Về cuốn sách The Mushroom at the End of the World của Anna Tsing

Việc nói cuốn sách này không tập trung vào loài người là một cách nói giảm nhẹ – nó đặt nhân loại vào một quỹ đạo khác.

Lời mở đầu

Bài tiểu luận sau đây được trích từ cuốn sách Lịch sử Khoa học Xã hội qua 101 Cuốn Sách, một lịch sử trí tuệ của các ngành khoa học xã hội, mang đến một thư viện gồm 101 cuốn sách đã phá vỡ những giới hạn mới trong lĩnh vực này. Bruno Latour đã qua đời vào năm 2022.

Khám phá từ nấm Matsutake

Không giống như Archimedes, điều mà Anna Tsing (sinh năm 1952) cần không phải là một điểm cố định để di chuyển thế giới, mà là một loại nấm duy nhất, có mùi hương nồng nặc và khó tìm, đó là nấm matsutake, loại nấm mà người Nhật rất quý trọng. Và chắc chắn, mục tiêu của cô không phải là để di chuyển thế giới – một giấc mơ mạnh mẽ đã luôn truyền cảm hứng cho các nhà khoa học và kỹ sư – mà là để làm sáng tỏ những con đường mà qua đó chủ nghĩa tư bản tự chen vào thế giới, cũng như cách mà chúng ta có thể hy vọng tồn tại trong đó.

Chữ chúng ta ở đây rất quan trọng, bởi cuốn sách nhân học này làm việc với một danh sách mở rộng đáng kể các sinh vật, được sắp xếp trong một loạt các chương ngắn, chồng chéo nhau như những lớp nấm matsutake.

Cuốn sách thay đổi định nghĩa về con người

Trong cuốn sách này, mang tính mẫu mực về chủ đề, phương pháp điều tra và phong cách, Tsing đã thay đổi sâu sắc khái niệm về con người. Đối với cô, việc làm người có nghĩa là tìm kiếm sự chồng chéo tạm thời với nhiều loài khác, và con người không nhất thiết phải đứng ở trung tâm. Nói rằng cuốn sách này không lấy con người làm trung tâm là một cách nói giảm nhẹ – nó đặt nhân loại vào một quỹ đạo khác.

Đặc điểm của cuốn sách

Cuốn sách này không giống với những cuốn sách khoa học tự nhiên hay những tác phẩm phổ biến, nơi các nhà tự nhiên học chia sẻ kiến thức của họ về sự tồn tại đáng ngạc nhiên của cây cối, vi khuẩn, cá voi, hay hệ vi sinh vật đường ruột. Đây là một tác phẩm khoa học xã hội thực thụ, và thuộc loại đòi hỏi cao nhất. Cuốn sách không hề mất đi mục đích chính của mình, đó là theo dõi bản chất mới của chủ nghĩa tư bản và khám phá khả năng sống trong đống đổ nát của nó.

Quy mô và tính khả thi

Tại sao một loại nấm lại có thể giúp hiểu rõ về chủ nghĩa tư bản – hơn là Internet, buôn bán vũ khí, hoặc việc bán ngũ cốc? Lý do nằm ở vấn đề về quy mô. Không thể trồng loại nấm này vì chu kỳ sống của nó thất thường và phụ thuộc nhiều vào các yếu tố khác. Đây không phải là một đối tượng có thể mở rộng quy mô.

Một trong những đóng góp lớn nhất của cuốn sách là nó tái định nghĩa chủ nghĩa tư bản dựa trên khả năng tạo ra các điều kiện cục bộ có thể được mở rộng quy mô, và các đồn điền là tiền thân và nguyên mẫu của nó. Việc thu hoạch nấm matsutake thoát khỏi mọi hình thức mở rộng quy mô, giống như những người thu hoạch nấm ở Oregon hay Trung Quốc, nơi nền kinh tế bấp bênh của họ được Tsing theo dõi chặt chẽ. Khi chỉ trích khái niệm gây tranh cãi về Kỷ nhân sinh (Anthropocene), Tsing thậm chí có thể đề xuất một ứng cử viên nghiêm túc, như Donna Haraway gợi ý: Kỷ đồn điền (Plantationocene).

