Sự đầu hàng của các vị thần

Từ việc sống sót nhờ thực vật và săn bắt động vật hoang dã cho đến việc kiểm soát thế giới bằng công nghệ, hành trình tiến bộ của nhân loại là câu chuyện về sự mở rộng khả năng của con người.

Giới thiệu về Bản tuyên ngôn Techno humanist

Bản tuyên ngôn Techno humanist, (The techno humanist manifesto) được viết bởi Jason Crawford – nhà sáng lập và chủ tịch tổ chức Roots of Progress, là một cuốn sách trình bày một triết lý mới về tiến bộ.

Chủ nghĩa nhân văn công nghệ (techno humanism) là thuật ngữ mà ông đặt cho triết lý này, một thế giới quan dựa trên nhân văn và năng lực hành động.

Đây là quan điểm cho rằng khoa học, công nghệ và công nghiệp là điều tốt – không phải tự thân, mà bởi vì cuối cùng chúng thúc đẩy sự hạnh phúc và phát triển của con người.

Nói cách khác, đây là quan điểm cho rằng tiến bộ vật chất dẫn đến tiến bộ con người.

Mục đích của cuốn sách là trình bày một sự biện hộ đạo đức cho tiến bộ vật chất, và một khuôn khổ mà phong trào tiến bộ có thể dùng để hiểu về việc chúng ta đang làm và lý do chúng ta làm điều đó.

Cuốn sách sẽ đưa ra một tầm nhìn táo bạo và tham vọng về một tương lai mà chúng ta muốn sống và được truyền cảm hứng để xây dựng.

Nó sẽ thừa nhận, thậm chí đón nhận, các vấn đề của tiến bộ và chỉ ra các giải pháp.

Và nó sẽ cho thấy cách tiến bộ có thể trở thành không chỉ là một lý tưởng thực tiễn mà còn là một lý tưởng đạo đức – cho chúng ta một mục tiêu để phấn đấu, một hình mẫu anh hùng để noi theo, và một trách nhiệm để đáp ứng.

Cuốn sách này trước tiên dành cho các nhà khoa học, kỹ sư và nhà sáng lập – những người tạo ra tiến bộ vật chất và đang tìm kiếm ý nghĩa đạo đức trong công việc của họ.

Nó cũng dành cho các nhà trí thức, nhà kể chuyện và nhà hoạch định chính sách, nhằm thông tin và truyền cảm hứng cho cách suy nghĩ và viết của họ.

Rộng hơn, nó dành cho tất cả những ai trong phong trào tiến bộ, và cho bất kỳ ai tò mò muốn tìm hiểu về chúng tôi.

Tổ tiên nguyên thủy của chúng ta đã sống lệ thuộc vào tự nhiên

Cho đến nay, chúng ta đã kể câu chuyện về sự tiến bộ của nhân loại như một hành trình thoát khỏi đói nghèo, sự cô lập, bệnh tật và cái chết, để hướng tới sự sung túc, kết nối, sức khỏe và an toàn. Một cách cơ bản hơn, đó là câu chuyện về sự mở rộng quyền năng của con người.

Tổ tiên nguyên thủy của chúng ta đã sống lệ thuộc vào tự nhiên. Họ ăn những thực phẩm mà họ tìm thấy: những thực vật ăn được tình cờ mọc gần đó, những loài thú săn bắt được. Họ tạo ra công cụ, quần áo và nơi trú ẩn từ những vật liệu tìm được như gỗ, đá, lá cây, cỏ; da, lông, xương, hoặc vỏ của động vật. Họ có thể tôi luyện những vật liệu này bằng lửa, nhưng họ không thể biến đổi chúng một cách cơ bản. Là những người du mục, họ bị buộc phải hạn chế tài sản của mình trong giới hạn những gì có thể mang theo. Cho đến khoảng mười nghìn năm trước, họ thậm chí không có động vật kéo; họ không kiểm soát nguồn năng lượng nào ngoài cơ bắp của chính mình.

Họ có ít sự lựa chọn nơi sống: khi nguồn thực phẩm địa phương cạn kiệt, họ lại tiếp tục di chuyển – và luôn trong tình trạng di chuyển. Họ cũng có ít sự lựa chọn về cách sống, vì sự phân công lao động trong bộ lạc rất hạn chế – săn bắt, hái lượm, làm công cụ – và phần lớn được quyết định bởi vai trò xã hội. Họ có ít lựa chọn trong việc giao lưu với người khác: họ thuộc về cộng đồng mà họ được sinh ra.

