựng, hay cắt đứt tình thâm với gia đình để lao theo tình yêu. Ta tưởng rằng mình đang sống chết để bảo vệ tình yêu, nhưng sự thật là ta đang bị cuốn hút hoàn toàn vào mãnh lực của cảm xúc. Nên khi bị phụ tình thì ta thấy mình chẳng còn giá trị gì để sống. Hai kẻ yêu đương cuồng nhiệt ghép chung cuộc đời với nhau thì chẳng khác nào hai kẻ yếu đuối đang muốn dựa dẫm vào nhau.

Thật ra, ai cũng có lúc yếu đuối. Đó là những lúc ta đánh mất sự tỉnh thức và để cho sự đam mê trỗi dậy, hay những lúc nghịch cảnh tấn công đột ngột khiến ta không kịp chống đỡ. Và rồi lý trí và năng lực rèn luyện vốn có sẽ đưa ta trở về vị trí chủ động đời mình. Nhưng nếu ta để cho sự yếu đuối trở thành thói quen lâu ngày, vẫn cứ mặc kệ mà không cố gắng chuyển hóa, thì ta sẽ gặp vô vàn khó khăn và cả thất bại thảm hại trước những thăng trầm của cuộc sống. Kẻ thiếu sức mạnh bên trong chính là kẻ nhiều khổ đau nhất.

Sức mạnh bên trong

Có lần tôi và hai sư đệ cùng ra sân vườn dọn dẹp những cành cây bị gãy đổ sau một cơn giông lớn. Bất ngờ thấy một con chuột nằm chết giữa đường, tôi liền đem nó đặt vào một gốc cây to. Đi được vài bước, tôi bỗng quay lại dùng bàn tay xới cát lên làm một cái mộ xinh xinh để chôn cất nó. Hai sư đệ bước tới trầm trồ: Sư huynh từ bi quá!. Khi hai sư đệ đi khỏi, tôi thấy mình đang rơi vào khoảng trống chơi vơi lạ lùng như vừa sụp đổ một cái gì đó rất lớn. Thì ra tôi vừa có một màn trình diễn thật ngoạn mục. Hành động đặt con chuột vào gốc cây là thật – đó là sự xót thương đối với loài vật bé nhỏ; hành động đào mộ chôn cất cho con chuột là giả – đó là thái độ muốn chứng tỏ mình từ bi mà kỳ thật chỉ là cơn khát sự công nhận. Câu chuyện đã xảy ra gần hai mươi năm, nhưng mỗi lần nhớ lại tôi đều rùng mình. Không ngờ phiền não của mình quá tinh vi, ngay cả xác con chuột mà cũng có thể lợi dụng được. Sau này muốn giúp ai, tôi hay tự hỏi: Mình làm việc này là vì cái gì đây?. Nếu thấy mình đang khát cảm xúc thì tôi cố gắng dừng lại ngay.

Khi ta quan niệm rằng càng được đón nhận cảm xúc tốt từ sự công nhận của người khác thì cuộc đời ta sẽ có giá trị hơn, tức là ta vẫn chưa tìm thấy sức mạnh bên trong của mình. Mà sự thật là càng trông chờ và dựa dẫm vào điều kiện thuận lợi bên ngoài thì ta càng không thể phát huy sức mạnh bên trong. Ta tuy là những phản ứng lao xao, phẫn nộ hay khát khao nông nổi, nhưng ta còn là cái-sâu-thẳm-bên-trong mà chỉ có những giây phút bình yên ta mới chạm tới được. Cũng như khi lặn sâu xuống lòng đại dương thì ta mới thấy đại dương còn là cái rất mênh mông và sâu thẳm, chứ không chỉ là những con sóng chợt sinh chợt diệt. Để tìm thấy đại dương trong chính mình, ta đừng tiếp tục tự đồng hóa toàn bộ con người mình với những con sóng cảm xúc. Tức là ta hãy tập quên đi hay cô lập bớt những đòi hỏi không cần thiết từ bên ngoài mà quay về sống với chính mình để thấu hiểu và làm chủ đời mình. Thiền sư Tuệ Trung Thượng Sĩ ở thế kỷ thứ 13 của Việt Nam cũng đã từng nhắc: Nhìn lại chính mình là bổn phận của mỗi người, nắm bắt bên ngoài sẽ chẳng được gì đâu (Phản quang tự kỷ bổn phận sự, bất tùng tha đắc).

