Trang phục truyền thống và sự mặc định hiện đại – Khi bản sắc bị đồng phục hóa

Trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam từ lâu đã được xem là biểu tượng của bản sắc văn hóa, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại.

Biểu tượng nay đã thất truyền

Trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam từ lâu đã được xem là biểu tượng của bản sắc văn hóa, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại hóa và thương mại hóa văn hóa, những trang phục này đang dần bị đơn giản hóa, chuẩn hóa và chuyển đổi chức năng từ vật dụng hàng ngày và nghi lễ sang sản phẩm trình diễn, du lịch. Quá trình này đặt ra những câu hỏi sâu sắc về ranh giới giữa bảo tồn và biến đổi, giữa phát triển kinh tế và duy trì tính xác thực văn hóa, đặc biệt khi liên quan đến quyền tự quyết về bản sắc của chính các cộng đồng dân tộc.

Một phiên bản đồng phục truyền thống tại lễ hội tỉnh

Tại lễ hội văn hóa dân tộc thường niên của một tỉnh miền núi phía Bắc, đoàn đại biểu người Mông từ các huyện khác nhau cùng xuất hiện trong bộ trang phục gần như giống hệt nhau – những chiếc váy xòe với họa tiết hoa văn đồng nhất, áo đính cườm theo một mẫu thiết kế duy nhất, và những chiếc khăn đội đầu có màu sắc tương đồng. Trên sân khấu, người dẫn chương trình giới thiệu đây là trang phục truyền thống Mông với vẻ tự hào. Tuy nhiên, bà Súng Thị Mẩy, một nghệ nhân cao tuổi người Mông Hoa đến từ Hà Giang lại khẽ lắc đầu: Đây không phải trang phục của dân tộc tôi, ít nhất không phải như tôi đã học từ mẹ và bà tôi. Họa tiết quá đơn giản, màu sắc không đúng với truyền thống của bản làng chúng tôi, và cách may cũng khác.

Tình huống này không phải hiếm gặp. Trên khắp Việt Nam, từ các lễ hội văn hóa đến các chương trình biểu diễn nghệ thuật, những gì được giới thiệu là trang phục truyền thống thường là phiên bản đã được thiết kế lại, chuẩn hóa và đơn giản hóa để phù hợp với nhu cầu trình diễn, chụp ảnh hay thu hút khách du lịch. Những bộ trang phục này thường được sản xuất hàng loạt bởi các công ty may mặc, sử dụng vải công nghiệp thay vì vải dệt thủ công, với họa tiết được in ấn thay vì thêu dệt tỉ mỉ qua nhiều tháng như truyền thống. Kết quả là một phiên bản đồng phục hóa của trang phục dân tộc – bóng dáng mờ nhạt của một di sản văn hóa phong phú đang dần bị đánh mất tính đa dạng nội tại.

Tại các điểm du lịch như Sa Pa, Mai Châu hay Đồng Văn, không khó để bắt gặp những quầy hàng bán trang phục truyền thống đã được biến đổi để phù hợp với thị hiếu khách du lịch: rực rỡ hơn, đơn giản hơn trong cách mặc, và thường được quảng cáo là chân thực dù đã được điều chỉnh đáng kể. Khách du lịch mua về làm quà lưu niệm, hoặc thuê mặc để chụp ảnh checkin, nhưng ít người nhận ra rằng những gì họ đang mặc chỉ là phiên bản thương mại hóa đã được tách rời khỏi ngữ cảnh văn hóa và ý nghĩa nguyên bản. Điều đáng báo động hơn là khi chính người dân địa phương cũng dần chấp nhận những phiên bản chuẩn hóa này là đúng hay chính thống, đánh mất kiến thức về sự phong phú và đa dạng vốn có trong chính trang phục truyền thống của họ.

Câu hỏi về sự chuẩn hóa của trang phục dân tộc

Quá trình chuẩn hóa trang phục dân tộc thiểu số tại Việt Nam đặt ra nhiều câu hỏi cấp bách về tính xác thực văn hóa và quyền tự quyết của các cộng đồng. Khi một nền văn hóa với nhiều dòng chảy, biến thể và sắc thái khác nhau bị đúc khuôn thành một mẫu thiết kế duy nhất được công nhận là chính thống, ai là người được quyền quyết định mẫu mực đó? Liệu có phải những người nắm quyền lực kinh tế và chính trị đang áp đặt cái nhìn của họ về cái đẹp và cái đúng lên các cộng đồng thiểu số, và trong quá trình đó, vô tình xóa bỏ sự đa dạng vốn là tinh hoa của các nền văn hóa bản địa? Tại sao những chiếc váy Mông ở Hà Giang, Lào Cai và Điện Biên với những khác biệt tinh tế về họa tiết, màu sắc và kỹ thuật thêu dệt lại phải hòa tan vào một mẫu thiết kế duy nhất được chọn làm đại diện?

Quá trình đồng phục hóa này còn làm dấy lên những lo ngại về tính bền vững của di sản văn hóa phi vật thể. Trang phục truyền thống không chỉ là vật phẩm vật chất mà còn là nơi lưu giữ kiến thức kỹ thuật, biểu tượng văn hóa và câu chuyện lịch sử của một dân tộc. Mỗi đường thêu, mỗi họa tiết đều chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc về vũ trụ quan, triết lý sống và lịch sử của cộng đồng. Khi những chi tiết này bị đơn giản hóa hoặc loại bỏ vì lý do thẩm mỹ hiện đại hay tiện lợi trong sản xuất hàng loạt, cả một kho tàng kiến thức cũng dần bị mai một. Theo nghiên cứu của Viện Dân tộc học, nhiều kỹ thuật dệt và thêu truyền thống đã gần như biến mất trong vòng chỉ một thế hệ, khi các nghệ nhân cao tuổi qua đời mà không thể truyền lại kiến thức cho thế hệ trẻ, những người đã quá quen với phiên bản hiện đại hóa của trang phục họ.

Hơn nữa, quá trình chuẩn hóa còn làm nảy sinh câu hỏi về mối quan hệ giữa văn hóa, kinh tế và quyền lực. Trong nhiều trường hợp, việc đơn giản hóa và thương mại hóa trang phục dân tộc được biện minh là cần thiết để tạo ra sinh kế cho cộng đồng địa phương thông qua du lịch và bán hàng thủ công. Tuy nhiên, ai là người thực sự hưởng lợi từ quá trình này? Trong nhiều trường hợp, lợi nhuận chủ yếu rơi vào tay các công ty lữ hành, nhà đầu tư từ thành thị hoặc thậm chí các doanh nghiệp nước ngoài, trong khi người dân địa phương chỉ nhận được phần nhỏ. Theo một khảo sát của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) tại một số điểm du lịch dân tộc ở miền Bắc Việt Nam, chỉ khoảng 15 – 20% doanh thu từ các sản phẩm thủ công truyền thống thực sự đến tay người sản xuất địa phương. Điều này đặt ra câu hỏi về tính công bằng và bền vững của mô hình phát triển dựa trên việc thương mại hóa văn hóa.

Tính đa dạng và phân tầng của trang phục truyền thống

Trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam không phải là những thực thể đồng nhất và bất biến như cách chúng thường được trình bày trong các sách giáo khoa hay triển lãm bảo tàng. Thay vào đó, chúng là những hệ thống phức tạp, đa dạng và linh hoạt, phản ánh sự phong phú của từng nền văn hóa cũng như những đặc điểm riêng biệt của từng vùng miền, nhóm xã hội và hoàn cảnh lịch sử. Sự đa dạng này thể hiện qua vô số biến thể về kiểu dáng, họa tiết, màu sắc và kỹ thuật chế tác, tạo nên một bức tranh văn hóa phong phú đang dần bị đe dọa bởi xu hướng đồng nhất hóa hiện nay.

Sự khác biệt theo vùng, tuổi, giai tầng

Trang phục truyền thống của mỗi dân tộc thiểu số tại Việt Nam chứa đựng trong mình hàng trăm, thậm chí hàng nghìn biến thể khác nhau dựa trên sự phân chia địa lý, lứa tuổi và vị thế xã hội. Lấy ví dụ với người Thái, mặc dù được xem là một dân tộc thống nhất trong hệ thống phân loại chính thức, nhưng người Thái lại phân chia thành nhiều nhóm như Thái Đen, Thái Trắng, Thái Đỏ, mỗi nhóm có hệ thống trang phục riêng với những đặc điểm nhận dạng rõ rệt. Thậm chí trong cùng một nhóm Thái Đen, trang phục của người Thái ở Điện Biên cũng có những điểm khác biệt tinh tế so với người Thái ở Sơn La hay Lai Châu, thể hiện qua màu sắc ưa chuộng, cách thức thêu hoa văn hay kiểu cách quấn khăn.

Bà Lò Thị Oanh, một nghệ nhân người Thái Đen ở Mường Lò, Yên Bái, chia sẻ: Chỉ nhìn cách một người phụ nữ Thái quấn khăn piêu, tôi có thể nói được cô ấy đến từ vùng nào. Người Thái ở vùng tôi quấn khăn cao và có phần đuôi nhọn, trong khi các chị em ở Mường Lò lại quấn thấp hơn và có đuôi khăn rủ xuống vai. Đó không phải sự khác biệt ngẫu nhiên mà là bản sắc vùng miền được truyền từ đời này sang đời khác. Những khác biệt tinh tế này thường bị bỏ qua trong quá trình chuẩn hóa trang phục phục vụ du lịch và trình diễn, khi một mẫu thiết kế duy nhất được chọn làm đại diện cho cả một dân tộc đa dạng.

Sự đa dạng của trang phục truyền thống còn thể hiện qua phân tầng theo độ tuổi và giai đoạn đời người. Với người HMông, một cô gái chưa chồng, một người phụ nữ đã kết hôn, một bà mẹ vừa sinh con và một người phụ nữ cao tuổi đều có những quy định khác nhau về trang phục, từ kiểu dáng, họa tiết đến màu sắc. Những chiếc váy của các cô gái trẻ thường rực rỡ với nhiều họa tiết trang trí phức tạp, trong khi trang phục của phụ nữ lớn tuổi thường giản dị hơn nhưng lại có những chi tiết tinh tế thể hiện sự từng trải và địa vị trong cộng đồng. Theo nghiên cứu của Tiến sĩ Cầm Trọng Luân từ Viện Dân tộc học, một chiếc váy HMông truyền thống có thể mất từ một đến hai năm để hoàn thành, với hàng nghìn giờ công làm việc tỉ mỉ, và mỗi giai đoạn trong cuộc đời người phụ nữ đều được đánh dấu bằng những thay đổi trong trang phục, từ việc thêm các chi tiết mới đến việc thay đổi màu sắc chủ đạo.

