Trích từ cuốn On the Fringe của Michael D. Gordin. Bản quyền © 2021 của Michael D. Gordin và được xuất bản bởi Nhà xuất bản Đại học Oxford.
Tranh cãi là không thể tránh khỏi
Tập hợp rộng lớn các học thuyết đã được gọi là ngụy khoa học – từ chiêm tinh học đến sinh vật huyền bí học, từ thuyết sáng tạo đến Vật lý Aryan, từ cận tâm lý học đến giả kim thuật – không có đủ điểm chung để chúng ta có thể tuyên bố: Những niềm tin tuyên bố là khoa học nhưng sở hữu các thuộc tính x, y, và z là ngụy khoa học. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là chúng ta không thể tìm thấy một vài điểm tương đồng trong lịch sử của chúng. Mặc dù ngụy khoa học có thể không phải là một thứ dễ nhận biết, nhưng hành động gán nhãn nó thường tuân theo một quá trình khá chung.
Ngụy khoa học có thể bắt đầu như một ngành khoa học – như trường hợp của các ngành khoa học còn sót lại như chiêm tinh học, giả kim thuật và thuyết ưu sinh – rồi dần dần bị thất sủng (thường là do những chỉ trích lý thuyết và thực nghiệm rộng rãi); những người ủng hộ còn lại trở thành những người bênh vực cho một ý tưởng bên lề. Một số khác, có thể nói, sinh ra đã là ngụy khoa học. Các đề xuất của Velikovsky về thuyết đại thảm họa vũ trụ và thần thoại cổ đại, hay sự hứng thú với Người Tuyết Yeti hay Quái vật hồ Loch Ness, không bắt đầu như các lĩnh vực khoa học, mà từ khi xuất hiện đã bị dòng chính phản đối kịch liệt. Tuy nhiên, quá trình chuyển sang bên lề là giống nhau trong cả hai biến thể: nó được tạo ra bởi sự đồng thuận của nhóm nhà khoa học có liên quan. Khi sự đồng thuận chuyển hướng rõ rệt chống lại một ý tưởng, và thay vì từ bỏ nó, những người ủng hộ càng kiên quyết, thì khả năng lớn là niềm tin của họ sẽ bị gán nhãn là ngụy khoa học.
Vùng xám giữa hai thái cực
Tuy nhiên, giữa hai thái cực đó (bắt đầu là khoa học, bắt đầu là ngụy khoa học) có một vùng xám. Hãy lấy ví dụ về nhà vật lý người Pháp Prosper-René Blondlot. Blondlot là một nhà khoa học được kính trọng với một loạt thành công sớm trong lĩnh vực tiên tiến về bức xạ điện từ. Năm 1891, ông đã thực hiện phép đo đầu tiên về tốc độ sóng radio là 297,600 km/s, gần bằng 1% giá trị tốc độ ánh sáng được chấp nhận ngày nay, là một sự xác nhận thực nghiệm quan trọng cho lý thuyết về bức xạ điện từ do James Clerk Maxwell đưa ra.
Năm 1903, Blondlot tuyên bố đã phát hiện ra một loại bức xạ mới, mà ông gọi là tia N, được đặt tên tương tự với tia X gây chấn động do Wilhelm Röntgen phát hiện vào năm 1895 và để tôn vinh thành phố quê hương của ông, Nancy. Ông đo lường sự hiện diện của tia N bằng cách quan sát sự thay đổi độ sáng của tia lửa. Phát hiện này được nhiều người quan tâm và nhiều nhà khoa học châu Âu đã nhanh chóng tái hiện phát hiện này (một số thành công).
Tuy nhiên, một năm sau, một nhà vật lý người Mỹ tên Robert W. Wood, sau khi đến thăm phòng thí nghiệm của Blondlot và xem xét thiết bị, đã khẳng định rằng khi ông lén lút tháo bỏ một phần quan trọng của thiết bị thí nghiệm trong khi Blondlot đang tiến hành đo lường, Blondlot vẫn khăng khăng rằng ông tiếp tục ghi nhận được tia N. Wood đã quy sự phát hiện tia N cho trí tưởng tượng dễ bị ảnh hưởng của Blondlot, và trong vòng một năm, các phát hiện trước đó đã bị bác bỏ là các hiện tượng giả tạo. Tia N chưa bao giờ tồn tại và danh tiếng của Blondlot không bao giờ được phục hồi.
Hiểu thế nào về trường hợp này?
Trường hợp này không giống với trường hợp của Velikovsky, vì Blondlot là một thành viên đáng kính của cộng đồng khoa học và tia N được coi là hợp lý khi mới được công bố. Tuy nhiên, nó cũng không giống như thuyết ưu sinh, vì các thuộc tính của tia N đã gây tranh cãi ngay từ đầu và bị hoài nghi ngay trong thời kỳ ngắn ngủi của nó. Rất dễ để coi đây là một ví dụ điển hình của ngụy khoa học; thực tế, Irving Langmuir đã trích dẫn nó như một ví dụ kinh điển của khoa học bệnh lý. Tuy nhiên, trước khi có sự phơi bày của Wood, dường như Blondlot đã tiến hành nghiên cứu tương tự như khi ông đo lường sóng radio. Nói ngắn gọn, ông đang theo đuổi khoa học một cách bình thường.