Tâm lý yếu đuối có liên hệ mật thiết với tâm lý lo sợ, nhút nhát. Có thể ta là mẫu người đằm thắm, hiền hòa và rất dễ thương. Lúc nào ta cũng sẵn sàng nhường nhịn kẻ khác, thậm chí thấy họ làm sai hay gây tổn thương cho ta mà ta chẳng hề phản ứng tức giận. Ta luôn được nhiều người yêu thích và luôn là đối tượng được chọn nhiều nhất để lắng nghe kẻ khác trút cạn nỗi lòng. Thế nhưng, khi làm việc chung với ta thì ai cũng phát hoảng. Dường như ta không thể quyết đoán được vấn đề gì cả, cứ phải rơi vào tình trạng không biết phải làm sao. Lúc đầu, mọi người tưởng rằng ta có trái tim rất lớn để chấp nhận tất cả. Nhưng rồi họ cũng phát hiện ra ta vốn không có thói quen đối đầu với những rắc rối phiền phức, vì thế ta hay trốn vào hải đảo thinh lặng của mình để được an toàn.

Ngay cả việc cần phải lên tiếng để bảo vệ sự thật hay công lý mà ta cũng phớt lờ, tìm cách tránh né hay đùn đẩy trách nhiệm cho kẻ khác. Thái độ nhút nhát đã biến ta thành kẻ hèn nhát. Hèn nhát cũng chính là tác nhân quan trọng tạo nên sự lấn lướt cho kẻ khác. Thật không có gì bất mãn cho bằng khi ta biết việc ấy nên làm và nằm trong khả năng của mình, nhưng ta lại không thể cố gắng thêm một chút nữa để vượt qua cảm xúc xấu đang khống chế toàn bộ con người mình. Cảm xúc ấy đến từ thái độ sống sai lầm. Thái độ sống sai lầm bắt nguồn từ nhận thức sai lầm khi cho rằng ta hãy nên là chính mình, không cần sửa đổi chi cho mệt xác. Từ đó, ta luôn tìm mọi cách để cưng chiều hay thăng hoa cảm xúc yêu thích. Tài năng bẩm sinh đôi khi là nguyên nhân chính dẫn đến tính cách yếu đuối. Vì nhờ nó mà ta được nổi tiếng, nhiều người ngưỡng mộ, nên ta quên mất con người thật rất yếu đuối của mình. Vốn đã yêu thích cảm xúc tốt nay lại có thêm cơ hội để hưởng thụ lượng cảm xúc khổng lồ nên tuy ta được mệnh danh là kẻ có quyền lực nhất (vì nổi tiếng và được nhiều người mến mộ), nhưng kỳ thực ta chính là kẻ yếu đuối nhất (vì dễ tổn thương nhất).