Trang phục còn phản ánh sự phân tầng xã hội và kinh tế trong cộng đồng. Với người Dao Đỏ ở Hà Giang, số lượng và chất lượng của bạc đeo trên trang phục không chỉ là vật trang sức mà còn là biểu tượng của sự giàu có và địa vị. Trong khi đó, với người Chăm, chỉ có những người thuộc tầng lớp quý tộc mới được phép mặc những trang phục với họa tiết và màu sắc nhất định. Ông Pô Dharma, nhà nghiên cứu văn hóa Chăm, giải thích: Trong xã hội Chăm truyền thống, màu vàng và một số họa tiết rồng, phượng chỉ dành cho tầng lớp quý tộc cao nhất. Ngay cả việc sử dụng một số loại vải và kỹ thuật dệt cũng được quy định nghiêm ngặt theo địa vị xã hội. Những quy tắc này tạo ra một hệ thống phân tầng tinh vi được thể hiện qua trang phục, nhưng đang dần biến mất trong quá trình hiện đại hóa và thương mại hóa.

Chức năng nghi lễ và xã hội trong trang phục

Trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số không đơn thuần là vật dụng để che thân hay làm đẹp, mà còn mang trong mình những chức năng nghi lễ và xã hội sâu sắc, gắn liền với vòng đời và các sự kiện quan trọng trong đời sống cộng đồng. Mỗi chi tiết trong trang phục, từ họa tiết, màu sắc đến cách thức mặc, đều chứa đựng những thông điệp văn hóa, tâm linh và xã hội, tạo nên một ngôn ngữ phi văn tự phong phú đang dần bị lãng quên trong quá trình hiện đại hóa và đồng phục hóa trang phục truyền thống.

Với nhiều dân tộc, trang phục là phương tiện để kết nối với thế giới tâm linh và tổ tiên. Người Dao tin rằng những họa tiết trên trang phục có khả năng bảo vệ người mặc khỏi tà ma và những điều không may. Theo nghiên cứu của Tiến sĩ Lê Thị Nhâm Tuyết, mỗi đường thêu, mỗi hình tượng trên áo cúng của thầy mo Dao đều mang những ý nghĩa bảo hộ và quyền năng riêng. Khi một thầy mo thực hiện nghi lễ không mặc đúng trang phục truyền thống, nghi lễ đó được xem là không hoàn chỉnh và thiếu hiệu lực. Tương tự, với người HMông, những hoa văn hình học phức tạp trên váy không chỉ là họa tiết trang trí mà còn chứa đựng những câu chuyện về nguồn gốc vũ trụ và quá trình di cư của dân tộc họ. Bà Giàng Thị Pà, một nghệ nhân HMông Hoa ở Lào Cai, giải thích: Mỗi đường nét, mỗi biểu tượng trên váy HMông đều có ý nghĩa riêng. Chúng kể câu chuyện về núi non, mặt trời, mặt trăng, và cuộc sống của chúng tôi. Khi mặc váy này, chúng tôi không chỉ khoác lên mình một tấm vải mà là cả lịch sử và tín ngưỡng của dân tộc.

Trang phục còn đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ vòng đời như sinh, cưới, tang và các lễ hội theo mùa. Tại đám cưới của người Lô Lô ở Hà Giang, cô dâu phải mặc đủ bảy lớp váy với bảy màu sắc khác nhau, tượng trưng cho bảy tầng mây mà linh hồn phải vượt qua để đến được với tổ tiên sau khi chết. Mỗi lớp váy đều được may và thêu tỉ mỉ, phản ánh kỹ năng và sự kiên nhẫn của người phụ nữ, đồng thời cũng là cách thể hiện sự tôn trọng đối với gia đình chồng và tổ tiên. Trong lễ cấp sắc của người Dao, người được nhận cấp sắc phải mặc trang phục đặc biệt với nhiều lớp áo khác nhau, mỗi lớp tượng trưng cho một cấp độ tiến gần đến thế giới tâm linh. Ông Bàn Văn Khải, một thầy tào của người Dao Đỏ ở Tuyên Quang, chia sẻ: Trong lễ cấp sắc, mỗi lớp áo là một cánh cửa, một cấp độ mà người được truyền phép phải vượt qua. Nếu thiếu một lớp, hay mặc không đúng thứ tự, nghi lễ sẽ không thành công và người đó không thể nhận được sự công nhận từ tổ tiên và cộng đồng.

Ngoài chức năng nghi lễ, trang phục còn là công cụ giao tiếp xã hội quan trọng, chuyển tải thông tin về danh tính, tình trạng hôn nhân, thành tích và vị thế của người mặc. Trong cộng đồng người Thái, những người phụ nữ độc thân thường đeo hoa tai và vòng cổ màu bạc, trong khi phụ nữ đã kết hôn chuyển sang đeo trang sức màu vàng. Với người Nùng, những đường thêu trên túi đeo của phụ nữ không chỉ là trang trí mà còn tiết lộ số con trong gia đình, với mỗi đứa trẻ được biểu thị bằng một họa tiết riêng. Theo Tiến sĩ Phạm Quốc Quân, nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, trang phục truyền thống hoạt động như một hệ thống ký hiệu phi văn tự, cho phép người trong cộng đồng đọc được thông tin về người khác mà không cần giao tiếp bằng lời.

Biểu đạt bản sắc cá nhân trong khuôn khổ tập thể

Mặc dù trang phục truyền thống được định hình bởi những quy tắc văn hóa tập thể, chúng vẫn tạo ra không gian cho sự biểu đạt cá nhân và sáng tạo trong khuôn khổ của truyền thống. Sự cân bằng tinh tế giữa tuân thủ quy ước và thể hiện cá tính này là một trong những giá trị quý báu đang bị đe dọa bởi quá trình đồng phục hóa trang phục truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

Với người HMông, mặc dù có những quy tắc nghiêm ngặt về cấu trúc cơ bản của trang phục, mỗi người phụ nữ vẫn có thể thể hiện cá tính và kỹ năng thông qua cách họ tạo ra và sắp xếp các họa tiết thêu. Cô Sùng Thị Mai, một nghệ nhân trẻ người HMông ở Hà Giang, giải thích: Chúng tôi đều tuân theo những quy tắc cơ bản về loại họa tiết và vị trí đặt chúng, nhưng cách thức thực hiện và sắp xếp chi tiết là không giới hạn. Mỗi người phụ nữ HMông đều có chữ ký riêng trong cách thêu của mình. Khi nhìn một tấm vải thêu, tôi có thể nhận ra ai là người đã làm ra nó, giống như nhận ra nét chữ của một người vậy. Tính sáng tạo cá nhân này không chỉ là cách thể hiện bản thân mà còn làm phong phú thêm cho kho tàng họa tiết và kỹ thuật chung của cả cộng đồng.

Trang phục còn là phương tiện để thể hiện tài năng và sự khéo léo của người phụ nữ, đặc biệt trong các xã hội truyền thống nơi phụ nữ có ít cơ hội biểu đạt công khai trong các lĩnh vực khác. Theo nghiên cứu của Tiến sĩ Ngô Văn Lệ từ Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, trong nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số, khả năng tạo ra trang phục đẹp không chỉ là kỹ năng sinh tồn mà còn là nguồn sức mạnh và địa vị xã hội cho phụ nữ. Một người phụ nữ HMông có thể dành hàng nghìn giờ để hoàn thiện bộ váy cưới của mình, và thành quả đó sẽ được đánh giá cao bởi cả cộng đồng, ảnh hưởng đến danh tiếng và vị thế của cô trong làng.

Tính sáng tạo cá nhân trong trang phục còn thể hiện qua việc tiếp nhận và biến đổi các yếu tố từ bên ngoài. Trái với quan niệm phổ biến rằng trang phục truyền thống là bất biến và cô lập, lịch sử cho thấy các dân tộc thiểu số luôn sẵn sàng tiếp nhận những yếu tố mới từ các nền văn hóa họ tiếp xúc và biến chúng thành của riêng mình. Ông Trần Hồng Sơn, chuyên gia về dệt may truyền thống tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, chỉ ra rằng nhiều họa tiết trên trang phục của các dân tộc ở Việt Nam có nguồn gốc từ Trung Quốc, Ấn Độ hoặc thậm chí từ Pháp trong thời kỳ thuộc địa, nhưng đã được biến đổi và tái giải thích theo ngôn ngữ thẩm mỹ của riêng họ. Đây không phải là sự ô nhiễm văn hóa như nhiều người lầm tưởng, mà là minh chứng cho sức sống và khả năng thích nghi của các nền văn hóa bản địa, ông giải thích.

Biến đổi và giản lược trong bối cảnh hiện đại

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa, trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số đang trải qua những biến đổi sâu sắc về cả hình thức và chức năng. Từ vật dụng hàng ngày và biểu tượng văn hóa sống động, chúng dần trở thành sản phẩm du lịch, đạo cụ sân khấu hoặc biểu tượng chính trị. Quá trình này, mặc dù tạo ra những cơ hội kinh tế mới, cũng đặt ra những thách thức nghiêm trọng đối với tính xác thực văn hóa và sự đa dạng nội sinh của các cộng đồng dân tộc.

Trang phục như sản phẩm du lịch, quà lưu niệm

Sự phát triển mạnh mẽ của ngành du lịch văn hóa và dân tộc trong những thập kỷ gần đây đã biến trang phục truyền thống thành một trong những sản phẩm du lịch được ưa chuộng nhất tại các điểm đến như Sa Pa, Hà Giang, Mai Châu hay Kon Tum. Từ những khu chợ nhộn nhịp đến các cửa hàng lưu niệm sang trọng, du khách có thể dễ dàng tìm thấy vô số phiên bản truyền thống của áo, váy, túi, khăn và các phụ kiện khác được quảng cáo là sản phẩm thủ công chân thực của các dân tộc địa phương. Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài rực rỡ và hấp dẫn đó là một quá trình biến đổi sâu sắc trong bản chất của những trang phục này, từ hiện thân của bản sắc văn hóa thành hàng hóa tiêu dùng.

Tại các điểm du lịch nổi tiếng như thị trấn Sa Pa, tỉnh Lào Cai, những phiên bản mini của trang phục HMông và Dao được bày bán khắp nơi với giá từ vài chục đến vài trăm nghìn đồng. Những sản phẩm này thường được sản xuất hàng loạt tại các xưởng may ở thành phố lớn hoặc thậm chí được nhập khẩu từ Trung Quốc, với chất liệu, màu sắc và họa tiết đã được điều chỉnh đáng kể để phù hợp với thị hiếu của khách du lịch. Chị Lý A Súa, một người bán hàng lưu niệm tại chợ Sa Pa, thừa nhận: Khách du lịch thường thích những màu sắc rực rỡ như đỏ, hồng, vàng chói, trong khi trang phục truyền thống thật sự của chúng tôi có nhiều màu trầm hơn và tinh tế hơn. Họ cũng không muốn chi quá nhiều tiền, nên chúng tôi phải đơn giản hóa các họa tiết và sử dụng vải công nghiệp thay vì vải dệt thủ công để giảm giá thành.