Đây là một tuyên bố đáng lo ngại, nhưng không nên ngạc nhiên nếu xét những gì chúng ta đã thấy. Trong số các học thuyết được phân loại là ngụy khoa học bởi cộng đồng khoa học, có một số lượng đáng kể là các khoa học còn sót lại, mà theo định nghĩa, từng được coi là khoa học và sau đó không còn như vậy. Điều khiến chúng trở thành ngụy khoa học ngày nay là một nhóm đáng kể những người vẫn bảo vệ chúng như khoa học sau khi sự đồng thuận dòng chính đã quyết định ngược lại. Hệ quả rõ ràng là bất kỳ quan điểm khoa học nào cũng có thể bị gán nhãn là ngụy khoa học tùy thuộc vào quỹ đạo tương lai của nó. Vì chúng ta không biết tương lai, nên bất kỳ ngành khoa học nào hiện tại đều có khả năng rơi vào sự ô nhục đang chờ đợi. Điều này không chỉ có thể xảy ra, mà nó gần như là không thể tránh khỏi do hai đặc điểm cấu trúc của khoa học đương đại.
Khoa học hiện đại có tính đối kháng
Thứ nhất, khoa học ngày nay có tính đối kháng. Cách một nhà khoa học tạo dựng danh tiếng của mình là xây dựng dựa trên những phát hiện trước đó, nhưng nếu tất cả những gì cô ấy làm là xác nhận những điều mà mọi người đã biết, sự nghiệp của cô ấy sẽ bị đình trệ. Áp lực trong nghiên cứu khoa học là phải làm điều gì đó mới mẻ, và điều đó thường có nghĩa là bác bỏ một nguyên lý của khoa học đương đại. (Chúng ta nghe thấy tiếng vọng của chủ nghĩa phản bác của Karl Popper.) Uy tín trong khoa học được phân bổ cho người đi đầu (người đầu tiên) và cho người đúng hơn so với các đối thủ cạnh tranh đang điều tra cùng câu hỏi. Luôn có kẻ thắng và kẻ thua. Nếu những kẻ thua cuộc tiếp tục, họ có thể và sẽ bị đẩy ra bên lề.
Khoa học ngày càng trở nên đắt đỏ
Lý do thứ hai là khoa học ngày càng trở nên đắt đỏ. Có nguồn lực hạn chế để phân bổ, và luôn có quá nhiều nhà nghiên cứu đuổi theo các khoản tài trợ quý giá và cơ hội xuất bản nổi bật. Trong khí hậu khan hiếm, các chuẩn mực đối kháng tất yếu tạo ra cả động lực để những người thắng cuộc bảo vệ thành tựu của họ và sự bất mãn từ những người thua cuộc. Bất cứ ai gây nguy hiểm cho nghiên cứu của bạn – chẳng hạn, bằng cách bảo vệ một lý thuyết bên lề mâu thuẫn với nó – có thể bị coi là mối đe dọa. Khi các học thuyết phi chính thống gây ra mối đe dọa (có thật hoặc tưởng tượng) đối với các nhà khoa học chuyên nghiệp, thuật ngữ ngụy khoa học sẽ được sử dụng.
Sự phân định ranh giới được xây dựng trong hệ thống tài trợ của chúng ta. Các ứng viên cần trình bày công việc của mình là vượt trội so với những đối thủ cạnh tranh sai lầm, và các hội đồng đánh giá tài trợ phải luôn từ chối một số lượng lớn đề xuất kém giá trị hơn so với số ít mà họ ủng hộ. Quỹ hạn chế thiết lập một cơ chế khắc nghiệt để loại bỏ các tuyên bố khoa học, một số trong đó có thể kết thúc ở bên lề. Nghiên cứu về danh mục ngụy khoa học do đó mang lại một số hiểu biết về cách thức khoa học đương đại hoạt động.
Vùng xám giữa khoa học và ngụy khoa học
Vùng xám được tạo ra bởi thực tế là hầu như mọi tuyên bố khoa học mới quan trọng đều có thể là chủ đề của tranh cãi, là nhiên liệu để cung cấp năng lượng cho các chu kỳ tín nhiệm và danh tiếng. Nhưng không phải tất cả các học thuyết bị bác bỏ đều trải qua số phận giống nhau. Ngay cả trong một lĩnh vực duy nhất – các thuộc tính khoa học của nước – một số người thua cuộc của các cuộc tranh cãi chỉ đơn giản là trở thành tin tức của ngày hôm qua, khoa học chân thành nhưng không chính xác, trong khi những người khác bị gán nhãn là đáng hổ thẹn và sống ngoài lề của tri thức.
