Tại sao thay đổi suy nghĩ lại là đặc điểm của tiến hóa?

Trích đoạn từ cuốn sách How minds change: The surprising science of Belief, Opinion, and Persuasion của David McRaney, do Portfolio, một nhánh của Penguin Publishing Group, một bộ phận của Penguin Random House, LLC xuất bản.

Con người rất giỏi phân tích lý do của người khác

Nghiên cứu cho thấy con người rất giỏi trong việc phân tích lý do của người khác, nhưng lại cực kỳ kém trong việc phân tích lý do của chính mình theo cách tương tự.

Trong một nghiên cứu năm 2014 mà Hugo Mercier đã giúp thiết kế, một nhóm nhà khoa học nhận thức Thụy Sĩ do Emmanuel Trouche dẫn đầu đã đánh lừa người tham gia đánh giá lại lý do của chính họ một cách cẩn thận hơn bằng cách làm cho họ tưởng rằng những lý do đó đến từ người khác.

Để làm điều này, người tham gia được đọc một loạt câu hỏi, đưa ra kết luận, rồi viết ra các lập luận để bảo vệ những kết luận đó. Ví dụ, họ đọc về một cửa hàng tạp hóa bán nhiều loại trái cây và rau củ. Một số loại táo ở đây không phải là hữu cơ. Các nhà khoa học sau đó hỏi: Bạn có thể chắc chắn điều gì về việc cửa hàng này có bán trái cây hữu cơ hay không? Kết luận chính xác là bạn chỉ có thể chắc chắn rằng cửa hàng có bán một số loại trái cây không phải hữu cơ. Tuy nhiên, nhiều người lại suy luận rằng không có loại trái cây nào là hữu cơ, hoặc không thể kết luận rõ ràng theo cách nào.

Sau khi đưa ra kết luận, người tham gia được yêu cầu viết ra các lý do của mình. Nếu thấy lập luận của mình không đủ thuyết phục, họ có thể thay đổi kết luận, nhưng đa số vẫn giữ nguyên quan điểm ban đầu, đúng hay sai. Tiếp theo, họ được xem lại tất cả các câu hỏi cùng với lập luận của những người khác có quan điểm trái ngược. Nếu cảm thấy lập luận của người khác mạnh mẽ hơn, họ có thể thay đổi câu trả lời. Nhưng điều mà các nhà nghiên cứu không tiết lộ là trong số các câu trả lời, có những lập luận thực ra là của chính họ, nhưng được đóng giả như đến từ người khác.

Tác động của việc đánh giá lý luận của chính mình khi nghĩ rằng nó đến từ người khác

Với một trong những câu hỏi, các lý do được cho là của người khác thực ra là của chính người tham gia. Như dự đoán của Mercier và Dan Sperber, khi người tham gia nghĩ rằng lý do đó không phải của mình, 69% đã bác bỏ các lập luận kém cỏi của chính họ và thay đổi câu trả lời thành đúng. Khi những lập luận yếu kém của họ được trình bày như của người khác, các lỗi lập tức trở nên rõ ràng.

Mercier đã nói với tôi rằng: Con người đã suy nghĩ sai về lý luận. Họ đã nghĩ lý luận như một công cụ cho tư duy cá nhân. Nếu đó là chức năng của lý luận, thì nó sẽ vô cùng kém hiệu quả. Nó sẽ làm ngược lại hoàn toàn với những gì mà ta mong đợi. Khi lý luận một mình, bạn chỉ tìm lý do để chứng minh mình đúng và không quan tâm liệu những lý do đó có tốt hay không. Nó rất hời hợt, rất nông cạn.

Mô hình tương tác của lý luận

Mercier và Sperber gọi tất cả điều này là mô hình tương tác, trong đó cho rằng chức năng của lý luận là để biện hộ quan điểm của mình trong một nhóm. Trong mô hình này, lý luận là một hành vi bẩm sinh, phát triển phức tạp hơn khi chúng ta trưởng thành, giống như việc bò trước khi đi thẳng. Chúng ta là động vật xã hội trước, là cá nhân lý luận sau. Đây là một hệ thống được xây dựng dựa trên một hệ thống khác, phát triển qua chọn lọc sinh học và lý luận cá nhân là một cơ chế tâm lý tiến hóa để hỗ trợ giao tiếp giữa các đồng nghiệp trong môi trường đầy rẫy thông tin sai lệch. Trong môi trường như vậy, thiên kiến khẳng định hóa ra lại rất hữu ích.