Sự chuyển đổi này không chỉ thể hiện qua chất liệu và kỹ thuật sản xuất mà còn qua cách thức tiếp thị và trình bày sản phẩm. Tại nhiều cửa hàng, trang phục được phân loại không theo dân tộc hay vùng miền cụ thể mà đơn giản là trang phục dân tộc hoặc đồ thổ cẩm, xóa nhòa ranh giới giữa các truyền thống văn hóa khác biệt. Trong nhiều trường hợp, họa tiết và phong cách của các dân tộc khác nhau được pha trộn tùy ý để tạo ra những sản phẩm lai tạp có vẻ ngoài độc đáo nhưng thực chất đã mất đi tính xác thực văn hóa. Tiến sĩ Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nhận xét: Đây là hiện tượng lai căng văn hóa đáng lo ngại. Khi họa tiết của người Thái được đặt trên nền vải của người HMông, với kiểu dáng của người Dao, sản phẩm tạo ra không còn thuộc về bất kỳ nền văn hóa nào nữa. Nó chỉ là một sản phẩm thương mại không có gốc rễ.

Một hiện tượng phổ biến khác tại các điểm du lịch là dịch vụ cho thuê trang phục truyền thống để du khách mặc và chụp ảnh. Với mức giá từ 50.000 đến 200.000 đồng một lần mặc, du khách có thể khoác lên mình những bộ trang phục được thiết kế đặc biệt để trông photogenic – rực rỡ, hoa mỹ nhưng thường khác xa với bản gốc về cả chất liệu lẫn cách mặc. Tại một studio chụp ảnh ở Mù Cang Chải, Yên Bái, những chiếc váy được quảng cáo là váy người Mông có phần cạp lưng kéo khóa thay vì quấn và cài như truyền thống, và được làm từ vải polyester bóng thay vì vải lanh nhuộm chàm thô. Chủ studio giải thích: Chúng tôi phải thiết kế lại cho phù hợp với nhu cầu chụp ảnh. Khách hàng muốn mặc nhanh, tạo dáng đẹp và có những bức ảnh rực rỡ. Họ không quan tâm nhiều đến tính xác thực lịch sử hay văn hóa.

Quá trình thương mại hóa này tạo ra những hệ quả phức tạp đối với các cộng đồng dân tộc thiểu số. Một mặt, nó mở ra nguồn thu nhập mới thông qua việc bán các sản phẩm thủ công và tham gia vào các hoạt động du lịch. Tại nhiều làng bản ở Hà Giang, Lào Cai hay Hòa Bình, phụ nữ dân tộc thiểu số đã tìm thấy thị trường mới cho các sản phẩm dệt thêu của họ, góp phần cải thiện đời sống kinh tế. Mặt khác, áp lực thương mại đã dẫn đến việc hy sinh chất lượng và tính xác thực để đáp ứng nhu cầu sản xuất nhanh và giá thành thấp. Kết quả là nhiều kỹ thuật truyền thống tinh xảo như dệt chàm của người HMông, thêu răng cưa của người Dao hay dệt thổ cẩm của người Thái đang dần biến mất, thay thế bằng các phương pháp công nghiệp hiện đại như in hoa văn trực tiếp lên vải hoặc sử dụng máy thêu tự động.

Trình diễn hóa – Từ trang phục sống đến phục trang sân khấu

Song song với quá trình thương mại hóa, trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số còn trải qua một quá trình trình diễn hóa – chuyển đổi từ trang phục được mặc trong đời sống hàng ngày và nghi lễ thành phục trang sân khấu phục vụ các chương trình biểu diễn nghệ thuật, lễ hội văn hóa và sự kiện chính trị. Quá trình này, mặc dù góp phần quảng bá giá trị văn hóa dân tộc với công chúng rộng rãi, cũng đặt ra những câu hỏi về ranh giới giữa biểu diễn và xác thực, giữa tôn vinh và khai thác văn hóa.

Trên các sân khấu của các nhà hát, trung tâm văn hóa hay trong các chương trình truyền hình, trang phục truyền thống thường được thiết kế lại để tăng tính hấp dẫn thị giác và phù hợp với yêu cầu của việc biểu diễn. Màu sắc trở nên rực rỡ hơn, họa tiết được phóng đại, và chất liệu được lựa chọn không nhất thiết dựa trên tính xác thực mà thường dựa vào khả năng phản chiếu ánh sáng sân khấu hoặc ghi hình tốt. Theo nhà thiết kế thời trang dân tộc Triệu Thị Chơi, người từng làm việc với nhiều đoàn nghệ thuật dân tộc: Trang phục sân khấu phải đáp ứng yêu cầu khác biệt so với trang phục đời thường. Nó phải nổi bật dưới ánh đèn, tạo ấn tượng từ khoảng cách xa, và đủ bền để sử dụng trong nhiều buổi biểu diễn. Đôi khi, điều này đồng nghĩa với việc chúng tôi phải hy sinh một số yếu tố xác thực.

Sự trình diễn hóa này đặc biệt rõ nét trong các chương trình văn nghệ của các đoàn ca múa nhạc dân tộc chuyên nghiệp, nơi trang phục truyền thống được biến đổi thành trang phục biểu diễn dân tộc với những điều chỉnh đáng kể để tạo hiệu ứng thị giác tốt hơn. Trong nhiều tiết mục múa dân gian của người Thái, váy của các nữ diễn viên được thiết kế rộng và xòe hơn nhiều so với váy truyền thống để tạo hiệu ứng khi xoay người. Tương tự, trong các màn trình diễn nhạc cụ dân tộc của người Mường hoặc Ba Na, người biểu diễn thường mặc những phiên bản cách điệu của trang phục truyền thống, với màu sắc tươi sáng hơn và chi tiết được đơn giản hóa để không làm phân tán sự chú ý của khán giả.

Đáng chú ý hơn cả là hiện tượng đồng phục hóa trang phục trong các chương trình biểu diễn tập thể và lễ hội văn hóa. Tại các lễ hội dân gian được tổ chức lại hoặc các chương trình biểu diễn quy mô lớn, người tham gia thường mặc những bộ trang phục giống hệt nhau – cùng màu sắc, họa tiết và kiểu dáng – tạo nên một hình ảnh đồng nhất và có tổ chức nhưng đã mất đi tính đa dạng vốn có của trang phục truyền thống. Tiến sĩ Lê Thị Minh Lý, chuyên gia về di sản văn hóa phi vật thể, nhận xét: Trong nhiều lễ hội được phục dựng, chúng ta thấy cả trăm người mặc trang phục giống nhau như đồng phục, trong khi thực tế, trong một cộng đồng truyền thống, mỗi bộ trang phục đều có những nét riêng phản ánh tuổi tác, vị thế, kỹ năng và cá tính của người mặc. Sự đồng nhất hóa này là điều đáng tiếc và không phản ánh đúng bản chất đa dạng của văn hóa dân tộc.

Quá trình trình diễn hóa này tạo ra một hiệu ứng phức tạp đối với nhận thức về trang phục truyền thống, không chỉ từ phía công chúng bên ngoài mà còn từ chính các thành viên của cộng đồng dân tộc. Khi các phiên bản sân khấu của trang phục truyền thống được trình diễn liên tục trên truyền hình, tại các lễ hội và sự kiện văn hóa, chúng dần được công nhận như những hình mẫu chuẩn của trang phục dân tộc, thậm chí bởi chính những người trong cộng đồng. Bà Hoàng Thị Pa, một nghệ nhân cao tuổi người Dao ở Tuyên Quang, chia sẻ với sự nuối tiếc: Các cháu trẻ trong làng tôi giờ đây nghĩ rằng trang phục Dao đúng phải giống như những gì chúng thấy trên tivi. Chúng không hiểu rằng những bộ trang phục mà tôi và các cụ khác mặc mới thực sự là trang phục truyền thống của chúng tôi, với tất cả sự phức tạp và tinh tế.

Công nghệ hóa – Từ thủ công tinh xảo đến sản xuất hàng loạt

Một trong những biến đổi sâu sắc nhất mà trang phục truyền thống đang trải qua là sự chuyển đổi phương thức sản xuất từ thủ công mỹ nghệ sang sản xuất công nghiệp và bán công nghiệp. Quá trình này không chỉ thay đổi bản chất vật lý của trang phục mà còn làm biến đổi ý nghĩa văn hóa và xã hội gắn liền với việc tạo ra chúng, từ quá trình truyền thụ kiến thức giữa các thế hệ đến vai trò của trang phục như một biểu tượng của kỹ năng và vị thế cá nhân.

Trước đây, việc tạo ra một bộ trang phục truyền thống là một quá trình dài và phức tạp, đòi hỏi nhiều kỹ năng đặc thù được trau dồi qua nhiều năm. Với người HMông, quá trình này bắt đầu từ việc trồng cây lanh hoặc đay, thu hoạch, chế biến thành sợi, dệt thành vải, nhuộm màu bằng các chất liệu tự nhiên như chàm, và cuối cùng là thêu và may. Theo nghiên cứu của nhà dân tộc học Vương Duy Quang, một chiếc váy HMông truyền thống có thể mất từ một đến hai năm để hoàn thành nếu tính từ khâu trồng cây lấy sợi. Ngay cả khi không tính các công đoạn chuẩn bị nguyên liệu, việc thêu các họa tiết phức tạp trên một chiếc váy cũng có thể mất hàng trăm giờ làm việc.

Ngày nay, dưới áp lực của thị trường và sự thay đổi trong lối sống, quá trình này đã được rút ngắn đáng kể thông qua việc sử dụng các nguyên liệu và công cụ công nghiệp. Vải dệt thủ công được thay thế bằng vải công nghiệp nhập khẩu; thuốc nhuộm tự nhiên nhường chỗ cho thuốc nhuộm hóa học với màu sắc rực rỡ hơn nhưng thường kém bền; và đặc biệt, công việc thêu tay tỉ mỉ ngày càng được thay thế bằng máy thêu tự động hoặc thậm chí là in hoa văn trực tiếp lên vải. Tại một xưởng may ở Lạng Sơn chuyên sản xuất trang phục dân tộc cho các cửa hàng lưu niệm và đoàn nghệ thuật, một chiếc váy truyền thống có thể được hoàn thành chỉ trong vài ngày thay vì nhiều tháng như trước đây.

Chị Nông Thị Hương, chủ một xưởng may trang phục dân tộc ở Cao Bằng, giải thích: Khách hàng hiện nay muốn mọi thứ nhanh và rẻ. Họ không thể đợi sáu tháng để có một chiếc áo dệt thủ công, và cũng không muốn trả giá cao cho công việc thêu tay. Vì vậy, chúng tôi phải tìm cách tối ưu hóa quy trình sản xuất. Máy thêu vi tính có thể tạo ra họa tiết tương tự như thêu tay, nhưng nhanh hơn gấp mười lần và chi phí thấp hơn nhiều. Tuy nhiên, chị cũng thừa nhận rằng sản phẩm làm bằng máy không thể có được độ tinh xảo và linh hồn của công việc thủ công: Nhìn kỹ, bạn sẽ thấy sự khác biệt. Thêu máy quá đều đặn, thiếu đi những biến thể tinh tế và chữ ký cá nhân mà chỉ bàn tay con người mới tạo ra được.

