Khám phá cách mà niềm tin định hình số phận, từ Oedipus Rex đến chính trị quốc tế hiện đại.
Oedipus Rex và tiên đoán tự ứng
Trong tác phẩm bi kịch Oedipus Rex của nhà soạn kịch Hy Lạp Sophocles, Nhà Tiên Tri Delphi tiết lộ với nhân vật chính rằng số phận của ông là sẽ giết cha và lấy mẹ. Tuyệt vọng tránh khỏi định mệnh này, Oedipus rời khỏi bố mẹ và hướng về thành Thebes. Trên đường đi, ông chạm trán và giết chết một người lạ. Sau đó, tại Thebes, ông kết hôn với người vợ của người đàn ông xấu số và – sau khi chiến đấu với nhân sư – ông được trao vương miện làm vua của thành phố. Nhưng định mệnh không thể tránh khỏi. Chỉ khi Oedipus bắt đầu tin rằng mình đã thoát nạn, ông phát hiện ra rằng mình đã được nhận nuôi, rằng người đàn ông ông đã giết là cha ruột của mình, và người vợ mới cưới… chắc bạn đã đoán ra phần còn lại.
Sức hút của tiên đoán tự ứng trong văn học và đời thực
Oedipus Rex là một trong những ví dụ nổi tiếng nhất của tiên đoán tự ứng: một tình huống xảy ra bất chấp, hoặc chính xác hơn là vì những nỗ lực có ý thức của một người để ngăn chặn nó. Những tiên đoán tự ứng làm nên sự kịch tính trong văn học nhờ vào tính trớ trêu nghịch lý – hãy nghĩ đến Voldemort tấn công đứa trẻ Harry Potter hay Anakin Skywalker gia nhập Phe Bóng Tối. Tuy nhiên, tiên đoán tự ứng không chỉ giới hạn trong thế giới hư cấu. Mỗi khi ai đó trượt kỳ thi vì thức khuya học hay tạo ấn tượng xấu trong buổi hẹn vì quá lo lắng muốn tạo ấn tượng tốt, họ đều kênh về tinh thần của tội nghiệp Oedipus.
Sức mạnh của tiên đoán tự ứng trong lịch sử
Tiên đoán tự ứng đã xuất hiện xuyên suốt lịch sử cổ đại và hiện đại, ảnh hưởng mạnh mẽ đến thế giới chúng ta sống hôm nay. Như nhà xã hội học Mỹ W. I. Thomas từng tuyên bố: Nếu con người định nghĩa tình huống là thực, chúng sẽ có hậu quả thực. Để minh họa, hãy nhìn vào Karl Marx và Friedrich Engels, những người tuyên bố rằng chủ nghĩa cộng sản là kết quả tự nhiên của sự phát triển văn minh – một tuyên bố đã trực tiếp ảnh hưởng đến các nhà cách mạng cố gắng xây dựng những chính quyền cộng sản đầu tiên.
Một số tiên đoán tự ứng trong lịch sử còn mang đến sự tương đồng rõ ràng hơn với bi kịch của Sophocles. Dưới đây là một số ví dụ đáng chú ý nhất.
Vua đã chết, hoàng đế vạn tuế
Đó là một buổi sáng xuân nóng bức tại Rome, và Hoàng đế Caracalla đã mặc xong trang phục đua xe khi một sứ giả đến giao cho ông những công văn đế quốc mới nhất. Lên xe ngựa, hoàng đế ra lệnh cho cận vệ và người đứng đầu cận vệ, Macrinus, xem xét và báo cáo nếu có điều gì khẩn cấp khi ông trở lại từ cuộc đua sau đó. Thoạt nhìn, viên cận vệ không thấy gì khẩn cấp cả: chỉ có vài lá thư mô tả các vấn đề dân sự – những thứ mà hoàng đế giao phó cho cấp dưới – cũng như một bản cập nhật từ một nhà tiên tri mà ông đã yêu cầu kiểm tra với các vị thần xem có ai trong đế quốc đang âm mưu lật đổ mình không.
Caracalla, như nhiều hoàng đế trước và sau ông, là một cá nhân bị ghét bỏ và luôn nghi ngờ, với nhiều kẻ thù không đếm xuể. Giữ quyền lực tuyệt đối ngắn ngủi, ông thường xuyên tìm đến các nhà tiên tri và pháp sư để tiết lộ những gì mà các gián điệp của ông có thể đã giữ kín. Macrinus hiểu quy trình: ông sẽ đưa danh sách các tên tuổi (nhiều khả năng là vô tội) cho cấp trên của mình, sau đó giúp thực hiện các vụ bắt giữ và xử tử. Đó là những gì đã xảy ra trong quá khứ, và cũng là điều sẽ xảy ra trong trường hợp này, nếu không vì thực tế rằng người mà nhà tiên tri xác định là người kế vị của Caracalla không ai khác ngoài chính Macrinus.
Tiên đoán tự đặt và tiên đoán đặt từ người khác
Câu chuyện của Caracalla và Oedipus là những ví dụ về tiên đoán tự đặt, nơi kết quả của tình huống phụ thuộc vào hành động của những người mà lời tiên tri đề cập. Oedipus được bảo rằng chỉ có ông mới giết được cha mình, cũng như Macrinus được bảo rằng chỉ có ông sẽ kế vị Caracalla. Một loại tiên đoán tự ứng khác – một loại đã chứng minh là phổ biến hơn nhiều trong suốt lịch sử – là tiên đoán đặt từ người khác, nơi kết quả của một tình huống phụ thuộc vào hành động của người khác, cũng như sự dự đoán của chúng ta về họ.
Tận dụng tiên đoán tự ứng
Chu kỳ ác liệt do tiên đoán tự ứng gây ra, dù là tự đặt hay từ người khác, khó có thể phá vỡ. Càng cố tránh một kết quả cụ thể, kết quả đó càng trở nên không thể tránh khỏi. Điều này đúng ở cấp độ cá nhân – thức khuya học cho kỳ thi quan trọng – và cả trên quy mô lớn hơn, chẳng hạn như Mỹ và Trung Quốc bước vào cuộc đối đầu quân sự để ngăn chặn nhau khỏi ảnh hưởng của nhau. Cuối cùng, tiên đoán tự ứng là vấn đề về nhận thức. Khi chúng ta hình thành một giả định về tương lai, chúng ta không chỉ bắt đầu hành động theo cách xác nhận giả định của mình mà còn tìm kiếm sự xác nhận trong thế giới xung quanh, khóa mình vào một hướng hành động đã định sẵn.
Nếu chúng ta không bao giờ thực sự thoát khỏi tiên đoán tự ứng, có lẽ chúng ta có thể tận dụng chúng. Trong một thí nghiệm năm 1965, các nhà tâm lý học Robert Rosenthal và Lenore Jacobson đã nói với các giáo viên rằng các bài kiểm tra IQ đã xác định một số học sinh của họ là có năng khiếu. Thực tế, những học sinh này được chọn ngẫu nhiên. Tuy nhiên, thành tích học tập của họ đã cải thiện, dường như nhờ vào cách đối xử tích cực mà họ đột ngột nhận được từ người khác. Ngày nay, điều này được gọi là hiệu ứng Pygmalion, mô tả cách kỳ vọng cao có thể dẫn đến sự tăng cường hiệu suất. Những thứ mà chúng ta nghĩ sẽ hiệu quả có nhiều khả năng thành công hơn – giống như những thứ mà chúng ta tin chắc sẽ xảy ra cũng có khả năng xảy ra. Giá như Oedipus biết trước điều đó.
