Nghệ thuật xếp đá thăng bằng được coi là một thử thách yên bình với nhiều người, nhưng các nhà khoa học cảnh báo rằng việc di chuyển các viên đá nhỏ có thể gây ra những hậu quả to lớn cho môi trường.
Mở đầu
Trong những năm gần đây, việc xếp đá thăng bằng (rock balancing) đã trở thành một thú vui phổ biến trên mạng xã hội và trong các công viên quốc gia của chúng ta.
Các nhà khoa học và nhà bảo tồn cảnh báo rằng các công trình xếp đá thăng bằng như vậy gây ra thiệt hại sinh thái và đe dọa sự sống còn của nhiều loài động, thực vật bản địa.
Vấn đề ở đây là về quy mô: Thú vui này càng phổ biến thì thiệt hại đối với các công viên và khu bảo tồn tự nhiên càng lớn.
Sự cân bằng hoàn hảo của một đống đá. Sự kết hợp giữa sự cân đối và ngẫu nhiên. Các viên đá đến từ tự nhiên nhưng lại đứng riêng biệt. Có điều gì đó cuốn hút ở các đống đá xếp chồng lên nhau, và với những ghi chép lịch sử về các công trình bằng đá thời tiền sử, sự cuốn hút đó dường như nói lên điều gì đó về bản chất con người của chúng ta.
Không có gì ngạc nhiên khi việc xếp đá thăng bằng đã bùng nổ về mức độ phổ biến. Một số người tìm thấy sự thư giãn và thiền định qua quá trình này, trong khi những người khác lại yêu thích thử thách sáng tạo hoặc cơ hội để lại và chia sẻ dấu ấn của mình. Một số người còn coi đây là cách kết nối với Thượng Đế hay Mẹ Thiên Nhiên.
Dù vì lý do gì, những người xếp đá thăng bằng đã đổ xô đến các công viên quốc gia và tiểu bang để tận hưởng thú vui này trong vẻ đẹp của thiên nhiên.
Nhưng nếu hỏi một nhà bảo tồn, bạn sẽ không nhận được cái nhìn lạc quan như vậy về những công trình khoáng sản này.
Công viên quốc gia Zion đã tuyên bố trên trang Facebook của mình rằng: Việc để lại dấu vết của bạn, dù là khắc tên lên thân cây, khắc lên đá hay xếp chồng đá lên nhau, đều là hành vi phá hoại.
Tác động về thẩm mỹ và thiệt hại sinh thái
Những người ủng hộ Công viên Zion đồng tình rằng các đống đá xếp làm mất đi vẻ đẹp tự nhiên của công viên.
Ngược lại, những người phản đối cho rằng việc xếp đá thăng bằng không gây hại gì. Họ cho rằng không giống như các hành vi phá hoại vĩnh viễn, việc di chuyển vài viên đá không làm thay đổi cảnh quan lâu dài.
Tuy nhiên, câu hỏi về tính thẩm mỹ có thể là vấn đề sở thích, còn khi nói về vấn đề phá hoại môi trường, nghiên cứu và bằng chứng đã đứng về phía Công viên Zion.
Thật vậy, các đống đá, hay còn gọi là cairns, có một lịch sử lâu đời và phong phú. Các dân tộc trên khắp thế giới cổ đại đã sử dụng cairns cho nhiều mục đích khác nhau, và các cairns tồn tại đến ngày nay đã trở thành một phần quan trọng trong di sản văn hóa của chúng ta.
Người Scotland – những người đã mang đến cho chúng ta từ cairn (có nghĩa là đống đá trong tiếng Gaelic) – có truyền thống cairn từ thời kỳ đồ đá mới. Suốt chiều dài lịch sử của đất nước này, người dân Scotland đã sử dụng cairn như những cột mốc chỉ đường để giúp điều hướng trong các địa hình khó khăn.
Bền bỉ và lâu dài, những cột mốc này là phương pháp hoàn hảo để báo hiệu phương hướng trong các thời kỳ chưa có chữ viết.
Người Scotland cổ đại cũng sử dụng cairn và các công trình bằng đá khác để đánh dấu mộ, chỉ đường hàng hải và làm biểu tượng để kỷ niệm những đỉnh núi đã chinh phục. Một ví dụ nổi tiếng về hình thức đánh dấu mộ là Clava Cairns, một nghĩa trang từ thời kỳ đồ đồng có niên đại hơn 4.000 năm.