Mọi khía cạnh của cuộc sống họ đều bị chi phối bởi những yếu tố ngẫu nhiên trong môi trường. Khi môi trường của họ thay đổi, họ chỉ có thể phản ứng tốt nhất có thể. Họ gần như không có khả năng dự đoán thời tiết hay hiểu các biến đổi khí hậu. Họ không có kỹ thuật để phòng ngừa bệnh tật, thậm chí không có cả việc rửa tay hay đun sôi nước. Họ trở thành nạn nhân của các cuộc tấn công từ động vật hoang dã và bị cướp bóc từ các bộ lạc khác. Chúng ta không có số liệu thống kê sinh tồn từ thời kỳ này, nhưng những ước tính về dân số thế giới thời kỳ lịch sử cho thấy tốc độ tăng trưởng rất thấp trong một thời gian dài, điều này cho thấy tỷ lệ tử vong rất cao.

Mặc dù họ sống tốt nhất có thể; mặc dù họ sử dụng hết trí tuệ, công sức và ý chí của mình; và mặc dù họ chắc chắn không kém thông minh và dũng cảm hơn bạn hay tôi – cuộc sống mà họ có thể tạo ra vẫn chỉ là một không gian nhỏ bé trong thế giới bao la.

Sự xuất hiện của nông nghiệp và xã hội định cư

Sự xuất hiện của nông nghiệp và xã hội định cư cách đây hơn mười nghìn năm đã đánh dấu một bước tiến lớn trong khả năng của con người.

Lần đầu tiên, chúng ta không còn ăn những thực vật tự tìm và động vật hoang dã săn bắt được, mà là các loại cây trồng do chính mình gieo trồng và gia súc tự nuôi dưỡng. Chúng ta chọn nơi để sống và xây dựng ngôi nhà của mình, cuối cùng có thể đầu tư vào đó lâu dài.

Những người định cư và nông dân đầu tiên không có nhiều sự lựa chọn trong những điều này và các lựa chọn của họ cũng không phong phú

Họ có thể làm việc cực nhọc hơn những người săn bắn hái lượm, và họ cũng thấp bé hơn, cho thấy chế độ dinh dưỡng kém hơn. Một số người đã xem sự chuyển đổi sang nông nghiệp như một sai lầm, thậm chí là sai lầm lớn nhất trong lịch sử. Nhiều khả năng, những người săn bắn hái lượm bị dẫn dắt hoặc bị buộc phải chuyển sang nông nghiệp bởi những hoàn cảnh ngoài tầm kiểm soát của họ, như mật độ dân số tăng lên hoặc thay đổi khí hậu. Gọi sự tiến hóa này là sai lầm là thiếu lịch sử: sai lầm ngụ ý sự lựa chọn, nhưng các dân tộc nguyên thủy không có khả năng định hướng cho xã hội của họ, thậm chí không thể hiểu khi nào có sự thay đổi có tầm vóc lớn như vậy xảy ra. Thay vào đó, bài học rút ra là quyền tự quyết của các xã hội săn bắn hái lượm vô cùng hạn chế: ngay cả khi họ thích lối sống của mình, họ cũng không thể duy trì nó khi môi trường thay đổi.

Dù thế nào đi nữa, những người chọn định cư đã đặt nền móng cho một nền văn minh lớn mạnh và hùng cường hơn rất nhiều. Với những khu định cư lâu dài, chúng ta có thể tích lũy của cải, bao gồm cả những thứ quá nặng không thể mang theo. Điều đặc biệt quan trọng là chúng ta có thể xây dựng những lò nung lớn. Và với những lò nung đó, chúng ta có thể tạo ra nhiệt độ cực cao cần thiết để biến đổi vật liệu: để nấu chảy kim loại, thổi thủy tinh, nung đất sét và đá vôi. Chúng ta đã vượt xa khỏi gỗ, đá và các vật liệu có sẵn khác, để tạo ra các vật liệu mới mở rộng đáng kể các lựa chọn của chúng ta: kim loại giúp tạo ra các loại công cụ mới, thủy tinh và gốm giúp có các cách lưu trữ thực phẩm mới, xi măng và gạch mang lại những phương pháp xây dựng mới.

Bắt đầu khai thác năng lượng ngoài cơ bắp của chính mình

Chúng ta bắt đầu khai thác năng lượng ngoài sức lực của mình và hướng nó vào các mục đích của mình: gió, nước, động vật. Chúng ta dẫn dắt và tăng cường sức mạnh này bằng bánh răng, đòn bẩy, ròng rọc và vít. Chúng cung cấp những cách thức mới để nghiền hạt, cưa gỗ, hoặc nâng đá và xà – dù là để giảm tải trọng hay để gia tăng sức mạnh của chúng ta.