Chí lớn tung trời

Đôi khi trước những tượng đài quá lớn, nhất là khi năng lượng của tượng đài ấy đang được cộng hưởng bởi năng lượng ngưỡng mộ to tát của đại chúng, ta bỗng thấy mình quá đỗi tầm thường rồi sẵn sàng nấp dưới bóng họ. Sự yếu đuối cũng dễ dẫn đến thái độ dựa dẫm rồi đánh mất chủ quyền sống. Càng yếu đuối càng dễ dựa dẫm và càng dựa dẫm lại càng yếu đuối. Thiền sư Quảng Nghiêm, thế kỷ 12 của Việt Nam, đã từng khuyên: Làm trai chí lớn tung trời thẳm/ Sao dẫm chân theo dấu Phật thành (Nam nhi tự hữu xung thiên chí/ Hưu hướng Như Lai hành xứ hành). Bắt chước rập khuôn theo kẻ khác, dù đó là một đức Phật, cũng chỉ đem lại xấu hổ và mệt mỏi chứ chẳng lợi ích gì. Bởi chuyển hóa tâm hồn là sự trải nghiệm của mỗi người chứ không phải do làm giống y như thần tượng tâm linh của mình mà được. Mà tại sao ta phải làm giống y người khác, khi ta và họ có cấu trúc cơ thể và tâm thức không hề giống nhau? Ta chỉ có thể học hỏi phần nào kinh nghiệm của người đi trước, còn lại ta phải tự đương đầu và khám phá bằng thực lực của mình. Thói quen hưởng thụ dễ khiến ta đánh mất khí phách hiên ngang có sẵn của mình.

Nhà thơ Chế Lan Viên cũng đã từng than rằng: Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp/ Giấc mơ con đè nát cuộc đời con/ Hạnh phúc đựng trong một tà áo đẹp/ Một mái nhà yên rủ bóng xuống tâm hồn. Giấc mơ của chúng ta là gì? Có phải là sự nghiệp hiển vinh với đời, chinh phục được người trong mộng, sở hữu cơ ngơi sang trọng thuộc bậc nhất, được bạn bè và mọi người xung quanh nể trọng? Vậy còn lý tưởng đâu? Sống mà không có ý chí muốn vươn tới mục đích cao cả thì đời sống ấy sẽ bị đóng khung trong không gian nhỏ hẹp và lạc lõng vô cùng. Thật ra, cũng không có gì để gọi là mục đích cao cả. Chia sẻ năng lực của mình để phụng sự cho cộng đồng hay cuộc sống mà mình đang nương tựa cũng chỉ là trách nhiệm căn bản của mỗi công dân mà thôi. Nếu ai cũng chỉ biết lo nghĩ đến hạnh phúc của riêng mình thì ai sẽ lo cho những cái chung? Ta không muốn kết tội nền khoa học hiện đại, vì bản thân nó đã đem tới biết bao tiện nghi cho con người. Nhưng sự thật là chính nó đã làm cho ma lực tham vọng của con người lớn mạnh hơn bao giờ hết. Nó đã đầu độc mục đích sống và nhấn chìm lý tưởng cao đẹp của hàng lớp người.

Đúng là ta đã đi qua thời chinh chiến, nhưng sự điêu linh trong lòng người có bao giờ chấm dứt đâu. Con người bây giờ vẫn miệt mài tranh đấu, nhưng không phải với tư cách của một chiến sĩ quên mình vì dân tộc. Ta nói ta yêu quê hương, tự hào về giống nòi, nhưng có bao giờ tự hỏi ta đã làm gì cho quê hương cho giống nòi mà không có quyền lợi của mình trong đó không? Đừng xem câu hỏi ấy là to tát. Đừng nổi giận vì bị chạm vào sự ích kỷ. Hãy can đảm nhìn vào sự thật. Quê hương và giống nòi vẫn còn vô vàn khó khăn, ta không gánh vác thì ai sẽ gánh vác bây giờ? Nếu ta vẫn tiếp tục ngoảnh mặt quay lưng với lý tưởng để bảo vệ giấc mơ con của mình, thì đừng hỏi tại sao cuộc đời mình quá nhỏ nhoi để rồi ta dễ dàng ném nó vào những chuyến hôn mê bất tận, đànhlòng làm đau khổ những người thân yêu hay góp phần tàn phá chính quê cha đất tổ của mình.

Phải là ta đó không?

Sống cạn đến vô hồn,

Đâu anh hùng thuở trước,

Khoảng lặng buồn mênh mông.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 01 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 02 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 03 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 04 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 05 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 06 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 07 tại đây.

Đọc Hiểu về trái tim, chương 08 tại đây.