Giải Nobel Hòa Bình có thể là giải thưởng danh giá nhất trên hành tinh. Những người chiến thắng được đặt lên bệ thờ, được tôn vinh, và mang theo một trọng trách nhất định suốt đời. Tuy nhiên, giống như các giải thưởng khác, Ủy ban Nobel Hòa Bình đôi khi đưa ra những lựa chọn sai lầm.
Ronald Krebs của Đại học Minnesota giải thích trong một cuộc phỏng vấn với Vice rằng giải thưởng này ngày càng được trao cho những ứng viên được cho là tượng trưng cho những lý tưởng nhất định hơn là để công nhận một thành tựu cụ thể hoặc cả đời cống hiến. Điều này có thể dẫn đến cảm giác hối tiếc sau nhiều năm. Tương tự, đôi khi giải thưởng được trao cho những người có quá khứ đáng ngờ chỉ vì một sự kiện (hoặc nỗ lực) hòa bình mà không đủ để xóa nhòa những vết nhơ trong lịch sử của họ.
Dưới đây, chúng ta cùng xem xét 5 giải Nobel Hòa Bình thảm họa nhất, không theo thứ tự cụ thể.
Yasser Arafat, Yitzhak Rabin và Shimon Peres, 1994
Giải Nobel năm 1994 được trao cho Thủ tướng Israel Yitzhak Rabin, Ngoại trưởng Shimon Peres và Chủ tịch Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) Yasser Arafat vì đã ký Hiệp định Oslo – một cặp thỏa thuận giữa Israel và PLO trong khuôn khổ một tiến trình hòa bình dự kiến lớn hơn.
Việc chọn Yasser Arafat là một trong những người đoạt giải gây tranh cãi. Vì một nửa giải thưởng được trao cho phía Israel và nửa còn lại cho phía Palestine, đây được coi là lý do để bao gồm ông ta. Tuy nhiên, quá khứ của Arafat khiến nhiều người cho rằng ông không xứng đáng. Ông từng ủng hộ các hành động khủng bố của PLO trong thời gian lãnh đạo và tán thành các tuyên ngôn giải phóng lãnh thổ Palestine bằng mọi cách cần thiết, khiến nhiều người coi ông là một kẻ khủng bố. Thành viên Ủy ban Nobel Kåre Kristiansen đã từ chức khi Arafat nhận giải vì chính những lý do này.
Ông Rabin thường nhận ít chỉ trích hơn về giải thưởng của mình nhưng cũng có một lịch sử đầy tai tiếng. Trong thời gian làm Bộ trưởng Quốc phòng, ông ra lệnh ám sát các lãnh đạo PLO, chà đạp lên nhân quyền ở Bờ Tây và được đặt biệt danh là Người Bẻ Xương vì các hành động bạo lực mà ông tán thành trong cuộc trấn áp phong trào Intifada lần thứ nhất. Ngoài ra, ông Peres, Thủ tướng Israel từ năm 1984 đến 1986, đã ra lệnh ném bom trụ sở PLO ở Tunisia – một hành động bị Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc lên án.
Việc những người này có thể ký được một thỏa thuận hòa bình có thể đáng nhận giải Nobel, nhưng tiến trình hòa bình Oslo đã không thành công.
Barack Obama, 2009
Tổng thống thứ 44 của Hoa Kỳ nhận giải Nobel năm 2009 vì những nỗ lực phi thường nhằm củng cố ngoại giao quốc tế và hợp tác giữa các dân tộc. Điều này khiến nhiều người ngạc nhiên, bao gồm cả chính ông, khi ông mới nhậm chức chưa đầy một năm.
