Sự tiến hóa của vai trò làm cha

Hầu hết các loài đực ở động vật có vú ít hoặc không quan tâm đến con non. Tại sao loài người lại khác biệt?

Mở đầu

Lee Gettler rất khó để liên lạc qua điện thoại, vì lý do rất bình thường: Anh đang bận chăm sóc hai đứa con nhỏ. Trong số các loài động vật có vú, điều này khiến anh trở nên đặc biệt.

Những người cha khi thực hiện chăm sóc thực sự tốn thời gian, Gettler, một nhà nhân chủng học tại Đại học Notre Dame, chia sẻ. Theo cách này, con người nổi bật so với hầu hết các loài động vật có vú khác. Vai trò của người cha, cũng như của các bậc cha mẹ nói chung, là lĩnh vực nghiên cứu của Gettler. Anh và các nhà nghiên cứu khác đã phát hiện ra rằng vai trò của người cha rất khác nhau giữa các nền văn hóa – và một số loài động vật khác có thể cho ta những gợi ý hữu ích về quá khứ tiến hóa của loài người.

Tuy nhiên, nhiều bí ẩn vẫn tồn tại, chẳng hạn như cách người cha ở loài người phát triển vai trò đặc biệt với sự đầu tư cao, bao gồm cả những thay đổi về nội tiết tố khi làm cha (xem phần bên dưới). Hiểu sâu hơn về nguồn gốc của vai trò làm cha, cũng như tầm quan trọng của nó đối với cả cha và con, có thể mang lại lợi ích cho mọi gia đình.

Nếu bạn nhìn vào các loài động vật có vú khác, những người cha có xu hướng không làm gì ngoài việc cung cấp tinh trùng, Rebecca Sear, một nhà nhân chủng học và nhân khẩu học tiến hóa tại Trường Vệ Sinh và Y học Nhiệt đới London, nhận xét. Ở hầu hết các loài động vật có vú khác, người mẹ cũng phải chịu toàn bộ trách nhiệm. (Các loài cá là một ngoại lệ – phần lớn không chăm sóc con non, nhưng nếu có, thường vai trò này thuộc về con đực. Và các cặp chim thì nổi tiếng với việc cùng chăm sóc con.)

Ngay cả trong số các loài vượn lớn, họ hàng gần nhất của con người, hầu hết các con đực cũng không làm nhiều việc. Điều này có nghĩa là con cái phải đảm nhận mọi công việc và cần giãn khoảng cách sinh con để đảm bảo chúng có thể chăm sóc con tốt. Ví dụ, tinh tinh hoang dã sinh con cách nhau từ bốn đến sáu năm; còn đười ươi phải chờ từ sáu đến tám năm giữa các lứa con.

Chiến lược khác biệt của loài người

Tổ tiên của loài người, tuy nhiên, đã cam kết một chiến lược khác. Người mẹ nhận được sự giúp đỡ từ cộng đồng và người thân, bao gồm cả người cha. Điều này giúp họ có thể sinh con với khoảng cách gần hơn – trung bình khoảng ba năm một lần trong các xã hội không công nghiệp ngày nay. Chiến lược này là một phần trong câu chuyện thành công về mặt tiến hóa của loài người, Gettler giải thích.

Một số manh mối về lịch sử tiến hóa của vai trò làm cha được ghi lại trong các phân tử trong cơ thể nam giới.

Nhà nhân chủng học Lee Gettler đã thực hiện một nghiên cứu dài hạn với nam giới ở Philippines, thu thập dữ liệu sinh học từ họ khi họ ở độ tuổi 20 và tiếp tục theo dõi năm năm sau đó. Anh và các đồng nghiệp phát hiện ra rằng những người đàn ông có mức testosterone cao hơn khi còn trẻ thì sau này dễ có bạn đời và con cái hơn. Nhưng những người cha mới này lại không còn mức testosterone cao nữa – nó giảm đáng kể, đặc biệt nếu họ có trẻ sơ sinh ở nhà. Khi con nhỏ nhất của người đàn ông bước vào giai đoạn chập chững, mức testosterone bắt đầu tăng trở lại.