Sự chuyển đổi này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng vật lý của trang phục mà còn làm thay đổi mối quan hệ giữa người mặc và trang phục. Trong văn hóa truyền thống của nhiều dân tộc, việc tạo ra trang phục không chỉ là quá trình sản xuất vật chất mà còn là quá trình truyền thụ kiến thức, giá trị và bản sắc văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Những buổi ngồi cùng nhau dệt vải, nhuộm màu hay thêu thùa không chỉ là hoạt động sản xuất mà còn là không gian xã hội nơi các câu chuyện, bài hát và truyền thống được chia sẻ. Theo Tiến sĩ Sarah Turner, nhà nhân học từ Đại học McGill đã nghiên cứu về nghề thủ công của người HMông ở Việt Nam: Khi một người phụ nữ HMông dạy con gái mình cách thêu, cô không chỉ truyền dạy một kỹ năng mà còn truyền dạy lịch sử, thẩm mỹ và bản sắc dân tộc. Mỗi mũi kim là một phần của quá trình xã hội hóa sâu sắc.

Khi quá trình sản xuất được công nghiệp hóa và thương mại hóa, mối liên hệ này bị đứt gãy. Trang phục trở thành sản phẩm tiêu dùng thay vì vật phẩm văn hóa sống động. Tại nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số, thế hệ trẻ ngày càng ít tiếp xúc với quá trình tạo ra trang phục truyền thống. Họ có thể mặc những bộ trang phục được mua sẵn trong các dịp lễ hội hoặc sự kiện văn hóa, nhưng không hiểu được ý nghĩa của từng họa tiết hay kỹ thuật để tạo ra chúng. Bà Lý Thị Mai, một giáo viên người Nùng ở Lạng Sơn, chia sẻ mối lo ngại: Học sinh của tôi biết mặc trang phục dân tộc trong ngày hội, nhưng hầu như không em nào biết cách dệt vải hay thêu họa tiết truyền thống. Chúng tôi đang mất đi không chỉ kỹ năng mà còn cả ngôn ngữ, câu chuyện và triết lý đằng sau mỗi đường kim mũi chỉ.

Vấn đề quyền được khác biệt

Sự đồng phục hóa và chuẩn hóa trang phục truyền thống không chỉ là vấn đề thẩm mỹ hay bảo tồn văn hóa đơn thuần mà còn liên quan mật thiết đến quyền được khác biệt của các cộng đồng dân tộc – quyền được định nghĩa và thể hiện bản sắc văn hóa theo cách riêng của họ. Trong bối cảnh chính sách văn hóa hiện đại và xu hướng thương mại hóa di sản, vấn đề này trở nên phức tạp và nhiều chiều, đặt ra những câu hỏi về vai trò của nhà nước, thị trường và chính các cộng đồng dân tộc trong việc định hình tương lai của trang phục truyền thống.

Ai có quyền quyết định bản sắc qua trang phục?

Câu hỏi về quyền quyết định bản sắc văn hóa qua trang phục đặt ra một loạt vấn đề phức tạp về quyền lực, đại diện và sở hữu văn hóa. Trong bối cảnh các dân tộc thiểu số tại Việt Nam, ranh giới giữa bảo tồn văn hóa truyền thống và thương mại hóa đôi khi trở nên mờ nhạt, đặc biệt khi các thế lực bên ngoài cộng đồng – từ cơ quan nhà nước đến doanh nghiệp du lịch và các nhà thiết kế thời trang – tham gia vào quá trình định hình lại cách thức biểu đạt văn hóa truyền thống qua trang phục.

Khi nhìn vào thực tế hiện nay, ta thấy xuất hiện một hiện tượng đáng quan tâm: quyền quyết định về hình thức, màu sắc, và cách sử dụng trang phục truyền thống dần chuyển từ các cộng đồng bản địa sang các cơ quan quản lý văn hóa, các nhà tổ chức sự kiện và các chuyên gia thiết kế. Tại nhiều lễ hội văn hóa cấp tỉnh và quốc gia, người ta thường thấy các trang phục chuẩn hóa được thiết kế bởi các chuyên gia từ thành phố lớn, thay vì trang phục thực sự đang được sử dụng bởi cộng đồng. Điều này tạo ra một nghịch lý: trong khi mục đích của các sự kiện này là tôn vinh văn hóa truyền thống, thì chính các cộng đồng sở hữu văn hóa ấy lại không có tiếng nói quyết định về cách thức văn hóa của họ được trình diễn.

Vấn đề này còn trở nên phức tạp hơn khi xét đến yếu tố quyền lực và ảnh hưởng kinh tế. Các cộng đồng dân tộc thiểu số, đặc biệt ở các vùng xa xôi, thường ở vị thế kinh tế–xã hội thấp hơn so với nhóm dân tộc đa số. Điều này dẫn đến tình trạng họ ít có khả năng phản đối hoặc kiểm soát cách thức văn hóa của mình được biểu diễn và tiêu thụ. Khi các sản phẩm văn hóa như trang phục trở thành hàng hóa du lịch, lợi nhuận thường rơi vào tay những người trung gian và các doanh nghiệp lớn, trong khi các nghệ nhân và cộng đồng địa phương chỉ nhận được phần nhỏ. Hơn nữa, việc quảng bá trang phục truyền thống theo cách thức chuẩn hóa và đơn giản hóa không chỉ làm bóp méo ý nghĩa văn hóa mà còn tác động đến nhận thức về bản sắc của chính các thành viên trong cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Họ dần chấp nhận phiên bản chính thức của trang phục truyền thống và coi đó là đại diện cho văn hóa của mình, trong khi những biến thể đa dạng và phong phú vốn tồn tại trong cộng đồng lại bị coi là không chuẩn.

Các chủ thể quyền lực trong việc định hình trang phục dân tộc

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đương đại, có thể xác định bốn nhóm chủ thể chính tham gia vào quá trình định hình và tái định nghĩa trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số: cơ quan nhà nước, ngành công nghiệp du lịch, cộng đồng nghệ thuật–thiết kế, và bản thân các cộng đồng dân tộc. Mỗi nhóm này đều có động lực, lợi ích và cách tiếp cận riêng, tạo nên một hệ thống phức tạp của các mối quan hệ quyền lực và đại diện văn hóa.

Trước hết, cơ quan nhà nước, đặc biệt là các cơ quan quản lý văn hóa ở cấp trung ương và địa phương, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình chính sách về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Với mục tiêu xây dựng một hình ảnh quốc gia đa dạng nhưng thống nhất, các cơ quan này thường ưu tiên những phiên bản trang phục dễ nhận diện, có tính đại diện cao và phù hợp với thẩm mỹ phổ quát. Ví dụ, trong các sự kiện văn hóa cấp quốc gia như Ngày hội Văn hóa các dân tộc Việt Nam, các đoàn đại biểu dân tộc thường mặc những bộ trang phục được thiết kế đặc biệt – vừa giữ được các yếu tố nhận diện cơ bản của dân tộc mình, vừa đảm bảo tính thẩm mỹ và trình diễn trên sân khấu lớn. Quá trình này, dù với ý định tốt là tôn vinh văn hóa các dân tộc, nhưng vô tình đã tạo ra một phiên bản chính thống của trang phục truyền thống, phiên bản mà đôi khi khác xa với thực tế đa dạng trong cộng đồng. Theo một nghiên cứu của Viện Dân tộc học vào năm 2019, có đến 78% các mẫu trang phục được trưng bày tại các bảo tàng dân tộc học và được sử dụng trong các sự kiện văn hóa chính thức là phiên bản chuẩn hóa đã được điều chỉnh để phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ đương đại và yêu cầu trình diễn, thay vì là những trang phục thực sự đang được sử dụng trong đời sống hàng ngày hoặc nghi lễ của cộng đồng.

Thứ hai, ngành công nghiệp du lịch, với mục tiêu chính là tạo ra các sản phẩm và trải nghiệm văn hóa có giá trị thương mại, đã góp phần đáng kể vào quá trình chuyển đổi trang phục truyền thống từ vật dụng văn hóa sống động thành biểu tượng thương mại và sản phẩm tiêu dùng. Tại các điểm du lịch văn hóa như Sapa, Mai Châu hay Bản Đôn, trang phục dân tộc không chỉ là vật dụng mà các thành viên cộng đồng mặc trong đời sống hàng ngày, mà còn là một phần của sản phẩm du lịch – được thiết kế, sản xuất và bán cho khách du lịch, hoặc được sử dụng trong các buổi biểu diễn văn nghệ phục vụ khách. Quá trình thương mại hóa này thường dẫn đến việc đơn giản hóa các yếu tố thiết kế, giảm bớt chi tiết phức tạp và tập trung vào những đặc điểm dễ nhận diện nhất của mỗi dân tộc. Một nghiên cứu của Trường Đại học Văn hóa Hà Nội năm 2021 chỉ ra rằng 62% các sản phẩm trang phục phong cách dân tộc được bán tại các khu du lịch đã bị đơn giản hóa đến mức chỉ còn giữ lại 2 – 3 yếu tố đặc trưng nhất của trang phục truyền thống, trong khi bỏ qua hoàn toàn những chi tiết tinh tế và đa dạng vốn tồn tại trong văn hóa gốc. Hơn nữa, quá trình sản xuất hàng loạt những sản phẩm này cũng đã dần thay thế việc sản xuất thủ công truyền thống, làm suy giảm nghề thủ công và kiến thức bản địa về các kỹ thuật dệt, thêu, nhuộm truyền thống.

Sự đa dạng trong chính cộng đồng và vấn đề tự quyết văn hóa

Một khía cạnh quan trọng nhưng thường bị bỏ qua trong các thảo luận về trang phục truyền thống là sự đa dạng trong chính các cộng đồng dân tộc và quyền tự quyết văn hóa của họ. Các cộng đồng dân tộc không phải là những khối đồng nhất – trong mỗi dân tộc tồn tại nhiều nhóm phụ, nhiều vùng địa lý với những biến thể văn hóa khác nhau, cũng như sự phân tầng xã hội và xung đột thế hệ. Điều này dẫn đến một câu hỏi quan trọng: ai trong cộng đồng có quyền đại diện và quyết định về cách thức biểu đạt văn hóa?

Trong nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số tại Việt Nam, truyền thống và thẩm quyền văn hóa thường nằm trong tay các trưởng lão và những người giữ vai trò quan trọng trong các nghi lễ tôn giáo – tín ngưỡng. Tuy nhiên, với những biến đổi xã hội nhanh chóng, vai trò này đang dần chuyển sang thế hệ trẻ có học vấn cao hơn, đặc biệt là những người có khả năng kết nối với thế giới bên ngoài và hiểu biết về cơ chế thị trường. Sự chuyển giao quyền lực này không phải lúc nào cũng suôn sẻ và không xung đột. Ví dụ, tại các làng Hmông ở vùng cao phía Bắc, có thể thấy rõ sự khác biệt trong cách nhìn nhận về việc sử dụng và biến đổi trang phục truyền thống giữa các thế hệ. Các nghệ nhân cao tuổi thường ưu tiên bảo tồn các kỹ thuật dệt, thêu và thiết kế truyền thống, trong khi thế hệ trẻ lại quan tâm nhiều hơn đến việc làm thế nào để trang phục truyền thống có thể tạo ra giá trị kinh tế và trở nên phù hợp với cuộc sống hiện đại.