Phản ứng toàn cầu rất đa chiều. Fidel Castro gọi đó là một điều tích cực, trong khi Lech Wałęsa – đoạt giải Nobel Hòa Bình 1983 cho rằng giải thưởng quá sớm vì Obama chưa thực sự có đóng góp nào đáng kể. Noam Chomsky nhận xét châm biếm: Để bảo vệ ủy ban, chúng ta có thể nói rằng việc không làm gì để thúc đẩy hòa bình đã đặt Obama ở một tầm cao đạo đức hơn một số người nhận giải trước đó.
Các thành viên ủy ban thừa nhận rằng họ trao giải để giúp Obama và các lý tưởng mà họ cho rằng ông đại diện trở nên danh giá hơn trong cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, kỳ vọng của một giải thưởng mang tính khích lệ phần lớn không được đáp ứng. Obama có danh hiệu đáng ngờ khi dành nhiều thời gian tham chiến hơn bất kỳ tổng thống nào khác trong lịch sử Hoa Kỳ. Việc mở rộng các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của ông cũng bị chỉ trích. Geir Lundestad, thư ký của Ủy ban Nobel vào thời điểm trao giải, sau này viết: Nhìn lại, chúng ta có thể nói rằng lập luận trao giải để hỗ trợ Obama chỉ đúng một phần. Nhiều người ủng hộ Obama tin rằng đó là một sai lầm.
Về phần mình, Obama có vẻ hơi bối rối khi nhận giải, ông cho rằng đó là nhờ khát vọng của mọi người trên toàn thế giới và đôi khi đùa rằng không hiểu sao mình lại đoạt giải.
Aung San Suu Kyi, 1991
Trong một trường hợp khác có thể đã trao giải quá sớm, giải năm 1991 được trao cho chính trị gia và nhà hoạt động người Myanmar Aung San Suu Kyi, lãnh đạo Liên minh Quốc gia vì Dân chủ. Năm trước đó, bà và đảng của mình đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử do chính quyền quân sự tổ chức, nhưng kết quả bị hủy bỏ. Bà nhận giải khi đang bị quản thúc tại gia vì cuộc đấu tranh bất bạo động vì dân chủ và nhân quyền.
Như một phần của câu chuyện lớn hơn đầy cảm hứng, bà được trao danh hiệu Cố vấn Nhà nước – thực chất là vai trò của một thủ tướng – khi đảng của bà lên nắm quyền sau cuộc bầu cử năm 2015. Như thường lệ, trao quyền lực cho ai đó là cách để thấy rõ bản chất thực sự của họ, và thế giới đã hiểu rõ hơn về bà khi bà nắm quyền vào năm 2016.
Nhiệm kỳ của bà gắn liền với nhiều vấn đề, bao gồm cả cuộc diệt chủng người Rohingya. Bắt đầu từ năm 2016, chiến dịch quân sự chống lại người Rohingya đã khiến hơn một triệu người phải rời bỏ quê hương, ít nhất 25.000 người thiệt mạng, và xuất hiện các cáo buộc về diệt chủng và thanh trừng sắc tộc. Bà Suu Kyi đã nhiều lần phủ nhận (bao gồm cả trước Tòa án Công lý Quốc tế) rằng có bất kỳ cuộc diệt chủng nào diễn ra, đặt câu hỏi liệu người Rohingya có phải là công dân Myanmar hay không và từng yêu cầu Đại sứ Mỹ không sử dụng thuật ngữ Rohingya. Chính phủ của bà cũng giám sát các hành động đàn áp nhà báo.
Năm 2021, một cuộc đảo chính khác đã lật đổ bà khỏi quyền lực và bà lại bị quản thúc tại gia bởi chính quyền quân sự. Bà hiện đối mặt với ít nhất 20 năm tù thông qua các phiên tòa thiếu minh bạch. Cuộc diệt chủng người Rohingya vẫn đang tiếp diễn.
Henry Kissinger và Lê Đức Thọ, 1973
Trong một sự kiện được cho là làm biến chính trị thành trò hề, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Henry Kissinger và Ủy viên Bộ Chính trị Việt Nam Dân chủ Cộng hòa Lê Đức Thọ đã được trao chung giải Nobel Hòa Bình vì chấm dứt chiến tranh và khôi phục hòa bình tại Việt Nam.
