Tại sao tất cả các sinh vật sống có thể có ý thức?

Chúng ta không trải nghiệm chủ yếu vì chúng ta có bộ não; chúng ta trải nghiệm vì chúng ta đang sống.

Nhìn vào bên trong

Theo khoa học, bạn là một tập hợp các hạt vật chất, một cỗ máy phức tạp hoàn toàn không mang ý nghĩa vốn có. Theo một số tôn giáo, bạn là một linh hồn thần thánh, có ý thức với khả năng cảm nhận và yêu thương, được thấm nhuần ý nghĩa và giá trị vũ trụ. Làm thế nào mà chúng ta lại đi đến những kết luận tưởng chừng đối nghịch về bản chất của con người như vậy?

Câu trả lời, một phần, nằm ở việc một con người có thể được hiểu từ hai góc độ: bên trong và bên ngoài. Từ bên trong, bạn cảm thấy một cách nhất định khi là chính mình. Bất kể bạn là gì về mặt vật lý, về mặt tinh thần, bạn là một thực thể, sinh vật có ý thức, có cảm xúc. Bạn ngửi thấy mùi đất sau cơn mưa; bạn nhìn thấy vẻ đẹp của bình minh; bạn trải nghiệm những cảm xúc phong phú và sâu sắc. Đây là cách chúng ta biết về chính mình qua kinh nghiệm trực tiếp, cách mà những nhà thần bí đã khám phá hàng thiên niên kỷ trước khi chúng ta có những công cụ khoa học để nghiên cứu về tâm trí.

Ngồi thiền, lạc lối trong những điệu nhảy xuất thần, hoặc nhịn ăn và cầu nguyện trong nhiều ngày, những nhà thám hiểm không gian nội tâm này đã nhận được những hiểu biết sâu sắc về bản chất của chúng ta và mối quan hệ của chúng ta với phần còn lại của thực tại.

Nhìn từ bên ngoài

Khoa học cho chúng ta biết rằng chúng ta là những cơ thể vật lý được tạo thành từ các phân tử, mà bản thân chúng lại được tạo thành từ các nguyên tử, và sau đó là các hạt hạ nguyên tử. Chất liệu vật chất tạo nên cơ thể chúng ta tuân theo các định luật vật lý không thể phá vỡ, dường như biến chúng ta thành những cỗ máy tự động hoạt động theo những mong muốn đã được lập trình bởi tiến hóa.

Có thể gây cảm hứng rằng nhiều nguyên tố trong cơ thể chúng ta được hình thành trong các ngôi sao nổ tung hoặc rằng chúng ta tồn tại nhờ sự tương tác của hàng tỷ hạt hạ nguyên tử. Nhưng khoa học không có cách nào giải thích được cảm giác kỳ diệu đó; ý thức và cảm xúc không khớp với bức tranh khoa học hiện tại của thế giới.

Phương pháp khoa học đã làm rất tốt việc giúp chúng ta hiểu thế giới bên ngoài, nhưng sự tồn tại của thế giới bên trong của bạn vẫn là một bí ẩn đối với khoa học.

Khi nói về ý thức, chúng ta đang nói về chính thực tế của trải nghiệm. Ý thức không phải là giọng nói trong đầu bạn hoặc khả năng tự nhận thức của bạn, mặc dù những điều này phụ thuộc vào ý thức. Đó là khả năng nhận thức bất kỳ điều gì.

Hãy tưởng tượng vị ngọt của một quả dâu chín, sự ấm áp của ánh nắng trên da bạn, hoặc cảm giác khát khao sâu sắc. Những trải nghiệm này, sống động và thân mật, đều là những biểu hiện của ý thức. Ý thức không đòi hỏi suy nghĩ hoặc khả năng tự phản ánh; ở đâu có cảm giác dù là nhỏ nhất, từ việc nhìn thấy màu xanh của bầu trời đến tưởng tượng cuộc sống của bạn trong thập kỷ tới, ở đó có ý thức.

Một định nghĩa có ảnh hưởng về ý thức đến từ triết gia Thomas Nagel, người gợi ý rằng chúng ta nên xem xét một điều gì đó là có ý thức nếu có điều gì đó giống như để trở thành điều đó. Ví dụ, nếu tôi sắp xếp lại các nguyên tử của bạn để biến bạn thành một hòn đá, chúng ta có thể cho rằng sẽ không có điều gì giống như để trở thành hòn đá, tức là đá không có ý thức.