Testosterone liên quan đến hành vi giao phối và cạnh tranh ở động vật đực. Việc ức chế nó có thể là cách tự nhiên giúp các ông bố hợp tác với bạn đời và chăm sóc con cái, các nhà nghiên cứu nhận định. Mặc dù những người cha biết chăm sóc hiếm gặp ở các loài động vật có vú và phần lớn các loài khác, chúng lại khá phổ biến ở các loài chim – và những con chim bố cũng trải qua sự giảm testosterone tương tự.

Prolactin là một hormone khác liên quan đến hành vi làm cha ở loài chim – lần này, những con chim bố tận tâm lại có nhiều hormone này hơn – và một số nghiên cứu đã gợi ý rằng con người cũng có hiệu ứng tương tự. Mặc dù loài người chỉ có quan hệ họ hàng xa với chim, tiến hóa có thể đã sử dụng các cơ chế tương tự để khuyến khích hành vi làm cha ở cả hai loài. Hiểu rõ hơn về các cơ chế này có thể giúp chúng ta biết cách vai trò làm cha đã tiến hóa như thế nào.

Nếu chúng ta hiểu được các con đường sinh lý hỗ trợ việc chăm sóc ở những loài khác, chúng ta có thể xem xét liệu những dấu hiệu tương tự có xảy ra ở những người cha loài người hay không, Gettler kết luận.

Những ông bố yêu thương ở loài khỉ đột

Một số manh mối về nguồn gốc của vai trò làm cha yêu thương xuất phát từ các loài linh trưởng gần gũi với chúng ta. Stacy Rosenbaum, một nhà nhân chủng học sinh học tại Đại học Michigan, nghiên cứu các loài khỉ đột núi hoang dã ở Rwanda. Những loài khỉ này cung cấp những gợi ý thú vị về nguồn gốc của các ông bố trong loài vượn, như Gettler và các đồng tác giả Rosenbaum và Adam Boyette đã lập luận trong Annual Review of Anthropology năm 2020.

Khỉ đột núi là một loại khỉ đột phía đông. Chúng khác với khỉ đột phía tây – một loài riêng biệt, thường được nhìn thấy trong các sở thú – ở môi trường sống và chế độ ăn uống. Tuy nhiên, điều mà Rosenbaum quan tâm hơn là một đặc điểm khác biệt của khỉ đột núi: Con non dành rất nhiều thời gian ở bên cạnh những con đực, cô nói.

Những con đực đó có thể hoặc không phải là bố của các con non. Khỉ đột núi đực dường như không biết hoặc không quan tâm con non nào là con của mình. Nhưng gần như tất cả những con đực đều chịu đựng sự hiện diện của con non. Không giống như bất kỳ loài vượn lớn nào khác được nghiên cứu trong tự nhiên, những con đực này – những kẻ to lớn gấp đôi con cái, với cơ bắp và răng nanh khổng lồ – thực chất là những người giữ trẻ. Một số con đực thậm chí còn bế con non, chơi với chúng và ngủ cùng chúng.

Việc ở cạnh những con đực này có thể bảo vệ khỉ đột con rất nhỏ khỏi các loài săn mồi và ngăn không để những con đực xâm nhập khác giết chúng. Một lợi ích quan trọng khác có thể mang tính xã hội, Rosenbaum suy đoán. Những con khỉ đột con quây quần bên con đực trưởng thành có thể học các kỹ năng xã hội giống như trẻ nhỏ học từ bạn đồng trang lứa ở nhà trẻ. Ngoài ra, nghiên cứu đã chỉ ra rằng các mối quan hệ giữa khỉ đột con và khỉ đột đực trưởng thành vẫn tiếp tục duy trì khi con non lớn lên.

Một gợi ý hấp dẫn khác về cách khỉ đột đực mang lại lợi ích cho con non trong nhóm của chúng đến từ một nghiên cứu gần đây về những con khỉ đột núi mất mẹ. Các nhà nghiên cứu phát hiện rằng việc mất mẹ không khiến những con mồ côi này có nguy cơ tử vong cao hơn. Chúng cũng không gặp phải những hậu quả khác, chẳng hạn như phải chờ lâu hơn trước khi có con riêng. Mối quan hệ của những con mồ côi này với các thành viên khác trong nhóm, đặc biệt là với những con đực thống trị, dường như đã bảo vệ chúng khỏi các tác động tiêu cực.