Mâu thuẫn này thậm chí còn rõ rệt hơn khi xét đến vai trò của phụ nữ – những người thường là người giữ gìn và truyền dạy kỹ năng làm trang phục truyền thống, nhưng lại thường không có vị thế quyết định trong các cơ cấu quyền lực truyền thống của cộng đồng. Trong nhiều dân tộc, phụ nữ là người dệt, thêu và tạo ra trang phục, nhưng vai trò của họ trong việc quyết định cách thức biểu đạt văn hóa cộng đồng trên các diễn đàn công khai lại rất hạn chế. Theo một nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Phụ nữ và Giới năm 2020, chỉ có 23% phụ nữ dân tộc thiểu số được tham gia vào quá trình ra quyết định về các dự án bảo tồn và phát huy trang phục truyền thống tại cộng đồng của họ, mặc dù họ chiếm đến 86% số người trực tiếp tham gia vào việc tạo ra các sản phẩm này.

Ngoài ra, sự di cư và đô thị hóa cũng tạo ra những thách thức mới cho việc xác định ai có quyền quyết định về bản sắc văn hóa. Nhiều người dân tộc thiểu số hiện đang sống ở các đô thị lớn, xa quê hương truyền thống của họ. Họ vừa muốn duy trì kết nối với văn hóa gốc, vừa cần thích nghi với bối cảnh đô thị. Điều này dẫn đến sự ra đời của các phiên bản trang phục lai – kết hợp giữa yếu tố truyền thống và hiện đại. Những người sáng tạo ra các phiên bản lai này thường phải đối mặt với phản ứng trái chiều từ cả hai phía: cộng đồng truyền thống có thể cho rằng họ đang bán rẻ văn hóa, trong khi các chuyên gia văn hóa thành thị lại coi đó là sự lai căng không thuần khiết. Thực tế này phản ánh một câu hỏi sâu sắc hơn: liệu văn hóa có phải là thứ tĩnh tại cần được bảo tồn nguyên vẹn, hay là một thực thể sống động không ngừng thích nghi và biến đổi?

Hiện tượng bản sắc mặc định và xóa nhòa đa dạng nội sinh

Trong quá trình chính thức hóa và thương mại hóa trang phục truyền thống, một hiện tượng đáng chú ý đã xuất hiện: sự hình thành của bản sắc mặc định – một phiên bản đơn giản hóa, chuẩn hóa của văn hóa được sử dụng như đại diện chính thức cho toàn bộ nhóm dân tộc, bất chấp thực tế rằng trong nội bộ nhóm có thể tồn tại sự đa dạng phong phú. Hiện tượng này không chỉ đơn thuần là vấn đề thẩm mỹ hay trình diễn, mà còn liên quan sâu sắc đến quyền lực, đại diện và công nhận văn hóa.

Bản sắc mặc định thường được hình thành thông qua một quá trình chọn lọc có chủ đích, trong đó các yếu tố dễ nhận diện và phù hợp với thẩm mỹ đại chúng được ưu tiên, trong khi những yếu tố phức tạp, gây tranh cãi hoặc khó hiểu bị loại bỏ. Ví dụ, trong trường hợp trang phục của người Dao, có hơn 30 nhóm phụ khác nhau với những biến thể trang phục đa dạng, nhưng trong hầu hết các tài liệu du lịch và truyền thông đại chúng, chỉ có một vài kiểu trang phục như Dao Đỏ được trình bày như đại diện cho toàn bộ dân tộc. Điều này dẫn đến việc nhiều nhóm phụ khác của người Dao trở nên vô hình trong diễn ngôn công khai về văn hóa, và thậm chí chính người Dao cũng dần quen với việc chỉ một số biến thể nhất định được coi là chính thống. Theo một cuộc khảo sát của Viện Nghiên cứu Văn hóa năm 2022, có đến 57% người Dao trẻ tuổi không thể nhận ra trang phục truyền thống của nhiều nhóm phụ Dao khác ngoài nhóm của chính họ và các nhóm được quảng bá rộng rãi, mặc dù về mặt lịch sử, mỗi nhóm phụ đều có những đặc trưng văn hóa và trang phục riêng biệt, phản ánh lịch sử di cư và thích nghi với môi trường sống khác nhau.

Sự xóa nhòa đa dạng nội sinh không chỉ là vấn đề của việc giảm bớt sự phong phú văn hóa, mà còn có những tác động thực tế đến đời sống của các cộng đồng. Khi chỉ một số biến thể văn hóa được công nhận và hỗ trợ, các cộng đồng sở hữu những biến thể khác sẽ gặp bất lợi trong việc tiếp cận các nguồn lực và cơ hội. Ví dụ, trong các dự án phát triển du lịch dựa vào cộng đồng, các làng bản có trang phục và nghề thủ công phù hợp với hình ảnh được quảng bá thường nhận được nhiều đầu tư và hỗ trợ hơn so với những nơi khác. Tại Lào Cai, các làng Hmông Hoa với trang phục nhiều màu sắc rực rỡ thường được ưu tiên đưa vào các tour du lịch và nhận được nhiều hỗ trợ phát triển nghề dệt thủ công, trong khi các nhóm Hmông Đen với trang phục màu đen chủ đạo – vốn đơn giản hơn về mặt thị giác nhưng không kém phần tinh xảo về kỹ thuật – lại ít được chú ý đến.

Hơn nữa, hiện tượng bản sắc mặc định cũng có thể dẫn đến việc áp đặt các tiêu chuẩn tính xác thực từ bên ngoài lên các cộng đồng dân tộc. Khi một phiên bản cụ thể của trang phục được xác định là truyền thống và xác thực, các thành viên cộng đồng phải tuân theo tiêu chuẩn này nếu muốn được công nhận và hưởng lợi từ việc biểu diễn bản sắc văn hóa của họ. Điều này vô tình tạo ra một cơ chế kiểm soát và giám sát văn hóa, trong đó các cộng đồng phải chứng minh tính xác thực của mình theo những tiêu chuẩn được áp đặt từ bên ngoài. Một nghiên cứu điển hình về hiện tượng này là trường hợp của Festival Huế, nơi các đoàn nghệ thuật dân gian của các dân tộc thiểu số được yêu cầu mặc trang phục truyền thống chính thống khi biểu diễn, ngay cả khi những trang phục đó không còn được sử dụng trong đời sống hàng ngày của họ. Một nghệ sĩ người Cơ Tu từng chia sẻ: Chúng tôi phải thuê trang phục từ bảo tàng để biểu diễn, vì những gì chúng tôi mặc hàng ngày bị cho là không đủ truyền thống. Thật mỉa mai khi phải mượn lại di sản của chính mình để chứng minh chúng tôi là ai.

Vấn đề quyền được khác biệt và giải pháp hướng tới

Thách thức về quyền được khác biệt trong biểu đạt văn hóa qua trang phục đặt ra những câu hỏi sâu sắc về mối quan hệ giữa bảo tồn văn hóa, phát triển kinh tế và quyền tự quyết của các cộng đồng dân tộc thiểu số. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa nhanh chóng, việc tìm ra cách tiếp cận cân bằng – vừa bảo tồn được những giá trị cốt lõi, vừa tạo không gian cho sự phát triển và sáng tạo – là một thách thức không nhỏ. Phần này sẽ khám phá một số hướng tiếp cận và giải pháp khả thi để giải quyết vấn đề quyền được khác biệt trong biểu đạt văn hóa qua trang phục.

Trao quyền cho cộng đồng trong định nghĩa bản sắc

Một trong những giải pháp cốt lõi cho vấn đề đồng phục hóa trang phục truyền thống là việc trao quyền cho các cộng đồng tham gia sâu rộng và chủ động vào quá trình định nghĩa, trình diễn và phát triển bản sắc văn hóa của họ. Thay vì coi các cộng đồng dân tộc chỉ là đối tượng của các chính sách bảo tồn văn hóa hay sản phẩm du lịch, cần nhìn nhận họ như những chủ thể tích cực với quyền tự quyết về biểu đạt văn hóa của mình. Điều này đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong cách tiếp cận chính sách văn hóa và phát triển.

Một số mô hình trao quyền đã được thử nghiệm thành công tại một số cộng đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Ví dụ, tại tỉnh Hòa Bình, các cộng đồng người Mường đã được tham gia vào việc thiết kế và quản lý các bảo tàng sống, nơi chính họ là người quyết định cách thức trình bày và diễn giải văn hóa của mình cho khách tham quan. Mô hình này không chỉ tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng mà còn đảm bảo rằng các biểu đạt văn hóa – bao gồm cả trang phục – được trình bày một cách đầy đủ và chính xác theo quan điểm của chính cộng đồng. Nhờ đó, thay vì chỉ thấy một phiên bản chuẩn hóa của trang phục Mường, khách tham quan có thể hiểu được sự đa dạng trong trang phục theo vùng miền, lứa tuổi và dịp sử dụng.

Tương tự, tại Thái Lan, dự án Nghệ thuật Dân tộc Sống đã tạo ra một nền tảng để các nghệ nhân dân tộc thiểu số có thể trực tiếp giới thiệu và giải thích về nghề thủ công của họ với khách du lịch và nhà nghiên cứu, không thông qua trung gian. Điều này không chỉ mang lại thu nhập trực tiếp cho các nghệ nhân mà còn giúp họ duy trì quyền kiểm soát đối với cách thức kiến thức và kỹ năng của họ được chia sẻ và sử dụng. Một nghệ nhân dệt người Karen tham gia dự án chia sẻ: Trước đây, người ta chỉ muốn mua sản phẩm của tôi với giá rẻ và không quan tâm đến câu chuyện đằng sau nó. Giờ đây, tôi có thể giải thích về ý nghĩa của từng họa tiết, và họ sẵn sàng trả nhiều hơn vì họ hiểu được giá trị thực sự của nó.

Bên cạnh đó, việc tăng cường sự đại diện của các thành viên cộng đồng dân tộc thiểu số trong các cơ quan hoạch định chính sách văn hóa cũng là một biện pháp quan trọng. Hiện nay, mặc dù đã có những nỗ lực đáng kể trong việc đảm bảo tỷ lệ đại diện của các dân tộc thiểu số trong các cơ quan nhà nước, nhưng tỷ lệ này trong các vị trí ra quyết định liên quan đến chính sách văn hóa vẫn còn thấp. Theo số liệu từ Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch năm 2023, chỉ có 13% vị trí lãnh đạo trong các cơ quan quản lý văn hóa cấp trung ương và tỉnh là người dân tộc thiểu số, mặc dù họ chiếm khoảng 14,7% dân số cả nước. Tỷ lệ này càng thấp hơn trong các vị trí chuyên môn cao cấp như giám đốc bảo tàng, trưởng phòng nghiên cứu văn hóa…

Giáo dục và nâng cao nhận thức về đa dạng văn hóa nội sinh

Một hướng tiếp cận quan trọng khác là tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức về giá trị của đa dạng văn hóa nội sinh – không chỉ giữa các dân tộc mà còn trong nội bộ mỗi dân tộc. Điều này đòi hỏi một sự thay đổi trong cách thức văn hóa dân tộc thiểu số được giảng dạy trong trường học và trình bày trên các phương tiện truyền thông.