Phương pháp điều tra độc đáo

Nhưng điều thực sự tài tình của cuốn sách này là sự kháng cự với tính khả thi về quy mô cũng được áp dụng cho phương pháp điều tra của nó. Tsing thực sự phục hồi điều có thể gọi là miêu tả đơn giản và thuần túy – mặc dù không có gì là đơn giản hay thuần túy về nó. Việc miêu tả là phát minh ra một khoa học về những điều cụ thể, không nhằm khái quát hóa mà là thâm nhập ngày càng sâu vào sự đặc thù của nơi chốn và lịch sử. Sự đặc thù này rất khó để mô tả đến mức mà các ngành khoa học đa địa hình như các dự án phát triển, luôn bị ám ảnh bởi tính khả thi về quy mô, liên tục thất bại trong việc hiểu tình huống cụ thể của sự chồng chéo giữa các loài, từ đó tạo ra thêm nhiều cánh đồng đổ nát.

Sống trong đống đổ nát

Việc sống quen với đống đổ nát, biết cách làm thế nào để sống trong đó, chính là nội dung của cuốn sách này. Lý do bắt nguồn từ đối tượng điều tra của nó: loại nấm bị che khuất này thích những tàn tích, đặc biệt là những khu rừng thông bị lâm tặc tàn phá. Phương thức sống của nó không có sự hài hòa và cân bằng của tự nhiên. Mọi thứ về nó đều nhân tạo; mọi thứ trong quá trình phát triển của nó đều trái với những gì mà chúng ta nghĩ là hợp lý. Nó chống lại mọi định nghĩa ổn định và lâu dài, cũng như mọi thay đổi về quy mô.

Ngoài ra, giống như các thành viên khác trong chi của nó, nó từ chối được định nghĩa là một loài. Nấm matsutake phát triển mạnh mẽ giữa sự gián đoạn, một thuật ngữ mà Tsing mang lại ý nghĩa tích cực, bất chấp mọi hy vọng trở lại một tình huống tự nhiên.

Trong cuốn sách này, vốn không ủng hộ bất kỳ viễn cảnh thảm họa nào, từ tàn tích mang ý nghĩa tích cực, lần này là về phương pháp. Nếu nấm nằm ở tận cùng thế giới, thì không phải vì lý do tận thế, mà vì thời gian của các dự án phát triển đã kết thúc. Chính xác hơn, khái niệm dự án, gắn liền với hy vọng về tính khả thi vô hạn, không còn có thể mô tả cách mà các con đường của tất cả những tác nhân này – những cây thông, những cây nấm, những người di cư châu Á thu hoạch chúng, những kẻ lâm tặc Nhật Bản cố gắng phá hoại rừng để khôi phục độ màu mỡ của nó, những nhà nhập khẩu Canada cố gắng tạo ra một nền kinh tế cho các sản phẩm xa xỉ ở Nhật Bản dù đang phá hủy các khu rừng trên toàn thế giới – làm thế nào mà tất cả những người trần thế này (không có từ nào để mô tả chính xác họ) cuối cùng lại giao thoa với nhau. Học cách sống trong đống đổ nát của chủ nghĩa tư bản có nghĩa là học cách từ bỏ khái niệm dự án và, cuối cùng, chuyển sang một sự miêu tả chi tiết về những tình huống không dễ thay đổi quy mô.

Với con chó Cayenne của mình, Donna Haraway đã chứng minh được rằng chúng ta có thể đưa phân tích về mối quan hệ giữa các loài đi xa đến mức nào. Với loại nấm matsutake của mình, Anna Tsing chứng minh rằng chúng ta có thể đi xa hơn nữa, không chỉ thay đổi cảnh quan cần được miêu tả mà còn thay đổi cả những gì chúng ta nên mong đợi từ việc miêu tả tỉ mỉ.