Ý thức và những câu hỏi khó

Khi chúng ta nói về ý thức, chúng ta đang đối mặt với một thách thức khoa học lớn: làm thế nào để miêu tả sự kết nối giữa mô tả khách quan về cách các nguyên tử được sắp xếp và trải nghiệm chủ quan về ý thức – cảm giác nó là như thế nào khi tồn tại.

Chúng ta có thể hình dung ý thức giống như một mô phỏng. Khi bạn trải nghiệm việc nhìn thấy cầu vồng, cầu vồng tồn tại trong sự mô phỏng thế giới của bạn, trong ý thức của bạn, chứ không phải trong thế giới vật lý thực tế. Chúng ta biết rằng không có một cấu trúc vật lý có hình dạng cong và đầy màu sắc tồn tại trong mô tả khách quan về thế giới trong những khoảnh khắc đó.

Bạn trải nghiệm những thứ nhất định trong sự mô phỏng thế giới xung quanh bạn, và tôi trải nghiệm điều gì đó khác. Để hiểu ý thức, chúng ta phải giải thích lý do tại sao bạn và tôi lại mô phỏng thế giới xung quanh mình, và điều gì dẫn đến sự khác biệt trong nội dung mô phỏng của chúng ta.

Máy tính có khả năng mô phỏng những thứ, tuy nhiên, chúng ta không nhất thiết nghĩ rằng điều đó làm cho chúng có ý thức. Điều này dẫn chúng ta đến cốt lõi của bí ẩn về ý thức. Tại sao sự mô phỏng của chúng ta không chỉ là một quá trình vật lý xảy ra trong bóng tối?

Tại sao não bộ của chúng ta không chỉ đơn giản hoạt động như một máy tính và xử lý thông tin cần thiết mà không cần trải nghiệm? Một chiếc máy tính có thể phân tích những tín hiệu hình ảnh giống như cách bạn trải nghiệm việc nhìn thấy cầu vồng mà không cần đến cảm giác.

Vậy tại sao, trong trường hợp của chúng ta, đèn được bật lên? Tại sao sự mô phỏng của bạn lại được chiếu sáng, và nguồn ánh sáng này đến từ đâu?

Chất lượng của ánh sáng này được gọi là nhận thức, và nó nằm ở trung tâm của ý thức. Một cách khác để nghĩ về nhận thức là như sự biết. Khi có trải nghiệm về vị chuối, có sự biết về vị đó. Khi bạn thực hiện một hành động mà không nhận thức, sẽ không có sự biết rằng hành động đó đã xảy ra.

Để giải thích đầy đủ sự mô phỏng bên trong mà chúng ta gọi là ý thức, chúng ta phải giải thích chất lượng bí ẩn của nhận thức – điều dẫn đến việc mô phỏng thực sự được trải nghiệm, thay vì chỉ vận hành trong bóng tối thông qua cơ chế mù quáng, vô thức.

Sự đồng thuận về ý thức

Mặc dù có rất nhiều suy đoán về nguồn gốc và bản chất của ý thức, vẫn chưa có sự đồng thuận về vị trí của ý thức trong câu chuyện khoa học hiện đại về thế giới tự nhiên. Trên thực tế, chúng ta chưa có lời giải thích nào được chấp nhận rộng rãi về lý do tại sao ý thức lại tồn tại.

Liệu ý thức có phải là sản phẩm của những bộ não động vật phức tạp như của chúng ta? Hay đó là bản chất cơ bản của thực tại? Có thể nó chỉ là một ảo giác? Mỗi đề xuất trong số này, mặc dù mâu thuẫn với nhau, đều được các triết gia và nhà khoa học nổi bật ủng hộ ngày nay.

Việc nói rằng không có sự đồng thuận về ý thức là một sự hạ thấp vấn đề.

Vấn đề ý thức không chỉ quan trọng để hiểu tâm trí của chúng ta mà còn để hiểu thực tại. Việc đối mặt với bản chất của trải nghiệm buộc chúng ta phải đối diện với câu hỏi cơ bản nhất mà khoa học, triết học và tôn giáo đều cố gắng trả lời: Điều gì đang xảy ra?