Trong hệ thống giáo dục, thay vì chỉ giới thiệu một phiên bản chuẩn của văn hóa mỗi dân tộc, cần nhấn mạnh vào sự đa dạng và phong phú trong nội bộ mỗi nhóm. Ví dụ, khi dạy về trang phục truyền thống của người Thái, không nên chỉ giới thiệu về trang phục Thái Đen mà nên đề cập đến sự đa dạng giữa các nhóm Thái khác nhau như Thái Trắng, Thái Đỏ và những biến thể theo vùng miền. Các tài liệu giáo dục cũng nên nhấn mạnh rằng văn hóa không phải là thứ tĩnh tại mà liên tục biến đổi và thích nghi với hoàn cảnh mới, và đây là một quá trình tự nhiên và lành mạnh của sự phát triển văn hóa.

Tương tự, các phương tiện truyền thông đại chúng cần có cách tiếp cận tinh tế và đa chiều hơn khi đưa tin về văn hóa dân tộc thiểu số. Thay vì chỉ tập trung vào những hình ảnh có tính biểu tượng và kỳ lạ để thu hút sự chú ý, truyền thông cần tạo không gian cho những câu chuyện phức tạp và đa dạng hơn. Ví dụ, thay vì chỉ đưa tin về trang phục rực rỡ của người Hmông trong các lễ hội, có thể thực hiện các phóng sự sâu hơn về quá trình biến đổi của trang phục Hmông qua các thế hệ, hay những thách thức mà các nghệ nhân dệt thổ cẩm đang phải đối mặt trong việc cân bằng giữa truyền thống và hiện đại.

Một số sáng kiến đáng chú ý trong lĩnh vực này đã được triển khai tại Việt Nam gần đây. Chương trình Tiếng nói từ Bản của Đài Phát thanh và Truyền hình dân tộc đã tạo một nền tảng để các cộng đồng dân tộc thiểu số có thể tự kể câu chuyện của mình, bao gồm cả những tranh luận và khác biệt quan điểm trong nội bộ cộng đồng về việc bảo tồn và phát triển văn hóa. Tương tự, dự án Nghệ nhân Trẻ tại Lào Cai đã tổ chức các hội thảo để thanh niên dân tộc thiểu số học hỏi từ các nghệ nhân cao tuổi, đồng thời khuyến khích họ sáng tạo và phát triển các kỹ thuật truyền thống theo cách riêng của thế hệ mình. Dự án này đã giúp tạo ra một thế hệ mới của các nghệ nhân, những người vừa am hiểu sâu sắc về truyền thống, vừa sẵn sàng đổi mới và thích ứng với bối cảnh hiện đại.

Ngoài ra, việc ghi nhận và tôn vinh sự đóng góp của các nghệ nhân và cộng đồng trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa truyền thống cũng là một cách để nâng cao nhận thức. Các giải thưởng về bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc thiểu số nên mở rộng các tiêu chí đánh giá, không chỉ tập trung vào việc bảo tồn nguyên bản mà còn đánh giá cao những nỗ lực sáng tạo và đổi mới dựa trên nền tảng truyền thống. Điều này sẽ khuyến khích một cách tiếp cận sống động và phát triển đối với văn hóa, thay vì cố định hóa và bảo tàng hóa nó.

Phát triển mô hình kinh tế văn hóa bền vững và công bằng

Một trong những thách thức lớn trong việc bảo tồn và phát huy đa dạng văn hóa qua trang phục là áp lực kinh tế. Trong bối cảnh thị trường hóa, các cộng đồng dân tộc thiểu số thường phải đối mặt với sự đánh đổi giữa giữ gìn tính đa dạng và phức tạp trong biểu đạt văn hóa với nhu cầu tạo ra sản phẩm dễ tiêu thụ trên thị trường. Do đó, việc phát triển các mô hình kinh tế văn hóa bền vững và công bằng là một giải pháp quan trọng để giải quyết vấn đề này.

Một hướng tiếp cận đầy hứa hẹn là phát triển các mô hình thương mại công bằng (fair trade) cho các sản phẩm thủ công truyền thống, bao gồm cả trang phục. Thay vì cạnh tranh bằng giá rẻ, các sản phẩm này nhấn mạnh vào chất lượng, tính độc đáo và câu chuyện văn hóa đằng sau chúng. Ví dụ, thương hiệu Mây tại Việt Nam đã hợp tác với các nghệ nhân dệt người Thái, tạo ra các sản phẩm thời trang đương đại sử dụng kỹ thuật dệt truyền thống. Thay vì yêu cầu các nghệ nhân sản xuất theo một mẫu chuẩn, Mây khuyến khích mỗi nghệ nhân thể hiện phong cách cá nhân và truyền thống địa phương của họ, đồng thời đảm bảo rằng họ được trả công xứng đáng và được ghi nhận đóng góp sáng tạo. Cách tiếp cận này không chỉ mang lại thu nhập ổn định cho các nghệ nhân mà còn giúp họ duy trì và phát triển các kỹ năng truyền thống của mình.

Một mô hình khác đáng chú ý là phát triển du lịch cộng đồng dựa trên nền tảng trao quyền và tôn trọng văn hóa địa phương. Thay vì biến văn hóa thành một sản phẩm du lịch được gói gọn và đơn giản hóa, loại hình du lịch này tạo cơ hội cho du khách tham gia vào các trải nghiệm học hỏi sâu sắc về văn hóa địa phương. Làng du lịch cộng đồng Thái Hải tại Thái Nguyên là một ví dụ thành công, nơi du khách không chỉ được xem các buổi biểu diễn văn nghệ mà còn có thể tham gia vào các khóa học ngắn về các kỹ thuật thủ công truyền thống, học hỏi trực tiếp từ các nghệ nhân trong làng. Điều này tạo ra một hình thức trao đổi văn hóa có ý nghĩa hơn, đồng thời cung cấp nguồn thu nhập bền vững cho cộng đồng mà không cần phải đơn giản hóa hay thương mại hóa quá mức văn hóa của họ.

Ngoài ra, các chính sách hỗ trợ và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với các thiết kế và kỹ thuật truyền thống cũng đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo các cộng đồng dân tộc được hưởng lợi từ di sản văn hóa của họ. Một số quốc gia trong khu vực đã bắt đầu xây dựng các khung pháp lý để bảo vệ tri thức truyền thống và biểu đạt văn hóa truyền thống của các cộng đồng bản địa. Tại Việt Nam, mặc dù chưa có một khung pháp lý toàn diện về vấn đề này, nhưng đã có những nỗ lực đáng kể trong việc đăng ký nhãn hiệu tập thể và chỉ dẫn địa lý cho các sản phẩm thủ công truyền thống. Ví dụ, thổ cẩm Cao Bằng đã được đăng ký nhãn hiệu tập thể, giúp bảo vệ quyền lợi của các nghệ nhân địa phương và tăng giá trị cho sản phẩm của họ trên thị trường.

Làm thế nào để tái định nghĩa bản sắc trong thời đại toàn cầu hóa

Hành trình khám phá sự biến đổi của trang phục truyền thống từ biểu trưng nghi lễ, xã hội sang sản phẩm thương mại, trình diễn đã làm nổi bật một thách thức cốt lõi trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa trong thời đại toàn cầu hóa: làm thế nào để cân bằng giữa việc gìn giữ giá trị cội nguồn với nhu cầu thích nghi, phát triển trong bối cảnh hiện đại. Vấn đề đồng phục hóa trang phục truyền thống không chỉ đơn thuần là một hiện tượng thẩm mỹ hay kinh tế, mà còn liên quan sâu sắc đến quyền được khác biệt và quyền tự quyết văn hóa của các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Tôn trọng tính đa dạng – Con đường hướng tới một xã hội đa văn hóa thực sự

Một trong những bài học quan trọng từ việc nghiên cứu hiện tượng đồng phục hóa trang phục truyền thống là sự cần thiết phải tôn trọng tính đa dạng không chỉ giữa các nền văn hóa mà còn trong nội bộ mỗi nền văn hóa. Một xã hội đa văn hóa thực sự không chỉ công nhận sự khác biệt ở cấp độ vĩ mô – giữa các dân tộc, tôn giáo, vùng miền – mà còn tạo không gian cho sự đa dạng ở cấp độ vi mô – giữa các nhóm phụ, thế hệ, cá nhân trong cùng một cộng đồng văn hóa.

Để hướng tới mục tiêu này, chúng ta cần thay đổi cách nhìn nhận về tính xác thực văn hóa. Thay vì coi văn hóa như một thực thể tĩnh tại cần được bảo tồn nguyên vẹn, chúng ta nên nhìn nhận nó như một quá trình liên tục của thích nghi, đổi mới và tái tạo. Như nhà nhân học James Clifford đã nhận xét: Tính xác thực văn hóa không nằm ở việc tuân thủ một bản gốc không thay đổi, mà là ở khả năng của một cộng đồng trong việc tái tạo và tái diễn giải di sản của họ theo cách có ý nghĩa trong bối cảnh hiện tại.

Ở cấp độ thực hành, điều này có nghĩa là thay vì áp đặt các tiêu chuẩn cứng nhắc về đúng hay sai trong biểu đạt văn hóa, chúng ta nên tạo điều kiện cho các cuộc đối thoại mở và đa chiều về ý nghĩa của bản sắc và truyền thống. Các cơ quan quản lý văn hóa, thay vì đóng vai trò người gác cổng quyết định đâu là phiên bản chính thống của văn hóa, nên đóng vai trò hỗ trợ và tạo điều kiện để các cộng đồng tự xác định và phát triển bản sắc của họ theo cách riêng. Đồng thời, các nhà giáo dục, nghiên cứu và truyền thông cần có cách tiếp cận tinh tế hơn về tính đa dạng văn hóa, tránh những cách diễn giải đơn giản hóa và điển hình hóa.

Trao quyền tự quyết – Con đường hướng tới phát triển văn hóa bền vững

Bên cạnh việc tôn trọng tính đa dạng, yếu tố quan trọng thứ hai để giải quyết vấn đề đồng phục hóa trang phục truyền thống là trao quyền tự quyết cho các cộng đồng trong việc định hình và phát triển văn hóa của họ. Điều này liên quan đến các khía cạnh chính trị, kinh tế và xã hội của quyền văn hóa.

Về mặt chính trị, cần có những cơ chế hiệu quả để đảm bảo tiếng nói của các cộng đồng dân tộc thiểu số được lắng nghe và tôn trọng trong quá trình hoạch định chính sách văn hóa. Việc tăng cường sự đại diện của họ trong các cơ quan ra quyết định, xây dựng các cơ chế tham vấn có ý nghĩa, và công nhận quyền tự quản văn hóa của các cộng đồng là những bước đi quan trọng theo hướng này.

Về mặt kinh tế, việc phát triển các mô hình dựa trên nguyên tắc công bằng và bền vững là chìa khóa để giảm áp lực thương mại hóa quá mức đối với văn hóa truyền thống. Các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp xã hội, thương mại công bằng, du lịch có trách nhiệm, và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với tri thức truyền thống sẽ giúp các cộng đồng có thể sống được từ văn hóa của họ mà không cần phải hy sinh tính đa dạng và phức tạp của nó.