Vai trò của thiên kiến trong tư duy nhóm

Là một phần của nhóm có thể giao tiếp, mỗi quan điểm đều có giá trị, ngay cả khi nó sai; do đó, tốt nhất là bạn đưa ra những lập luận không đi ngược lại quan điểm của mình. Vì nỗ lực lý luận nên để dành cho sự đánh giá của cả nhóm, bạn có thể đưa ra quyết định nhanh chóng dựa trên lý do vừa đủ hợp lý. Khi người khác đưa ra lập luận phản bác, bạn có thể chỉnh sửa tư duy và cập nhật quan điểm của mình.

Mercier nói: Nếu bạn nghĩ rằng lý luận phục vụ mục đích cá nhân, nó trông như một cơ chế rất sai sót. Nhưng nếu nghĩ rằng nó được xây dựng cho mục đích tranh luận, thì mọi thứ đều hợp lý. Nó trở thành một công cụ được điều chỉnh rất tốt cho nhiệm vụ, một điều tôi thấy khá truyền cảm hứng và, theo một cách nào đó, rất đẹp.

Lý luận có thiên kiến nghiêng về phía người lập luận, và điều này quan trọng vì mỗi người cần đóng góp một quan điểm thiên lệch mạnh mẽ vào kho ý kiến chung. Nó cũng lười biếng, vì chúng ta mong muốn giảm bớt gánh nặng tư duy bằng cách dựa vào quy trình nhóm. Nhờ sự phân công lao động trí tuệ, nhóm sẽ thông minh hơn bất kỳ cá nhân nào.

Hợp tác và sự thật

Đây là lý do tại sao nhiều thứ tốt nhất mà con người tạo ra đến từ sự hợp tác, khi mọi người cùng nhau giải quyết vấn đề hoặc tạo ra một tác phẩm nghệ thuật. Toán học, logic, khoa học, nghệ thuật – những người nhìn thấy con đường đúng sẽ hướng dẫn những người khác, và ngược lại. Trong một mục tiêu chung và bầu không khí tin tưởng, tranh luận cuối cùng sẽ dẫn đến sự thật. Về cơ bản, tất cả văn hóa là phiên bản mở rộng của bộ phim 12 Angry Men.

Nhà tâm lý học nhận thức Tom Stafford gọi điều này là kịch bản sự thật chiến thắng. Trong cuốn For Argument’s Sake, ông mô tả hàng loạt nghiên cứu cho thấy lý luận nhóm thường dẫn đến kết quả đúng, trong khi lý luận cá nhân lại thất bại.

Trong các nghiên cứu mà mọi người cùng giải quyết các câu đố trong Bài kiểm tra phản xạ nhận thức (CRT), một công cụ để đo lường xu hướng ưa thích lý luận trực giác hơn là xử lý tích cực, cá nhân thường đưa ra câu trả lời sai. Nhưng trong các nhóm, họ lại nhanh chóng tìm ra câu trả lời đúng.

Những ví dụ từ Bài kiểm tra phản xạ nhận thức

Dưới đây là một số câu hỏi từ bài kiểm tra:

– Nếu 5 máy mất 5 phút để tạo ra 5 sản phẩm, 100 máy sẽ mất bao lâu để tạo ra 100 sản phẩm?

– Trong một hồ có một đám bèo. Mỗi ngày, đám bèo này tăng gấp đôi kích thước. Nếu mất 48 ngày để đám bèo phủ kín hồ, mất bao lâu để đám bèo phủ kín một nửa hồ?

Với câu hỏi về máy móc, câu trả lời là 5 phút. Mỗi máy tạo ra một sản phẩm trong 5 phút, do đó 100 máy làm việc cùng nhau sẽ tạo ra 100 sản phẩm trong 5 phút. Với câu hỏi về đám bèo, câu trả lời là 47 ngày. Vào ngày trước ngày cuối cùng, đám bèo sẽ phủ kín một nửa hồ.

Lý luận nhóm giúp con người thay đổi suy nghĩ

Khi lý luận một mình, 83% số người đã trả lời sai ít nhất một trong những câu hỏi này. Nhưng trong các nhóm từ ba người trở lên, không ai trả lời sai. Luôn có ít nhất một thành viên nhìn thấy câu trả lời đúng, và cuộc tranh luận dẫn đến việc những người còn lại thay đổi suy nghĩ – lý luận lười biếng, bất đồng, đánh giá, tranh luận, rồi sự thật.

Mercier nói: Nếu con người không thể thay đổi suy nghĩ, sẽ không có ý nghĩa gì khi đưa ra lập luận.