Cairns có tầm quan trọng lớn trong văn hóa Scotland đến mức nó còn xuất hiện trong một lời chúc cổ xưa: Cuiridh mi clach air do carn. Dịch nghĩa: Tôi sẽ đặt một viên đá lên cairn của bạn.
Ở phía Tây, người Mông Cổ dựng cairn để dẫn dắt các bộ tộc du mục cưỡi ngựa đến nơi an toàn, thức ăn và chỗ trú ngụ. Những người Bắc Âu sơ khai cũng sử dụng cairn như công nghệ hải đăng tiền thân để điều hướng các fjord, sông và bờ biển quê hương của họ một cách an toàn.
Thậm chí có một số bằng chứng cho thấy người Bắc Âu sử dụng cairn để đánh dấu ranh giới trang trại của mình khỏi cảnh quan tự nhiên.
Thực tế về xếp đá thăng bằng trong công viên hiện đại
Tại Bắc Mỹ, các tài liệu lịch sử còn thiếu sót. Ở Đông Bắc và Tây Nam Hoa Kỳ, có một số bằng chứng cho thấy người Mỹ bản địa sử dụng cairn để đánh dấu đường đi và tưởng niệm. Nhưng việc xác định niên đại của các cairn gặp khó khăn, khiến các nhà khoa học không thể xác định liệu chúng được xây dựng bởi người bản địa hay các nhà thám hiểm châu Âu đã mang truyền thống này từ quê hương của họ.
Một dân tộc bản địa mà chúng ta biết có xây dựng cairn là người Inuit. Người Inuit gọi các công trình bằng đá của mình là inuksuk, có nghĩa là đóng vai trò của một con người. Đó là vì inuksuit – dạng số nhiều của từ này – đóng vai trò như một người trợ giúp.
Chúng cung cấp các dịch vụ như đánh dấu đường đi, trung tâm thông tin, kho lương thực và đánh dấu những nơi có sự kiện bi thương hoặc thờ cúng linh thiêng. Người Inuit thậm chí còn phát triển một kiểu dáng inuksuk độc đáo.
Những cọc đá vẫn tiếp tục phục vụ các phượt thủ hiện đại khi nhiều công viên quốc gia xây dựng các cọc đá được phép để đánh dấu đường mòn. Nếu bạn chỉ từng đi bộ trên những con đường mòn rừng được chăm sóc kỹ lưỡng ở khu vực Tây Bắc Thái Bình Dương, có lẽ bạn chưa từng thấy những cọc đá như vậy. Tuy nhiên, ở các công viên quốc gia nơi địa hình đồng nhất hoặc khó định hướng, các cọc đá được sử dụng để giúp người đi bộ tránh lạc lối.
Công viên quốc gia Acadia, chẳng hạn, đã phục hồi việc sử dụng cọc đá Bates vào những năm 1990. Được đặt tên theo Waldron Bates, người đã phát triển phong cách độc đáo này vào cuối thế kỷ 19, những cọc đá này có hai hoặc nhiều viên đá làm bệ đỡ cho một viên đá dài ở trên. Viên đá này đóng vai trò như một mũi tên chỉ dẫn, hướng người đi bộ đến con đường chính xác qua các đỉnh núi granite của công viên.
Việc xếp đá thăng bằng ngày nay khác biệt với các cọc đá của thời xưa
Ngoài những cọc đá được phép, các cọc đá xuất hiện trong các công viên quốc gia không được xây dựng để giúp người đi bộ định hướng, cảnh báo người lạ, hoặc dẫn ai đó đến nơi dự trữ thực phẩm để cứu mạng. Chúng được dựng lên vì sự thỏa mãn cá nhân, thành tựu nghệ thuật và để đạt được sự công nhận trên Instagram. Mặc dù những hoạt động này không gây gián đoạn nếu đứng riêng, các nhà khoa học và bảo tồn cảnh báo rằng xu hướng hiện đại này đang hủy hoại hệ sinh thái của các công viên quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên.
Theo Leave No Trace, một tổ chức phi lợi nhuận quảng bá đạo đức ngoài trời, cọc đá gây hại cho các công viên quốc gia của chúng ta theo ba cách. Đầu tiên là về mặt sinh thái; việc di chuyển các tảng đá sẽ làm lộ các loài động vật sống trong đó. Việc này khiến các sinh vật dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết và các loài săn mồi, đồng thời đe dọa nơi trú ẩn và thức ăn của chúng.