Về mặt xã hội, việc tạo ra các không gian đối thoại liên văn hóa bình đẳng và tôn trọng lẫn nhau là điều cần thiết. Thay vì một mô hình một chiều trong đó văn hóa dòng chính đón nhận và hỗ trợ văn hóa thiểu số, chúng ta cần hướng tới một mô hình đa chiều trong đó tất cả các nền văn hóa đều được coi là nguồn đóng góp có giá trị cho một xã hội đa dạng và phong phú.

Thay lời kết – Từ đồng phục hóa đến đa âm hóa bản sắc văn hóa

Hành trình từ hiện tượng đồng phục hóa trang phục truyền thống đến một viễn cảnh đa âm hóa – nơi nhiều tiếng nói, nhiều cách diễn giải và biểu đạt văn hóa cùng tồn tại và đối thoại – không phải là một con đường dễ dàng. Nó đòi hỏi sự nỗ lực và cam kết từ tất cả các bên liên quan, từ các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu, các doanh nghiệp, đến chính các cộng đồng dân tộc.

Tuy nhiên, đây là một hành trình cần thiết nếu chúng ta thực sự mong muốn xây dựng một xã hội đa văn hóa trong đó sự đa dạng không chỉ được dung nạp mà còn được tôn vinh như một nguồn sức mạnh. Như nhà văn Chimamanda Ngozi Adichie đã cảnh báo về nguy hiểm của câu chuyện duy nhất, việc đơn giản hóa và đồng nhất hóa các nền văn hóa đa dạng thành một phiên bản chuẩn duy nhất không chỉ làm nghèo nàn đời sống văn hóa mà còn làm suy yếu sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa nhanh chóng, các dân tộc thiểu số đang đối mặt với thách thức kép: vừa phải bảo tồn bản sắc độc đáo của mình, vừa phải thích nghi với những thay đổi kinh tế–xã hội sâu rộng. Trang phục truyền thống, với tư cách là một trong những biểu đạt hữu hình nhất của bản sắc văn hóa, đang ở tâm điểm của thách thức này. Cách chúng ta ứng xử với vấn đề đồng phục hóa trang phục truyền thống sẽ phản ánh sâu sắc cách chúng ta nhìn nhận về mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, giữa bảo tồn và phát triển, và cuối cùng, giữa các nền văn hóa khác nhau trong một xã hội đa dạng.

Như một người phụ nữ Thái ở Mai Châu đã chia sẻ: Trang phục của chúng tôi không phải là bộ đồng phục để chứng minh chúng tôi là người Thái. Nó là câu chuyện sống của từng người, từng gia đình, từng ngôi làng. Chúng tôi không muốn trang phục của mình trở thành một bức tranh đóng khung trên tường, mà là một dòng sông tiếp tục chảy và thay đổi, nhưng vẫn giữ được bản chất của nó.

Đó chính là thách thức và cũng là cơ hội của chúng ta – làm thế nào để trang phục truyền thống và văn hóa nói chung có thể tiếp tục là dòng sông sống động, không phải bức tranh đóng khung, trong thời đại toàn cầu hóa này.

Tài liệu tham khảo chọn lọc

Phần này cung cấp một danh sách các tài liệu tham khảo hữu ích cho những ai muốn tìm hiểu sâu hơn về chủ đề lễ hội truyền thống và các vấn đề liên quan đến bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Các tài liệu này bao gồm cả các công trình nghiên cứu học thuật, các báo cáo chính sách và các hướng dẫn thực hành từ các tổ chức trong nước và quốc tế.

Sách và bài báo học thuật

– Nguyễn Chí Bền (2013) – Lễ hội cổ truyền của người Việt – Cấu trúc và thành tố. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội. Công trình nghiên cứu này cung cấp một cái nhìn toàn diện về cấu trúc và các thành tố cơ bản của lễ hội truyền thống Việt Nam, từ đó làm cơ sở cho việc hiểu đúng về bản chất và giá trị của các lễ hội này trong đời sống văn hóa dân tộc.

– Lê Hồng Lý, Nguyễn Thị Phương Châm (2014) – Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể – Lý luận và thực tiễn. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội. Tác phẩm phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam, với nhiều ví dụ cụ thể về các lễ hội truyền thống và quá trình biến đổi của chúng trong xã hội đương đại.

– Barbara Kirshenblatt Gimblett (2004) – Intangible Heritage as Metacultural Production, Museum International, 56 (1 – 2), 52 – 65. Bài viết này phân tích quá trình sản xuất văn hóa mới thông qua việc bảo tồn di sản phi vật thể, và cách thức di sản được tái tạo và biến đổi trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển du lịch văn hóa.

– Dorothy Noyes (2009) – Tradition: Three Traditions, Journal of Folklore Research, 46(3), 233 – 268. Nghiên cứu này cung cấp một cái nhìn phê phán về khái niệm truyền thống và cách nó được sử dụng trong các diễn ngôn về bảo tồn văn hóa, làm rõ mối quan hệ phức tạp giữa quá khứ, hiện tại và tương lai trong việc kiến tạo và tái tạo các thực hành văn hóa.

– Ngô Đức Thịnh (2019) – Không gian văn hóa tâm linh và biểu tượng thiêng trong cộng đồng Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. Công trình nghiên cứu chuyên sâu về không gian thiêng và biểu tượng văn hóa trong các cộng đồng dân tộc Việt Nam, cung cấp khung lý thuyết quan trọng để hiểu về sự biến đổi của không gian linh thiêng và kiến trúc bản địa trong bối cảnh hiện đại.

– Trần Thị Minh Đức và Nguyễn Văn Tuấn (2021) – Âm thanh trong nghi lễ: Từ công cụ truyền thông đến biểu tượng văn hóa. Tạp chí Nhân học, 42 (3), 78 – 95. Bài viết phân tích vai trò của âm thanh trong việc kiến tạo không gian nghi lễ và duy trì ký ức cộng đồng, đặc biệt là vai trò của chiêng và khèn trong văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam.

– Steven Feld (2012) – Sound and Sentiment: Birds, Weeping, Poetics, and Song in Kaluli Expression. Duke University Press. Nghiên cứu kinh điển về nhân học âm thanh, cung cấp phương pháp luận và khung lý thuyết để hiểu về cách thức âm thanh tạo nên ý nghĩa văn hóa và xã hội trong các cộng đồng truyền thống.

– Jan Assmann & John Czaplicka (2018) – Collective Memory and Cultural Identity, New German Critique, 65, 125 – 133. Bài viết lý thuyết quan trọng về mối quan hệ giữa ký ức tập thể và bản sắc văn hóa, cung cấp công cụ phân tích cho việc nghiên cứu quá trình lưu truyền và biến đổi ký ức trong các cộng đồng dân tộc thiểu số.

– Phạm Quỳnh Phương (2020) – Trang phục truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa: Các chiến lược biểu đạt bản sắc của cộng đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. Công trình phân tích sự biến đổi của trang phục truyền thống và tác động của quá trình thương mại hóa đến biểu đạt bản sắc trong các cộng đồng dân tộc thiểu số.

– Lê Thị Hoài Phương (2022) – Quyền văn hóa và chủ quyền ký ức: Tiếng nói từ các cộng đồng thiểu số ở Tây Nguyên. Tạp chí Văn hóa học, 36 (2), 112 – 130. Bài viết đề cập đến vấn đề quyền được kể chuyện và chủ quyền ký ức của các cộng đồng thiểu số, phân tích các rào cản và cơ hội trong việc khẳng định tiếng nói văn hóa trong xã hội đa dân tộc.

– Nguyễn Thị Thu Hương (2023) – Ngôn ngữ bản địa trong thời đại số: Thách thức và cơ hội bảo tồn. Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc. Nghiên cứu này phân tích tình trạng mai một của ngôn ngữ bản địa ở Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp tích hợp công nghệ số vào quá trình bảo tồn và phát triển ngôn ngữ các dân tộc thiểu số.

Tài liệu hướng dẫn và chính sách

– UNESCO (2003) – Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Đây là văn bản quốc tế quan trọng nhất về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, cung cấp khung pháp lý và khái niệm cho các nỗ lực bảo tồn trên toàn cầu, bao gồm cả các lễ hội truyền thống.

– UNESCO (2012) – Hướng dẫn lập hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể trong khuôn khổ Công ước UNESCO 2003. Tài liệu này cung cấp các hướng dẫn chi tiết về việc lập hồ sơ và tư liệu hóa di sản văn hóa phi vật thể, bao gồm cả các lễ hội truyền thống, theo tiêu chuẩn quốc tế.

– Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam (2015) – Hướng dẫn kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể và lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể để đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tài liệu hướng dẫn này được phát triển dựa trên các tiêu chuẩn quốc tế và được điều chỉnh để phù hợp với bối cảnh Việt Nam, cung cấp cơ sở phương pháp luận cho công tác kiểm kê và lập hồ sơ di sản phi vật thể.

– Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2016) – Thông tư số 04/2016/TT–BVHTTDL quy định về việc kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể và lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể để đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là văn bản pháp lý quan trọng quy định về quy trình và thủ tục kiểm kê và lập hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam.

– UNESCO (2019) – Hướng dẫn phát triển chính sách bảo vệ ngôn ngữ bản địa và ngôn ngữ đang bị đe dọa. Tài liệu cung cấp các nguyên tắc và phương pháp tiếp cận để xây dựng chính sách bảo vệ ngôn ngữ dân tộc thiểu số, phù hợp với nỗ lực ngăn chặn sự mai một của ngôn ngữ bản địa tại Việt Nam.

– Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2022) – Nghị định số 25/2022/NĐ–CP về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc thiểu số. Văn bản pháp lý mới nhất quy định các chính sách và biện pháp bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số trong bối cảnh phát triển kinh tế – xã hội và hội nhập quốc tế.

– WIPO (2023) – Bảo vệ tri thức truyền thống và biểu đạt văn hóa truyền thống: Hướng dẫn thực tiễn cho cộng đồng bản địa. Tài liệu hướng dẫn về quyền sở hữu trí tuệ đối với di sản văn hóa truyền thống, cung cấp các công cụ pháp lý để bảo vệ tri thức bản địa khỏi sự khai thác thương mại không công bằng.

Báo cáo nghiên cứu và dự án bảo tồn

– Trung tâm Nghiên cứu và Phát huy Giá trị Di sản Văn hóa (2018) – Báo cáo tổng kết dự án khảo sát, tư liệu hóa và phát huy giá trị lễ hội dân gian vùng Bắc Trung Bộ. Báo cáo này cung cấp các thông tin cập nhật về tình hình và thách thức trong việc bảo tồn và phát huy giá trị các lễ hội dân gian ở khu vực Bắc Trung Bộ Việt Nam, với nhiều trường hợp nghiên cứu cụ thể.

– UNESCO và ICHCAP (2019) – Safeguarding Intangible Cultural Heritage through Community based Inventory: Case Studies from Asia and the Pacific. Tài liệu này tập hợp các trường hợp nghiên cứu về việc kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể dựa vào cộng đồng ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương, cung cấp nhiều bài học kinh nghiệm và thực tiễn tốt có thể áp dụng trong bối cảnh Việt Nam.