Chúng ta có đang tồn tại trong một vũ trụ như một cỗ máy cơ học, nơi một vài bộ não động vật tình cờ tạo ra ý thức như một loại khí thải vô dụng không có mục đích rõ ràng? Hay chúng ta đang ở trong một ma trận hoặc một loại mô phỏng nào đó?

Chúng ta có phải là một giấc mơ trong tâm trí vũ trụ?

Việc đưa ra lập trường về vấn đề ý thức nhất thiết đòi hỏi chúng ta phải cam kết với một lập trường về bản chất của thực tại. Các lý thuyết về ý thức và quan điểm về thế giới đi kèm của chúng là một gói không thể tách rời.

Lý thuyết tấm gương sống về ý thức

Trong bài viết này, tôi trình bày một cách suy nghĩ về ý thức mà tôi đã công bố trước đó trong Journal of Consciousness Studies với tên gọi lý thuyết tấm gương sống về ý thức. Tuyên bố cốt lõi là sự sống và ý thức có liên kết cơ bản – chúng ta không trải nghiệm chủ yếu vì chúng ta có bộ não; chúng ta trải nghiệm vì chúng ta còn sống.

Não bộ chắc chắn đóng vai trò trong ý thức của con người, nhưng nó chỉ là một nhân tố thứ yếu so với quá trình của sự sống. Sự tiến hóa của não bộ không phải là điều mang ý thức vào tồn tại; sự xuất hiện của sự sống mới chính là điều đó. Não bộ chỉ mở rộng nội dung của trải nghiệm lên đến những tầm cao chóng mặt ở loài chúng ta.

Lý thuyết tấm gương sống hoàn toàn phù hợp với góc nhìn khoa học, được ảnh hưởng bởi thuyết Darwin, nhiệt động học, lý thuyết phức tạp, vật lý sinh học và thần kinh học đương đại. Giống như những gì thường xảy ra khi chúng ta đạt được cái nhìn sâu sắc về mặt khoa học, việc chấp nhận một lý thuyết sẽ đi kèm với nhiều hàm ý thú vị và đôi khi trái với trực giác.

Thuyết tiến hóa của Darwin nói với chúng ta rằng, do tính liên tục của mạng lưới sự sống, chúng ta có chung tổ tiên với cây chuối. Cuộc cách mạng Copernicus trong vật lý thiên văn đã dẫn đến nhận thức rằng, thay vì nằm ở trung tâm của vũ trụ, chúng ta sống trên một hành tinh không đáng kể của một ngôi sao tầm thường, nằm khuất trong một góc bị lãng quên của một vũ trụ mà trong đó có nhiều thiên hà hơn là con người, như nhà vật lý thiên văn Carl Sagan đã nói.

Lý thuyết tấm gương sống cũng đi kèm với những hàm ý đáng ngạc nhiên về chúng ta là gì.

Để lý thuyết này có ý nghĩa, tôi phải đặt nó trong một quan điểm thế giới hấp dẫn. Quan điểm thế giới hiện tại đang thống trị trong khoa học – nơi chỉ các hạt vật chất của vật lý được cho là thực sự tồn tại – đã khiến chúng ta đối mặt với một ngõ cụt khi suy nghĩ về ý thức.

Để hiểu được ý thức, chúng ta trước tiên phải kiểm tra và tháo dỡ những giả định sai lầm trong quan điểm khoa học phổ biến này. Chỉ khi đó, một sự hiểu biết mới về thế giới nội tâm và vị trí của nó trong thực tại mới có thể hiện rõ, hòa giải giữa góc nhìn khoa học và tôn giáo về câu hỏi chúng ta là ai.

Trong khi lĩnh vực tâm linh và tôn giáo có thể khiến một số người có tư duy khoa học cảm thấy không thoải mái, tôi tin rằng có những hiểu biết quý giá về tình trạng hiện sinh của chúng ta được tìm thấy trong các truyền thống này.

Đặc biệt, có vẻ như cốt lõi huyền bí của nhiều tôn giáo phản ánh một sự thấu hiểu cơ bản mà con người đã tìm thấy đầy cuốn hút qua nhiều thời đại: rằng chúng ta thực sự không tách biệt với thế giới xung quanh mình và rằng chúng ta thực sự hòa mình vào sự tồn tại.

