Vai trò của thần thoại trong ngôn ngữ

Nhà ngôn ngữ học Marina Yaguello truy tìm các huyền thoại, truyền thuyết và những câu chuyện tôn giáo đã định hình cách loài người hiểu về nguồn gốc của ngôn ngữ.

Mở đầu

Xuất phát từ đâu mà ngôn ngữ tồn tại? Làm thế nào để giải thích được sự đa dạng của các ngôn ngữ trên toàn cầu? Chức năng của huyền thoại là giải thích những câu hỏi mà con người đặt ra về nguồn gốc của họ.

Trong các nền văn hóa Do Thái – Kitô giáo (và trong cộng đồng Hồi giáo, những người mà chúng ta không nên quên rằng chia sẻ cùng những huyền thoại khởi nguồn), chủ đề về một nguồn gốc chung và sự phân tán sau đó đã trở thành giáo điều. Kinh Thánh cung cấp một câu chuyện chia thành năm giai đoạn, chia đều giữa Cựu Ước và Tân Ước. Bốn giai đoạn đầu đại diện cho các sự kiện nền tảng. Giai đoạn thứ năm cho phép chuyển từ huyền thoại sang lịch sử.

Bài viết này được trích từ cuốn sách Imaginary Languages của Marina Yaguello.

Xuất phát từ đâu mà ngôn ngữ tồn tại?

Đầu tiên, trong Sách Sáng Thế, Chúa đã ban ngôn ngữ cho Adam để ông có thể hiểu vũ trụ. Adam đặt tên cho các loài sinh vật và sự vật khi ông khám phá và chiếm hữu thế giới, vì mọi thứ phải có tên thì mới tồn tại. Chúa Trời tạo ra mọi loài thú trên đồng và mọi loài chim trên trời từ đất; rồi dẫn chúng đến với Adam để xem ông sẽ đặt tên gì: và mọi sinh vật sống mà Adam đặt tên, đó chính là tên của chúng. Đó chính là lingua adamica, ngôn ngữ chung ban đầu, một thành phần thiết yếu của giáo điều về sự thống nhất của con cái Chúa. Cho đến buổi bình minh của thế kỷ 20, Giáo hội đã kiên quyết bảo vệ luận điểm về nguồn gốc đơn nhất và từ chối lý thuyết tiến hóa của Darwin. Thật vậy, chấp nhận nguồn gốc đa dạng của ngôn ngữ đồng nghĩa với việc thừa nhận rằng Adam không phải là tổ tiên của toàn bộ loài người.

Thừa nhận nguồn gốc số nhiều của ngôn ngữ có nghĩa là chấp nhận rằng Adam không phải là tổ tiên của loài người nói chung.

Đương nhiên, lingua adamica là phần quan trọng nhất của huyền thoại. Là một giáo điều, nó phải được bảo vệ và khẳng định, điều này đã dẫn đến sự phát triển của một học thuyết thực sự huyền ảo (liệu nó có thể khác được không?) về nguồn gốc thiêng liêng của ngôn ngữ, vốn không kết thúc cho đến thế kỷ 19. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là việc tìm kiếm ngôn ngữ mẹ của nhân loại đã chấm dứt – hoàn toàn không; các học giả chỉ đơn giản không còn cho rằng đó là ân sủng từ thiên đường. Thực tế, từ năm 1866 trở đi (khi Hội Ngôn ngữ học Paris được thành lập), công việc này vẫn tiếp tục ở rìa của nền học thuật chính thức. Ngọn đuốc đã được truyền lại cho những kẻ điên rồ văn chương. Chỉ đến cuối thế kỷ 20, chủ yếu ở Hoa Kỳ và Liên Xô (sau này là Nga), dự án này mới quay trở lại với một vẻ tôn trọng chung, giờ đây trong bối cảnh của những tiến bộ trong lĩnh vực cổ sinh học và nguồn gốc loài người.