Những hành vi gần gũi giữa con đực và con non ở các loài linh trưởng

Khỉ đột núi đực không phải là loài linh trưởng duy nhất gần gũi với con non. Những con đực trưởng thành ở loài khỉ Macaque cũng dành thời gian với con non. Ngoài ra, các con đực của loài khỉ đầu chó hình thành tình bạn với con cái và con non của chúng – đôi khi, nhưng không phải lúc nào, cũng là con của chính chúng. Những hành vi này không gây tổn hại gì lớn cho các con đực. Vì vậy, trong khi những con đực có thể giúp con cái của mình tăng khả năng sống sót, chúng cũng không bận tâm nếu dành thời gian với những con non không cùng huyết thống.

Tuy nhiên, việc chăm sóc con non có thể mang lại một lợi ích khác cho khỉ đột đực: làm cho chúng hấp dẫn hơn. Một trong những giả thuyết của chúng tôi là con cái thực sự thích giao phối với những con đực có nhiều tương tác với con non, Rosenbaum nhận xét. Cô đã phát hiện rằng những con khỉ đột đực chăm sóc con non nhiều hơn khi còn trẻ thường trở thành cha của nhiều con cái hơn khi chúng trưởng thành. Khỉ Macaque cũng dường như hấp dẫn con cái hơn nếu chúng dành nhiều thời gian ở bên cạnh con non.

Các nhà nhân chủng học từng giả định rằng hành vi làm cha chỉ có thể tiến hóa ở các loài động vật sống một vợ một chồng, Rosenbaum nói. Nhưng các loài như khỉ đột núi đã bác bỏ giả định đó. Chúng cũng cho thấy rằng, trái với suy nghĩ lâu nay của các nhà khoa học, các loài động vật đực không cần phải lựa chọn giữa việc dành năng lượng cho giao phối hoặc chăm sóc con cái. Dường như việc chăm sóc con non có thể là một cách để thu hút bạn đời.

Nghiên cứu về các ông bố và cha dượng ở loài người cũng gợi ý về ý tưởng tương tự. Rất nhiều người đàn ông sẵn sàng tham gia vào các mối quan hệ với những đứa trẻ mà họ biết không phải con ruột của mình, Kermyt Anderson, một nhà nhân chủng học sinh học tại Đại học Oklahoma, chia sẻ. Việc đầu tư này có vẻ nghịch lý từ góc độ tiến hóa. Nhưng nghiên cứu của Anderson cho thấy đàn ông đầu tư vào con riêng và cả con ruột một phần là để duy trì mối quan hệ với người mẹ. Khi mối quan hệ đó kết thúc, những người cha thường trở nên ít quan tâm hơn.

Tất nhiên, một ông bố loài người chăm sóc con ruột hoặc con riêng của mình khác xa với một con vượn hoặc khỉ chỉ đơn giản để con non quanh quẩn bên mình. Nhưng Gettler và Rosenbaum đặt câu hỏi liệu tổ tiên của chúng ta có thói quen tương tự như khỉ đột núi hoặc khỉ Macaque hay không. Dưới áp lực tiến hóa mà họ đối mặt, những khuynh hướng gần gũi với con non này có thể đã phát triển thành vai trò làm cha tận tụy.

Nhiều kiểu làm cha khác nhau

Rõ ràng, các ông bố loài người rất đặc biệt trong việc chú ý đến con cái của mình. Tuy nhiên, cũng rõ ràng rằng vai trò làm cha ở loài người rất đa dạng, Sear nói. Không phải tất cả các ông bố đều tận tâm, thậm chí không phải lúc nào họ cũng có mặt.

Nhưng điều đó không nhất thiết ảnh hưởng đến khả năng sống sót cơ bản. Trong một bài báo năm 2008, Sear và đồng tác giả Ruth Mace đã đặt câu hỏi liệu những đứa trẻ không có cha có nhiều khả năng tử vong hơn không. Họ đã xem xét dữ liệu về khả năng sống sót của trẻ em từ 43 nghiên cứu về các cộng đồng trên khắp thế giới, chủ yếu ở những nơi không có điều kiện chăm sóc y tế hiện đại. Họ nhận thấy rằng trong một phần ba các nghiên cứu liên quan đến vai trò của người cha, trẻ em có nhiều khả năng sống sót hơn khi cha của chúng hiện diện. Nhưng trong hai phần ba còn lại, những đứa trẻ không có cha vẫn phát triển tốt. (Ngược lại, tất cả các nghiên cứu về trẻ em không có mẹ đều cho thấy chúng ít có khả năng sống sót hơn.)