Trong các truyền thống tôn giáo, điều này thường không phải là điều mà một người phát hiện ra bằng cách nghiên cứu thế giới xung quanh, mà là qua chính trải nghiệm ý thức.

Tôi sử dụng thuật ngữ tự nhiên không hai để chỉ thế giới quan thế tục – tâm linh mà tôi trình bày. Không hai ám chỉ nhận thức rằng thực tại không bị chia tách một cách cơ bản thành chủ thể và khách thể, tâm trí và vật chất, mà thay vào đó là một sự thống nhất.

Tự nhiên ám chỉ một góc nhìn khoa học về thực tại, không chấp nhận sự tồn tại của các hiện tượng siêu nhiên mà thay vào đó dựa vào triết học và khoa học để vạch ra một bức tranh nhất quán về vũ trụ – nơi mà thế giới xung quanh chúng ta tự nó chứa đựng những lời giải thích.

Sự kết hợp của hai góc nhìn này dẫn đến một quan điểm thế giới trong đó một tập hợp các trải nghiệm tâm linh cốt lõi, phù hợp với các phát hiện khoa học, được coi là hợp lệ. Những điều này bao gồm cảm giác rằng bản thân là một phần hoàn toàn của tự nhiên (như Darwin đã chỉ ra) và khám phá rằng bản ngã không phải là một thực thể có sự tồn tại độc lập; thay vào đó, cảm giác về bản thân là một kinh nghiệm tâm lý (như thần kinh học hiện đại cũng khẳng định).

Một chút ghi chú về thuật ngữ

Bài viết này xử lý thực tế trung tâm của sự tồn tại của chúng ta: rằng có một trải nghiệm đang diễn ra. Khi tôi sử dụng các thuật ngữ như ý thức, trải nghiệm, tính chủ quan, cảm giác, tính hữu tri hay tâm trí, tôi luôn ám chỉ đến thực tế đơn giản và rõ ràng này.

Cảm giác chạm trên da của bạn, trải nghiệm mùi hương của cà phê, nhận thức về một cảnh quan đẹp – những sự kiện chủ quan này không nên tồn tại theo bức tranh khoa học hiện tại về thế giới của chúng ta. Chính những hiện tượng này là những gì tôi đề cập đến khi sử dụng thuật ngữ ý thức cùng với những thuật ngữ liên quan khác.

Thuật ngữ nhận thức được dành để chỉ đặc điểm cốt lõi của ý thức mà qua đó nội dung của trải nghiệm được chiếu sáng, nhằm phân biệt điều này với các nội dung cụ thể của ý thức.

Những điều này sẽ được phân tích kỹ lưỡng trong toàn bộ bài viết. Tôi bao gồm một bảng thuật ngữ về các thuật ngữ chính để giúp theo dõi các lý thuyết và thuật ngữ được sử dụng trong các chương sau.

Khi viết bài này, tôi không chỉ bị thúc đẩy bởi sự tò mò trí tuệ về bản chất của ý thức. Theo tôi, vào thời điểm này, nền văn hóa toàn cầu thống trị của chúng ta đang bối rối và lạc lối.

Có quá nhiều đau khổ không cần thiết trên thế giới gây ra bởi mối quan hệ của chúng ta với chính bản thân mình và với thế giới tự nhiên. Hy vọng của tôi là, thông qua sự hiểu biết sâu sắc hơn về chính chúng ta và vị trí của chúng ta trong sự tồn tại, chúng ta sẽ có thể điều hướng hiệu quả hơn đến một thế giới ít đau khổ hơn.

Vì lý do này, tôi đã viết bài này để nó có thể dễ dàng tiếp cận không chỉ với độc giả phổ thông mà còn với các học giả trong các lĩnh vực liên quan đến ý thức.

Khoa học, khi được sử dụng một cách khôn ngoan, có thể hoạt động như một ngọn đèn soi sáng trong bóng tối, dẫn dắt chúng ta đến gần hơn với sự thật.

Thông qua sự hiểu biết lớn hơn về chính chúng ta và tình cảnh hiện tại, tôi hy vọng chúng ta có thể cùng nhau tiến về hướng hòa bình ngày càng lớn – cả bên trong lẫn bên ngoài.

Ngay cả khi bài viết này không đạt được mục tiêu đó, tôi thực sự biết ơn việc bạn đã tham gia vào hành trình này cùng tôi.