Thứ hai là về mặt địa chất; di chuyển các viên đá sẽ làm gia tăng tốc độ phong hóa và xói mòn bằng cách phơi đất dưới đá ra trước gió và mưa. Thứ ba là về mặt thẩm mỹ. Trong khi một số người thấy cọc đá là dễ chịu, người khác đến công viên quốc gia để trốn khỏi sự tác động của con người. Đối với họ, cọc đá là thô tục như rác thải hoặc chữ khắc tên lên cây của các cặp đôi trẻ tuổi.
Một khu rừng đầy những cọc đá phá hủy hoàn toàn cảm giác hoang sơ. Những cọc đá này là sự xâm phạm, khẳng định sự hiện diện của chúng ta với người khác sau khi chúng ta đã rời đi. Điều này vi phạm nguyên tắc đầu tiên và quan trọng nhất của khám phá thiên nhiên hoang dã: không để lại dấu vết, cây viết chuyên về thiên nhiên Patrick Barkham viết về vấn đề này.
Các nhà khoa học đã thấy bằng chứng về hai mối nguy hại đầu tiên
Trong một bức thư gửi biên tập viên của tạp chí Human wildlife interactions, 14 nhà khoa học và chuyên gia bảo tồn đã thảo luận về mối đe dọa mà các cọc đá gây ra đối với sự đa dạng sinh học sống trên đá. Nghiên cứu điển hình của các tác giả là bán đảo Ponta de São Lourenço, nằm ở đầu phía Đông của đảo Madeira, Bồ Đào Nha. Một điểm đến leo núi nổi tiếng, bán đảo đón khoảng 150 du khách mỗi ngày, và trong vài năm qua, một số du khách đã bắt đầu dựng lên những cọc đá với nền cảnh là vẻ đẹp đại dương của đảo.
Chúng tôi sử dụng trường hợp này để lập luận rằng, ở những khu vực có lo ngại về bảo tồn, chính quyền nên áp dụng các quy định để hạn chế hành vi này và nhanh chóng tháo dỡ các cọc đá để tránh hiệu ứng lan truyền khuyến khích việc xây dựng thêm các cấu trúc như vậy, lá thư nêu rõ.
Các tác giả viết rằng trên diện tích một hecta, sự xuất hiện của chưa đến 200 cọc đá đã dẫn đến sự xói mòn đất và thiệt hại về thảm thực vật đáng kể. Sự suy thoái này đã gây nguy hiểm cho nhiều loài đặc hữu sinh sống trong các môi trường vi mô của bán đảo. Chúng bao gồm Riccia atlantica, một loài rêu gan chỉ sống giữa các kẽ đá; thằn lằn Madeira, loài sử dụng các viên đá làm nơi trú ẩn; và 35 loài thân mềm sống trên bề mặt đá nhỏ. Một số loài này, các tác giả lưu ý, là loài đặc hữu với phạm vi hẹp, nghĩa là chúng chỉ có thể được tìm thấy trên bán đảo nhỏ này và sự sống còn của chúng phụ thuộc rất nhiều vào sự cân bằng của môi trường sống này.
Những nơi như đảo Madeira hay bất kỳ công viên quốc gia nào đều được dành cho bảo tồn, không chỉ để giải trí. Sứ mệnh của Dịch vụ Công viên Quốc gia Hoa Kỳ là bảo tồn và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa của chúng ta không bị ảnh hưởng cho các thế hệ hiện tại và tương lai. Dù cho rêu gan, thằn lằn và động vật thân mềm có thể không khuấy động tâm hồn bảo tồn như gấu trúc con mắt to, những loài này vẫn là yếu tố cơ bản của đa dạng sinh học và di sản tự nhiên của chúng ta, và đang gặp nguy hiểm nghiêm trọng vì bị lãng quên.
Quy mô ảnh hưởng, tạo nên tác hại môi trường của việc xếp đá thăng bằng
Đương nhiên, một cọc đá không gây nhiều lo ngại; vấn đề nằm ở quy mô. Trong khi các cọc đá tổ tiên được tạo ra với tốc độ thủ công hơn, ngày nay xếp đá thăng bằng gần như đã trở thành công nghiệp, được thúc đẩy bởi nền kinh tế của những cú nhấp chuột và lượt thích.