Đó không phải là điều bạn mong đợi nếu vai trò của người cha thực sự quan trọng đối với sự phát triển của trẻ, Sear nói. Thay vào đó, cô cho rằng điều thực sự quan trọng là những nhiệm vụ mà người cha đảm nhận. Khi một người cha vắng mặt, các thành viên khác trong gia đình hoặc cộng đồng có thể thay thế. Có thể vai trò làm cha rất quan trọng, nhưng nó có thể được thay thế bởi các thành viên khác trong nhóm xã hội, cô nhận định.

Vai trò của người cha là gì?

Về mặt lịch sử, Gettler cho biết, các nhà nhân chủng học thường xem vai trò làm cha chủ yếu là cung cấp – theo nghĩa đen là kiếm thức ăn cho gia đình. Ở một số cộng đồng săn bắn hái lượm, những thợ săn thành công hơn cũng thường có nhiều con hơn. Tuy nhiên, Gettler hy vọng mở rộng định nghĩa về vai trò làm cha. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng các ông bố có thể đóng vai trò quan trọng trong việc chăm sóc trực tiếp con cái, chẳng hạn như dạy ngôn ngữ và kỹ năng xã hội. Các ông bố cũng có thể giúp đỡ con mình bằng cách xây dựng mối quan hệ trong cộng đồng, Gettler nói. Khi nói đến khả năng sống sót, mạng lưới xã hội có thể là tất cả.

Công việc của người cha cũng khác nhau tùy theo văn hóa. Ví dụ, tại Cộng hòa Congo, Gettler làm việc với hai cộng đồng láng giềng. Người Bondongo là những ngư dân và nông dân; họ coi trọng những ông bố dám chấp nhận rủi ro để kiếm thức ăn cho gia đình mình. Trong khi đó, những người BaYaka là dân săn hái lượm lại coi trọng những ông bố chia sẻ tài nguyên ra ngoài gia đình mình.

Ở phương Tây, chúng ta có sự lý tưởng hóa về gia đình hạt nhân, Sear nói: một cặp vợ chồng dị tính tự lực, trong đó người cha đảm nhận tất cả việc kiếm sống và người mẹ lo toàn bộ việc chăm sóc con cái. Nhưng trên toàn thế giới, cô nhận định, những gia đình như vậy rất hiếm. Trong một bài báo gần đây, Sear viết rằng cha mẹ ruột của một đứa trẻ có thể không sống chung suốt đời, hoặc thậm chí không sống chung bao giờ. Việc chăm sóc con cái và kiếm thức ăn có thể đến từ cả hai cha mẹ – hoặc không từ ai trong số họ. Chẳng hạn, trong cộng đồng Himba ở Namibia, trẻ em thường được các thành viên gia đình mở rộng nhận nuôi.

Có lẽ đặc điểm nổi bật nhất của loài người chúng ta là sự linh hoạt trong hành vi, Sear nhận định. Việc cho rằng một số vai trò là tự nhiên đối với người cha hoặc người mẹ có thể khiến các bậc phụ huynh cảm thấy cô lập và căng thẳng, cô viết. Cô hy vọng nghiên cứu có thể mở rộng hiểu biết của chúng ta về vai trò của người cha và gia đình loài người. Điều đó có thể giúp các xã hội hỗ trợ tốt hơn cho mọi kiểu gia đình – dù đó là những ông bố như Gettler, bận rộn chạy theo con cái, những ông bố đi câu cá xa nhà, hay thậm chí không có ông bố nào cả.

Tôi nghĩ chúng ta cần có cách nhìn không phán xét hơn về gia đình loài người và những kiểu cấu trúc gia đình mà trẻ em có thể phát triển tốt, Sear nói, để cải thiện sức khỏe cho các bà mẹ, các ông bố và con cái.