Mặc dù Hiệp định Paris đã được ký kết và sự tham gia của Hoa Kỳ trong chiến tranh dự kiến giảm dần, giao tranh chưa bao giờ thực sự chấm dứt và chiến tranh lại bùng phát hai tháng sau khi hiệp định được ký. Khi giải thưởng được công bố, các hành động thù địch vẫn đang diễn ra. Nhiều nhà bình luận đã không bỏ qua điểm này, trong đó The New York Times tuyên bố rằng huy chương nên được đổi tên thành Giải Nobel Chiến Tranh.
Lê Đức Thọ đồng ý với nhiều phê phán và từ chối nhận giải, trở thành người duy nhất từ chối giải Nobel Hòa Bình. Ông coi đây là một trong nhiều tình cảm tiểu tư sản mà ông không quan tâm. Kissinger thì không hài lòng khi phải chia sẻ giải thưởng với ông Thọ – người mà ông không thích – nhưng vẫn nhận giải.
Lê Đức Thọ tiếp tục giữ các vị trí cao trong chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chịu trách nhiệm hoàn thiện đường mòn Hồ Chí Minh và triển khai các kế hoạch để giải phóng Sài Gòn, thống nhất đất nước, nơi sụp đổ trong một cuộc tấn công ác liệt hai năm sau khi giải thưởng chấm dứt chiến tranh được trao. Kissinger tiếp tục có một sự nghiệp nhiều sự kiện, trong đó ông bị cáo buộc phạm hoặc tiếp tay cho các tội ác chiến tranh và vi phạm nhân quyền tại nhiều nơi như Chile, Việt Nam, Campuchia, Argentina và Đông Timor. Sau khi Sài Gòn thất thủ, ông đã cố gắng trả lại giải thưởng nhưng Ủy ban Nobel không chấp nhận.
Không có ứng viên phù hợp, 1948
Giải Nobel không được trao sau khi người được đề cử qua đời, mặc dù quy định này chưa chính thức cho đến những năm 1970. Điều này đã khiến nhiều cá nhân xứng đáng không được vinh danh, như Mark Twain và Leo Tolstoy cho giải Văn học hay Rosalind Franklin cho giải Y học. Tuy nhiên, chính giải Nobel Hòa Bình lại để lại vết nhơ lớn nhất với quyết định không trao giải năm 1948 sau khi Mahatma Gandhi qua đời.
Gandhi thường nằm trong danh sách đề cử cho giải Nobel. Dù có một số thất bại cá nhân, chiến dịch kháng chiến bất bạo động của ông chống lại sự cai trị của Anh ở Ấn Độ được cho là đã góp phần quan trọng giúp Ấn Độ giành độc lập. Phương pháp của ông đã truyền cảm hứng cho các người đoạt giải Nobel sau này, như Martin Luther King, Jr., người từng tuyên bố: Chúa đã cho chúng ta mục tiêu, Gandhi đã cho chúng ta phương pháp… Ông ấy ảnh hưởng đến cuộc đời tôi về hành động hơn bất kỳ ai.
Mặc dù được đề cử nhiều lần, Gandhi chưa bao giờ giành giải. Việc ông không được công nhận là một Nobel Laureate, và giải thưởng năm 1948 không được trao cho ai cả, được chính Quỹ Nobel coi là một thất bại. Geir Lundestad từng bày tỏ cảm xúc của nhiều người khi nói: Sự thiếu sót lớn nhất trong lịch sử 106 năm của chúng ta chắc chắn là việc Mahatma Gandhi không nhận giải Nobel Hòa Bình. Gandhi có thể không cần giải Nobel Hòa Bình, nhưng liệu Ủy ban Nobel có thể không cần Gandhi hay không mới là câu hỏi.
