Một cuộc phỏng vấn với nhà nghiên cứu thần thoại nổi tiếng Martin Shaw về nhân dạng, sự hiện diện và cách sử dụng quỹ thời gian hữu hạn của cuộc đời.
Một cái tên là một cái lồng
Một cái tên giam hãm bạn. Nó trói buộc bạn vào một kiểu người nhất định, đẩy bạn vào vai trò này hoặc gán ghép bạn với hình ảnh kia. Nó thu hẹp sự phức tạp của bạn, ép nó vào một khuôn khổ nhân tạo. Một cái tên nói với thế giới rằng Người này là như thế này, và ta sẽ gọi họ như vậy. Nhưng không một ai từng sống trên đời này chỉ đơn thuần là một điều gì đó. Ngay cả cái tên đầy đủ nhất mà chúng ta đặt cho nhau cũng chỉ nắm bắt được một phần nhỏ bé trong chiều sâu của con người. Như Walt Whitman đã viết: Tôi rộng lớn, tôi chứa đựng muôn vàn bản thể.
Thế giới thường không mấy tử tế với sự phức tạp kiểu Whitman này. Ngày nay, có thể dễ dàng hơn bao giờ hết để là chính mình, nhưng điều đó lại hàm ý rằng chỉ có một cái bản thân duy nhất để ta trở thành. Nó ngụ ý rằng bạn có một bản chất – một sợi chỉ đỏ xác định con người bạn. Theo đó, hạnh phúc – và hiện đại – là sống đúng với bản chất ấy.
Nhưng cuộc sống không đơn giản như vậy. Một con người không thể được định nghĩa chỉ bằng một cái tên hay bị giam hãm trong một bản sắc duy nhất. Chúng ta cần một cách hiểu tốt hơn về những mâu thuẫn và sự đa dạng tồn tại trong một cuộc đời. Chúng ta không cần tìm ra câu chuyện duy nhất về một cuộc đời, mà là những câu chuyện khác nhau của nó. Đối với Martin Shaw, việc nghiên cứu những câu chuyện thần thoại xưa cũ là một trong những cách tốt nhất để hiểu chính mình và ý nghĩa của việc sống.
Từ nhân dạng đến sự hiện diện
Trưởng thành là một hành trình đầy thay đổi. Dù bạn hiểu điều đó theo nghĩa khoa học thần kinh – sự dẻo dai của não bộ – hay theo nghĩa phân tâm học – quá trình hình thành bản ngã – thì sự thật cốt lõi vẫn không đổi: Rất ít người đạt đến sự hoàn thiện ở tuổi 16. Chúng ta thử nghiệm, khám phá, thay đổi. Chúng ta đang tìm kiếm vị trí của mình trong thế giới, và điều đó đòi hỏi một sự bất định nhất định về bản thể. Shaw diễn đạt điều này như sau:
Khi bạn còn trẻ, việc có một cá tính linh hoạt là rất quan trọng, vì bạn liên tục bị đặt vào những tình huống đe dọa ở mức độ nhẹ hoặc cao – như đến trường, tạo dựng tình bạn và những thứ tương tự. Bạn cần biết cách hòa nhập với người khác, và điều đó đòi hỏi một mức độ linh hoạt về nhân dạng.
Rồi bạn lớn lên. Nhưng không có một khoảnh khắc cụ thể nào đánh dấu ngày bạn trở thành người trưởng thành. Không có một bản hiến chương trưởng thành nào để bạn ký vào. Bạn chỉ đơn giản là dần dần hóa thạch. Bạn đi lại ít hơn, dành nhiều thời gian ở một chỗ hơn. Bạn có thể ngừng gặp nhóm bạn cũ, ngừng mua những loại sách mà bạn từng thích. Bạn nghe đi nghe lại những ban nhạc quen thuộc và thích một số cuộc trò chuyện hơn những cuộc khác. Theo Shaw, trưởng thành là nhận ra và chấp nhận những giới hạn của bản thân, từ đó phát triển sự hiện diện.
Vậy câu hỏi lớn đặt ra là: Sự hiện diện là gì? Điều đó có nghĩa là gì khi bạn nói rằng Người đó không nói nhiều, nhưng họ có sự hiện diện. Tôi có thể cảm nhận được họ?
Điều thú vị đối với tôi là những người có sự hiện diện mạnh mẽ thường là những người đã thực hiện một giao ước với giới hạn nào đó trong cuộc đời. Họ quyết định rằng thay vì theo đuổi sự phát triển không ngừng, họ sẽ đánh đổi một phần của sự phát triển ấy để có được chiều sâu. Họ vẽ một vòng tròn xung quanh một số lĩnh vực nhất định của cuộc sống – và họ không chỉ bị thu hút bởi nó, mà còn dường như bị điều đó thu hút.
Gắn bó với một ngôi đền
Vậy thực hiện giao ước với giới hạn thì liên quan gì đến thần thoại? Và sự hiện diện có liên hệ gì với những câu chuyện cổ tích? Shaw cho rằng những câu chuyện về anh hùng, thần thánh hay những cô bé lạc trong rừng không đơn thuần chỉ là những câu chuyện. Chúng là những ngôi đền của cuộc sống – những cách sống nhất định đi kèm với những trang phục, kịch bản, hành vi, hành động và, quan trọng nhất, các giá trị.
Tôi luôn hỏi sinh viên của mình khi họ bắt đầu làm việc với tôi rằng: Ngôi đền nào mà bạn đang phụng sự? Và họ thường hỏi lại: Ý thầy là gì? Tôi nói: Bạn đang dâng lễ vật của mình ở đâu? Về mặt sáng tạo, triết học, năng lượng, bạn đang trú ngụ ở đâu? Bạn dành phần lớn thời gian trong phòng gym? Bạn có đang tập trung vào việc thăng tiến trong công việc? Và nếu bạn không hài lòng với ngôi đền triết học mà bạn đang ở, làm thế nào để bạn rời đi mà không gây tổn thất lớn? Bạn có cần đổi công việc không? Bạn có cần thực hiện một sự thay đổi nào khác trong cuộc đời?
Khi Shaw nói rằng Không phải mọi câu chuyện đều mong bạn hạnh phúc, ông lặp lại quan điểm mà các triết gia, nhà tâm lý học và nhà nghiên cứu thần thoại đã bàn luận hàng thế kỷ: Cách mà chúng ta nghĩ rằng mình muốn sống không phải lúc nào cũng là cách mà chúng ta nên sống.
Chúng ta có thể dành cả cuộc đời trong Đền thờ Aphrodite, bám víu tuyệt vọng vào nhan sắc đang phai mờ, đo lường hạnh phúc bằng dục vọng. Điều đó có thể khiến ta hạnh phúc, hoặc không. Chúng ta cũng có thể hiến dâng những năm tháng tuổi trẻ cho Hermes, vị thần của thương mại và công việc. Một số người sẽ coi đó là một sự hy sinh đáng giá – một sự dâng hiến. Nhưng người khác có thể hối tiếc về điều đó.
Với Shaw, trí tuệ trong việc đọc thần thoại không nằm ở chỗ chúng là những câu chuyện thú vị – dù chúng thực sự rất thú vị – mà ở việc chúng gợi mở cho chúng ta cách sống mà ta mong muốn. Chúng không đơn giản, mà lộn xộn và phức tạp, giống như chính cuộc đời. Chúng không nói rằng Đây là con đường, đây là cách sống duy nhất, mà thay vào đó, chúng mở ra những khả năng để ta lựa chọn. Và nhiệm vụ của cuộc sống là nhận ra ngôi đền mà ta thực sự thuộc về.