– ICCROM và SEAMEO SPAFA (2020) – Community based Living Heritage Management: A Handbook for Southeast Asia. Cuốn sổ tay này cung cấp các hướng dẫn thực tế về quản lý di sản sống dựa vào cộng đồng, với nhiều ví dụ và công cụ có thể áp dụng cho việc bảo tồn và phát huy giá trị các lễ hội truyền thống.

– Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam và Quỹ Ford (2017) – Dự án bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam: Báo cáo tổng kết giai đoạn 2015–2017. Báo cáo này trình bày kết quả của một dự án hợp tác quốc tế về bảo tồn di sản văn hóa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam, với nhiều bài học kinh nghiệm quý báu về cách tiếp cận dựa vào cộng đồng trong bảo tồn di sản.

– nhavantuonglai và cộng sự (2022) – Báo cáo giữa kỳ dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới. Báo cáo tổng hợp kết quả nghiên cứu tại 22 tỉnh thành trong giai đoạn 2017 – 2021, cung cấp dữ liệu thực địa và phân tích về sự biến đổi văn hóa trong các cộng đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam.

– Viện Khoa học Xã hội Vùng Tây Nguyên (2023) – Âm thanh truyền thống và không gian văn hóa tâm linh: Nghiên cứu trường hợp cồng chiêng Tây Nguyên trong bối cảnh đương đại. Báo cáo nghiên cứu chuyên sâu về vai trò của âm thanh trong việc duy trì không gian văn hóa tâm linh và cấu trúc xã hội của các cộng đồng dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên.

– Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM và nhóm nghiên cứu nhavantuonglai (2024) – Khoảng cách liên thế hệ trong truyền dạy và tiếp nhận văn hóa tại các cộng đồng dân tộc thiểu số: Thách thức và giải pháp. Báo cáo nghiên cứu liên ngành về vấn đề đứt gãy trong quá trình trao truyền văn hóa giữa các thế hệ, phân tích các nguyên nhân và đề xuất các mô hình khả thi để thu hẹp khoảng cách.

Tài liệu từ dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới

Dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới (2017 – 2024) đã xuất bản nhiều bài viết nghiên cứu có giá trị cao về các khía cạnh khác nhau của vấn đề bảo tồn văn hóa phi vật thể tại Việt Nam:

– nhavantuonglai và cộng sự (2021) – Âm thanh đang biến mất – Khi tiếng chiêng không còn vang trên đỉnh núi. Phân tích hiện tượng mai một của âm thanh truyền thống và tác động của nó đến đời sống tinh thần của cộng đồng.

– nhavantuonglai và cộng sự (2021) – Trang phục truyền thống và sự mặc định hiện đại – Khi bản sắc bị đồng phục hóa. Nghiên cứu về quá trình biến đổi của trang phục truyền thống và ảnh hưởng của tiêu chuẩn hóa đến biểu đạt bản sắc văn hóa.

– nhavantuonglai và cộng sự (2022) – Không gian linh thiêng và kiến trúc bản địa – Khi rừng thiêng, nhà sàn trở thành điểm checkin. Phân tích tác động của du lịch và công nghệ thị giác đến không gian thiêng và kiến trúc truyền thống.

– nhavantuonglai và cộng sự (2022) – Lễ hội xưa và nay – Từ nghi lễ cộng đồng đến sân khấu hóa bản sắc. Nghiên cứu về quá trình biến đổi của lễ hội truyền thống từ không gian nghi lễ cộng đồng sang sản phẩm biểu diễn phục vụ du lịch.

– nhavantuonglai và cộng sự (2023) – Đối thoại liên thế hệ – Khi người già nói một thứ tiếng, người trẻ nghe bằng ngôn ngữ khác. Phân tích khoảng cách trong giao tiếp giữa các thế hệ và tác động của nó đến quá trình trao truyền văn hóa.

– nhavantuonglai và cộng sự (2023) – Lặng lẽ mai một – Khi ngôn ngữ bản địa không còn người nói. Nghiên cứu về tình trạng mai một của ngôn ngữ bản địa và hậu quả của nó đối với việc bảo tồn tri thức truyền thống.

– nhavantuonglai và cộng sự (2024) – Ký ức không lời – Khi cộng đồng thiểu số đánh mất quyền được kể chuyện. Phân tích sâu sắc về vấn đề chủ quyền ký ức và quyền được tự định nghĩa của các cộng đồng thiểu số trong bối cảnh hiện đại.

Danh sách tài liệu tham khảo này không chỉ cung cấp nguồn thông tin phong phú cho các nhà nghiên cứu và quản lý di sản, mà còn là nguồn học liệu quý giá cho các sinh viên, học viên quan tâm đến lĩnh vực văn hóa dân gian và bảo tồn di sản. Qua việc tiếp cận và nghiên cứu các tài liệu này, người đọc có thể hiểu sâu hơn về tầm quan trọng và phức tạp của việc bảo tồn lễ hội truyền thống trong thế giới đương đại, cũng như những thách thức và cơ hội đặt ra trong quá trình này. Đặc biệt, các công trình từ dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới. cung cấp những góc nhìn liên ngành và cập nhật về tình hình bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể tại Việt Nam hiện nay.

Về dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới

Bài viết Trang phục truyền thống và sự mặc định hiện đại – Khi bản sắc bị đồng phục hóa nằm trong khuôn khổ dự án Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới do nhóm nghiên cứu nhavantuonglai và các cộng sự khởi xướng và chủ trì thực hiện từ năm 2017 đến năm 2024, với sự tài trợ chuyên môn, nguồn lực và cố vấn triển khai từ tổ chức Storytellers Vietnam. Dự án tiến hành khảo sát tại 36 tỉnh, thành trên cả nước, trải dài từ vùng cao nguyên phía Bắc đến đồng bằng sông Cửu Long, bao gồm các không gian xã hội đa dạng như thành thị, nông thôn, khu vực ven đô và các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Trọng tâm của dự án là nghiên cứu các hình thái biểu hiện văn hóa, những đứt gãy phi vật thể và khả năng tái sinh của di sản trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ. Các chủ đề được triển khai theo hướng tiếp cận nhân học chiều sâu, tập trung vào các lĩnh vực sau:

– Âm thanh và biểu tượng thính giác trong đời sống cộng đồng, đặc biệt là hiện tượng mai một tiếng chiêng, tiếng khèn – vốn là những phương tiện lưu truyền ký ức, biểu tượng thiêng liêng và cảm thức không gian cộng đồng.

– Trang phục và biểu đạt bản sắc qua hình thể, trong đó trang phục truyền thống – từ yếu tố mang tính nghi lễ và nhận diện tộc người – đang bị đồng phục hóa trong đời sống đương đại, dẫn đến sự tiêu chuẩn hóa và thương mại hóa biểu tượng văn hóa.

– Không gian linh thiêng và kiến trúc bản địa, với sự xâm lấn của du lịch và công nghệ thị giác khiến các biểu tượng như nhà sàn, rừng thiêng bị biến thành cảnh nền cho hoạt động checkin, làm lệch pha các mối liên hệ thiêng liêng trong văn hóa bản địa.

– Lễ hội truyền thống và cấu trúc nghi lễ, nơi các nghi thức cộng đồng xưa được sân khấu hóa, tái cấu trúc theo hướng biểu diễn hóa, phục vụ du lịch nhiều hơn là cộng đồng nội tại.

– Khoảng cách liên thế hệ trong tiếp nhận văn hóa, khi người già và người trẻ không còn chia sẻ cùng một nền tảng ngôn ngữ, lối kể chuyện, dẫn đến sự đứt đoạn trong quá trình trao truyền.

– Sự mai một của ngôn ngữ bản địa, không chỉ làm mất đi công cụ truyền thông mà còn khiến tri thức bản địa, nghi lễ dân gian và ký ức cộng đồng trở nên mơ hồ, khó tiếp cận và đứng trước nguy cơ thất truyền.

– Quyền được kể chuyện và chủ quyền ký ức, đặc biệt với các cộng đồng thiểu số – nơi mà câu chuyện về họ thường bị kể lại bởi người khác, làm lu mờ tính chủ thể văn hóa và khả năng tự định nghĩa mình.

Phương pháp nghiên cứu được triển khai theo hướng liên ngành, kết hợp giữa nhân học thực địa, phân tích hình ảnh, điều tra xã hội học, và phân tích diễn ngôn. Quy trình thu thập dữ liệu dựa trên phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, hồi ức tập thể, điền dã liên vùng, và đối thoại nhóm chuyên đề với đại diện cộng đồng. Tất cả dữ liệu được chuẩn hóa theo bộ công cụ nghiên cứu định tính, đảm bảo tính khách quan, hệ thống và có thể kiểm chứng trong phân tích.

Dự án cũng được cố vấn học thuật bởi các chuyên gia từ Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (VICAS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội, cùng sự hợp tác thực địa của các nhà báo, nghệ nhân dân gian, cán bộ văn hóa địa phương, nhằm gắn kết nghiên cứu với thực tiễn và đảm bảo tính khả thi trong triển khai chính sách văn hóa tại cơ sở.

Thông qua dự án này, nhavantuonglai và các cộng sự mong muốn đóng góp vào việc lý giải những biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại, đồng thời mở ra một không gian đối thoại liên ngành và liên thế hệ – nơi người dân, nhà nghiên cứu, nghệ sĩ và nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau tái hiện, đánh giá và kiến tạo lại các giá trị văn hóa đang bị thách thức trong bối cảnh hiện nay.

Các bài viết đã xuất bản:

– Âm thanh đang biến mất – Khi tiếng chiêng không còn vang trên đỉnh núi.

– Trang phục truyền thống và sự mặc định hiện đại – Khi bản sắc bị đồng phục hóa.

– Không gian linh thiêng và kiến trúc bản địa – Khi rừng thiêng, nhà sàn trở thành điểm checkin.

– Lễ hội xưa và nay – Từ nghi lễ cộng đồng đến sân khấu hóa bản sắc.

– Đối thoại liên thế hệ – Khi người già nói một thứ tiếng, người trẻ nghe bằng ngôn ngữ khác.

– Lặng lẽ mai một – Khi ngôn ngữ bản địa không còn người nói.

– Ký ức không lời – Khi cộng đồng thiểu số đánh mất quyền được kể chuyện.

Với nhiều bài viết khác đang trong quá trình biên tập, dự án hứa hẹn sẽ tiếp tục mở ra những góc nhìn mới mẻ về hành trình tìm kiếm, giữ gìn và tái tạo bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.

Các dự án nghiên cứu đã xuất bản:

– Di sản sống và sự biến đổi văn hóa trong đời sống đương đại.

– Ký ức cộng đồng thiểu số và bảo tồn văn hóa bản địa trong thời đại mới.

Các dự án này đang trong quá trình triển khai nghiên cứu, điền dã lấy số liệu, tổng hợp thông tin và phản biện trước khi xuất bản, nhằm cung cấp những góc nhìn đa chiều và toàn diện, mới mẻ về vấn đề nhân khẩu học, văn hóa và di sản, đặt trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự thay đổi thể chế, chính sách và tư duy nội tại của Việt Nam.