Phần tiếp theo trong câu chuyện Kinh Thánh là trận Đại Hồng Thủy. Chỉ có Nô – ê và các con cháu của ông thoát khỏi sự hủy diệt. Nô – ê đã đóng thuyền ở đâu? Nếu như John Webb đã suy đoán vào thế kỷ 17, có lẽ ông đã làm điều đó ở Trung Quốc? Vùng đất này hoàn toàn phù hợp cho công trình này. Điều đó dẫn đến suy luận rằng ngôn ngữ được sử dụng trước trận Đại Hồng Thủy là tiếng Trung Quốc. Không có giới hạn nào cho sự ngưỡng mộ của Webb đối với nghệ thuật và văn hóa Trung Quốc. Trong mắt ông, ngôn ngữ của người dân ở đây đã giữ được sự thuần khiết nguyên thủy của nó. Người phương Tây thời đó đã phải đối mặt với sự cổ xưa của nền văn minh Trung Hoa, điều này đe dọa những quan niệm về sự ưu việt của châu Âu. Hơn nữa, hệ thống chữ viết được sử dụng trên khắp lãnh thổ Trung Quốc đã xóa bỏ sự khác biệt về phương ngữ, điều này càng tăng thêm sự ngưỡng mộ. Webb đã tìm ra một cách để hồi phục Trung Quốc cho những quan niệm đương đại mà không gây nguy hiểm cho Kinh Thánh hay chính thống Kitô giáo. Simon Berington cũng tiếp nối lập luận này vào năm 1750.

Cuộc tìm kiếm dấu vết của Vườn Địa Đàng

Thực ra, nếu như một số ngọn núi đặc biệt cao có thể đã thoát khỏi trận lụt hoàn toàn thì sao? Cuộc tìm kiếm dấu vết của Vườn Địa Đàng – và do đó là ngôn ngữ Adam – đã chuyển sang các địa điểm cao và thậm chí đến Mặt Trăng, vì nó cũng đã thoát khỏi thảm họa. Các nhà tư tưởng kinh viện ủng hộ ý kiến này. Vào cuối thế kỷ 19, trận Đại Hồng Thủy vẫn là nền tảng cho những lập luận ủng hộ nguồn gốc đơn nhất, ngôn ngữ được ban bởi Chúa. Để phản bác lại các bằng chứng cho rằng hàng loạt ngôn ngữ tồn tại không thể xuất phát từ cùng một ngôn ngữ mẹ, một học giả tên Georges de Dubor đã giải quyết vấn đề bằng cách tuyên bố rằng nước lụt không đến được các chủng tộc đen, đỏ và vàng; nếu như các chủng tộc Semite, Hamite và Aryan tạo thành một gia đình chủng tộc và ngôn ngữ duy nhất từ Nô – ê, thì các chủng tộc và ngôn ngữ khác không thuộc về dòng dõi này.

Câu hỏi về việc đặt Vườn Địa Đàng – cả Địa Đàng trên trần thế, nơi Adam và Eve sinh sống, và Thiên Đàng, nơi các linh hồn đã khuất trú ngụ – là một điểm giao thoa giữa trí tưởng tượng về ngôn ngữ và địa lý. Giống như người Hy Lạp (Plutarch chẳng hạn), các druid Gaul cho rằng Mặt Trăng là thiên thể mà các linh hồn sẽ lên khi chết. Niềm tin này đã chuyển vào niềm tin Kitô giáo, dưới nhiều hình thức khác nhau. Thật không có gì ngạc nhiên, vì Thiên Đàng phải được đặt ở một nơi khó tiếp cận (nếu nó không hoàn toàn là trí tưởng tượng – như lục địa Atlantis bị mất tích); do đó có sự trùng hợp giữa các hình ảnh về Thiên Đàng và không tưởng. Ngược lại, truyền thống cho rằng lòng đất là nơi chứa Địa Ngục, một hình ảnh về sự phản không tưởng.

Ariostos Orlando Furioso kể lại cách Astolfo hành trình đến vương quốc Mặt Trăng, một dạng Thiên Đàng nơi mọi thứ mà con người phàm trần đã mất đều có thể được tìm thấy: những tiếng thở dài và nước mắt của những người yêu nhau, thời gian đã biến mất, các dự án chưa hoàn thành, lý trí và sự thông thái. Trong Divine Comedy của Dante, nhà thơ đi xuống qua các vòng tròn của Địa Ngục, đến trung tâm của Trái Đất, và trở lại tại Antipodes, nơi Thiên Đàng trần gian và Luyện ngục nằm; sau đó, ông đi lên và tiến qua bảy tầng trời tương ứng với bảy hành tinh (theo quan niệm lúc bấy giờ): Mặt Trăng, Sao Thủy, Sao Kim, Mặt Trời, Sao Hỏa, Sao Mộc, và Sao Thổ. Những thiên thể này đều chứa các linh hồn. Các tầng cao nhất của vũ trụ thuộc về các ngôi sao cố định và Primum Mobile. Cảnh giới Empyrean là đỉnh cao của tất cả; nơi đây là chốn cư ngụ của các thánh và thiên thần của Thiên Đàng.