Truyền thông xã hội đã phần nào làm phổ biến việc xếp đá thăng bằng như một hoạt động thiền định, và ban đầu chỉ có một số ít người tham gia, nhưng nó thực sự đã tăng mạnh trong vài năm qua trên các vùng đất công, Wesley Trimble, giám đốc chương trình và truyền thông của Hiệp hội Đi bộ Mỹ, chia sẻ với tờ New Yorker.
Công viên quốc gia Acadia, chẳng hạn, là một trong những công viên quốc gia được ghé thăm nhiều nhất ở Hoa Kỳ, đón hơn 3,5 triệu lượt khách mỗi năm. Nó cũng khá nhỏ – chỉ 47.000 mẫu Anh so với 760.000 mẫu của Yosemite hay hơn 2 triệu mẫu của Yellowstone. Với mật độ hoạt động con người như vậy, ngay cả những thiệt hại nhỏ cũng có thể gây hại nghiêm trọng cho hệ sinh thái của Acadia nếu được thực hiện bởi đủ số người.
Như Christie Anastasia, chuyên gia quan hệ công chúng của Acadia, đã nói với Big Think trong một cuộc phỏng vấn, trong các năm 2016 và 2017, các tình nguyện viên của công viên đã phá dỡ gần 3.500 cọc đá trái phép chỉ trên hai ngọn núi – một ảnh hưởng của có thể chưa đến một phần trăm số khách. May mắn cho du khách của công viên, các kiểm lâm và tình nguyện viên hào phóng của Acadia đã được đào tạo để tháo dỡ các cọc đá trái phép và đặt lại các viên đá theo cách giảm thiểu hậu quả. Nhưng việc di dời ban đầu đó vẫn gây hại cho cảnh quan và để lại sinh vật vô gia cư trong khoảng thời gian tạm thời.
Đó chỉ là Acadia. Tổng cộng, các công viên quốc gia Hoa Kỳ đã đón hơn 328 triệu lượt khách vào năm 2019, một con số làm rõ thiệt hại theo cấp số nhân mà các cọc đá nhỏ có thể gây ra nếu chỉ một phần trăm khách tham gia vào sở thích này.
Mọi người đến công viên quốc gia vì nhiều lý do khác nhau, nhưng các công viên của chúng ta đã được dành riêng như là tài nguyên lịch sử và văn hóa ở trạng thái không bị thay đổi. Khi mọi người thấy các cọc đá, điều đó có thể làm giảm trải nghiệm của họ, cô nói.
Không để lại dấu vết
Khi nói đến thiên nhiên và các công viên quốc gia của chúng ta, các nhà văn, nhà bảo tồn và nhà khoa học đều đồng ý về một quy tắc không thể xâm phạm: Không để lại dấu vết.
Khi nói đến các dấu hiệu rõ ràng của con người như nhựa, phân chó, hoặc cháy rừng, ít ai phản đối. Nhưng với nhiều người, các cọc đá có vẻ như vô hại. Các vật liệu đến từ đất đai và dường như hoàn toàn hòa hợp với thiên nhiên. Chúng kết hợp hai tình yêu của chúng ta với nghệ thuật và môi trường, và khi những dự án này vượt ra ngoài thời gian và được truyền lại từ tổ tiên, chúng tôn vinh một số địa điểm lịch sử mà chúng ta yêu quý nhất.
Vì vậy, không phải là câu hỏi liệu việc xếp đá thăng bằng có phải là một thú vui chấp nhận được hay không.
Đó là câu hỏi về việc hoạt động này thuộc về đâu, Anastasia nói. Cuối cùng, việc xếp đá thăng bằng không phải là hoạt động thuộc về các công viên quốc gia. Mặc dù cô nhấn mạnh rằng đó không phải là một sự đánh giá về giá trị; chỉ đơn giản là một câu hỏi về việc hoạt động có thể và nên được tận hưởng ở đâu.
Nếu bạn muốn xếp đá thăng bằng, bạn có thể làm điều đó mà không ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường. Ví dụ, ở sân sau của mình hoặc trong công viên đô thị hoặc bãi biển nhân tạo. Để lại dấu ấn của bạn ở đó và tự hào chia sẻ những sáng tạo của bạn trên mạng xã hội. Nhưng khi nói đến thiên nhiên, hành động của chúng ta tạo thành một tổng thể xã hội mà chúng ta phải ý thức. Chúng ta có thể để lại dấu ấn của mình trong cả những gì chúng ta tạo ra và những gì chúng ta để lại không bị động chạm.