Hành trình mà Cyrano de Bergerac mô tả trong The States and Empires of the Moon (1656) tiết lộ một Thiên Đàng đã mất trên Trái Đất sau Sự Sa Ngã. Tại đây, ông gặp một chàng trai trẻ tên là Mada, một anagram trong suốt của Adam. Đầu tiên là trên Mặt Trăng – và sau đó là trên Mặt Trời – người du hành tìm thấy những ngôn ngữ lý tưởng đang được sử dụng. Trong một tinh thần hoàn toàn khác, Emanuel Swedenborg tuyên bố đã thực hiện một chuyến hành trình tương tự vào

năm 1758 và đã phát hiện ra ngôn ngữ đầu tiên của nhân loại trên Sao Mộc. Cuối cùng, vào cuối thế kỷ 19, nhà linh cảm Hélène Smith đã giao tiếp trước hết bằng tiếng Sao Hỏa, sau đó là tiếng Sao Thiên Vương, với các linh hồn không còn ở thế gian mà đã lên thiên đường.

Việc xây dựng Tháp Babel và sự nhầm lẫn về ngôn ngữ

Sự kiện nền tảng thứ ba được kể lại trong Cựu Ước cũng là sự kiện quen thuộc nhất: việc xây dựng Tháp Babel và sự hỗn loạn ngôn ngữ sau đó – một dạng Sự Sa Ngã thứ hai, củng cố vĩnh viễn các hiệu ứng của lần đầu tiên. Babel là từ tiếng Do Thái cho Babylon, hay Bab – ili, có nghĩa là Cổng của Thần. Văn bản trong Sáng Thế (11:9) chứa một trò chơi chữ, chơi giữa bab-el và bal-el (Chúa làm rối loạn, làm lẫn lộn): Vì vậy nơi đó được gọi là Babel; vì Chúa đã làm rối loạn ngôn ngữ của toàn thế giới: và từ đó, Chúa đã phân tán họ khắp mặt đất.

Từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 20, song song với việc tìm kiếm ngôn ngữ ban đầu, dự án xây dựng một ngôn ngữ toàn cầu đã phát triển mạnh mẽ.

Huyền thoại về Babel đại diện cho đối trọng cần thiết của huyền thoại về ngôn ngữ Adam, soi sáng bí ẩn của nhiều ngôn ngữ mà loài người nói và sự thiếu đồng thuận giữa chúng. Đồng thời, nó mở ra triển vọng rằng trật tự, vốn từng tồn tại, sẽ một lần nữa được khôi phục. Chính vì vậy mà huyền thoại đã sinh ra không tưởng. Từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 20, song song với việc tìm kiếm một ngôn ngữ nguyên thủy – mà dấu vết của nó được cho là còn tồn tại ở một bộ tộc xa xôi nào đó không tham gia vào việc xây dựng tòa tháp bị nguyền rủa – dự án xây dựng một ngôn ngữ toàn cầu đã phát triển mạnh mẽ.

Chúng ta giờ đây chuyển sang Tân Ước. Nếu Chúa Kitô đến để cứu chuộc Con Người, sinh vật từng bị đuổi khỏi Thiên Đàng, thì Ngài cũng – và điều này ít được biết đến hơn – đến để xóa bỏ lời nguyền của Babel. Điều này xảy ra trong hai giai đoạn.

Giai đoạn đầu là phép lạ của Lễ Ngũ Tuần, điều đã được giải thích theo nhiều cách khác nhau. Hoặc nó cho phép các Tông Đồ nói những ngôn ngữ nước ngoài của những người từ nhiều vùng đất khác nhau đã đến để nghe họ (trường hợp đầu tiên của hiện tượng xenoglossia), hoặc nó có nghĩa là mặc dù họ nói tiếng Aramaic, những người nghe có thể hiểu họ như thể họ đang nói ngôn ngữ mẹ đẻ của mỗi người (theo thuật ngữ của Chomsky, người ta có thể nói rằng giao tiếp đang diễn ra ở mức độ cấu trúc sâu sắc, đảm bảo sự thống nhất của ngôn ngữ con người). Ngoài ra, các Tông Đồ có thể đã diễn đạt mình bằng một loại Esperanto huyền bí – một ngôn ngữ mới phục hồi lại lingua adamica đã mất. Hãy lưu ý những hàm ý sâu sắc của Lễ Ngũ Tuần đối với thần học: Sự đuổi khỏi Địa Đàng và lời nguyền Babel là công trình của một vị thần đầy phẫn nộ; nhưng Thiên Chúa Kitô giáo là một Thiên Chúa đầy lòng thương xót.

Sự thể hiện thứ hai của ân sủng thiêng liêng trong ngôn ngữ – mặc dù khác biệt, nhưng vẫn liên quan – xuất hiện trong Thư Thứ Nhất gửi các Tín Hữu Cô – rinh – tô của Phao – lô (chương 13 và 14). Tại đây, người ta đọc về một thực hành đặc biệt đã xuất hiện trong Giáo Hội Nguyên Thủy: nói tiếng lạ. Trái ngược với những gì đã xảy ra tại Jerusalem vào ngày Lễ Ngũ Tuần – phép lạ của sự thông hiểu hoàn hảo mà không cần dịch thuật, giao tiếp trong sáng – tại Corinth, các tín hữu nói những ngôn ngữ mà cả họ lẫn người nghe đều không hiểu; thông qua cách này, Chúa Thánh Thần đưa họ vào mối quan hệ trực tiếp với Chúa. Không giống như xenoglossia, xảy ra trong một ngôn ngữ có thể nhận diện được, glossolalia liên quan đến một ngôn ngữ mà cả người nói lẫn người nghe không biết. Đây không phải là giao tiếp giữa một người và một người khác, mà là giữa một cá nhân (hoặc những cá nhân) với Đấng Tối Cao (hoặc các linh hồn từ thế giới khác).

Hãy đứng dậy, nói hoặc tạo ra âm thanh – hãy tiếp tục tạo ra âm thanh, và Chúa sẽ biến chúng thành một ngôn ngữ, Joseph Smith, người sáng lập Giáo hội các Thánh hữu Ngày sau, đã kêu gọi. Tuy nhiên, sẽ luôn có sự nhầm lẫn giữa hai hiện tượng này. Mặc dù chủ nghĩa Mormon và Phong trào Ngũ Tuần khẳng định phép lạ xenoglossia (liên quan đến các ngôn ngữ loài người), nhưng họ chủ yếu dựa vào glossolalia (ngôn ngữ siêu nhiên).

Glossolalia và xenoglosia

Không lên án glossolalia hoàn toàn, Thánh Phao – lô đã bày tỏ sự dè dặt mạnh mẽ. Ông đặt ân tứ nói tiếng lạ – một sự bùng nổ cảm xúc (nếu không phải là trẻ con) – đối lập với lời tiên tri, vốn nhắm đến trí tuệ. Thực tế, glossolalia tại Corinth đánh dấu sự chuyển từ lĩnh vực huyền thoại sang Lịch sử, được viết bằng chữ in hoa – là trường hợp đầu tiên được ghi nhận về một thực hành ngôn ngữ chiếm vị trí lịch sử xác định và được định hướng cũng như biện minh dựa trên huyền thoại.

Tuy nhiên, huyền thoại đi trước khoa học và lịch sử, và nó tiếp tục tồn tại ngay cả khi lịch sử phát triển và khoa học tiến bộ. Mặc dù được coi là có vị trí thấp hơn, nó vẫn thúc đẩy những nỗ lực của con người, đại diện cho hình thức tư duy phổ quát nhất và với tư cách này, nó định hình các sự kiện trên thế giới.

Rốt cuộc, chẳng phải huyền thoại – nếu theo một cách khác – cũng nói cùng một điều với khoa học sao? Chẳng phải nó hé lộ sự thật dưới một ánh sáng khác, hòa quyện thế giới của trí tưởng tượng và lý trí sao?