Với những vật liệu và nguồn năng lượng mới, chúng ta bắt đầu cải tạo thế giới tự nhiên thành một thế giới mới hoàn toàn mang dấu ấn con người. Chúng ta cày xới đồng ruộng, lát đường, đắp đập chặn dòng sông. Chúng ta xây dựng các thành phố đầy nhà cửa, cửa hàng, cung điện, đền thờ. Chúng ta kết nối các lục địa qua những con tàu lớn vượt đại dương, thực hiện sự phân phối lại toàn cầu các loại cây trồng, vật nuôi và con người.

Trong thế giới mới này, nhiều nghề nghiệp đa dạng hơn đã mở ra. Mặc dù hầu hết các lao động vẫn làm việc trên đồng ruộng, một số có thể chuyên môn trong các nghề thủ công: rèn, dệt, làm gốm, mộc. Một số ít có thể trở thành thương nhân hoặc thủy thủ, và đi khắp thế giới. Một số rất ít người đặc quyền còn có thể dành thời gian để nghiên cứu, luật pháp, nghệ thuật hoặc tôn giáo.

Đến thời kỳ này, nhân loại đã vượt xa bất kỳ loài nào khác; khả năng điều khiển tự nhiên của chúng ta không thể sánh kịp. Tuy nhiên, theo tiêu chuẩn ngày nay, những con người thời đó vẫn còn vô cùng bất lực.

Mọi nỗ lực của con người đều dễ dàng bị ảnh hưởng bởi những biến động và thất bại ngẫu nhiên. Nông nghiệp có thể thất bại do hạn hán, sương giá, bệnh bạc lá hoặc côn trùng. Ngay cả trong những điều kiện thuận lợi nhất, năng suất vẫn rất thấp: khoảng 1.000 kg ngũ cốc trên mỗi lao động mỗi năm, chỉ vừa đủ để nuôi sống bản thân người lao động và gia đình của anh ta. Với nguồn dự trữ nhỏ và khả năng hạn chế để dự trữ cho thời kỳ khó khăn hoặc vận chuyển đến những vùng bị ảnh hưởng, nạn đói là chuyện thường xuyên.

Quá trình sản xuất còn nhiều biến đổi và không thể đoán trước. Người thợ rèn không thể đặt nhiệt độ lò nung ở mức chính xác vì họ không có nhiệt kế, cũng như không có khái niệm về nhiệt độ để có thể đạt được độ chính xác nào đó. Quặng đưa vào lò chứa tạp chất tự nhiên, nhưng họ không có cách nào để kiểm tra chúng, cũng không có kiến thức khoa học để xác định chúng. Ngay cả đến cuối những năm 1800, các nhà quản lý lò cao vẫn được kỳ vọng phải có cảm giác về lò của mình và điều khiển chúng bằng bản năng. Các sản phẩm hoàn thiện, từ móng ngựa đến tấm đệm lò hơi, đều được chế tạo thủ công, giữa búa và đe hoặc con lăn vận hành bằng tay, và độ chính xác chỉ có thể đạt được theo khả năng của mắt và tay.

Vận tải mọi hình thức đều phụ thuộc vào thời tiết

Thuyền đi biển phụ thuộc vào sức gió, và không thể di chuyển nếu gió không thổi. Khả năng điều hướng đại dương rộng lớn chưa phổ biến; hầu hết các chuyến hàng thương mại đều bám sát bờ biển hoặc di chuyển theo vài tuyến đường đã biết dựa theo gió mùa theo mùa. Di chuyển trên đất liền còn tệ hơn: chậm, gập ghềnh, và đắt đỏ; qua một địa hình đầy núi, sông, hẻm vực và những chướng ngại không thể vượt qua. Bão có thể gây đắm tàu; mưa có thể biến đường đất thành bùn; tuyết có thể chặn một đèo núi cả mùa đông.

Khai thác năng lượng cũng phụ thuộc vào sự ngẫu nhiên. Cối xay gió chỉ quay khi gió thổi. Nguồn nước chỉ có tại các dòng sông và ngừng chảy khi sông cạn hoặc đóng băng vào mùa đông. Chúng không thể lưu trữ, vận chuyển hoặc mở rộng quy mô: chúng phải được sử dụng ngay tại chỗ và vào thời điểm có sẵn. Để sưởi ấm và thắp sáng, chúng ta cũng chỉ sử dụng những nguồn năng lượng tự nhiên tìm được: gỗ, than, mỡ và dầu, rơm rạ, cành khô, thậm chí là phân động vật – bất cứ thứ gì xung quanh có thể đốt. Với khả năng hạn chế để tinh chế nhiên liệu, chúng ta phải chịu đựng khói mù gây hại cho mắt và phổi.

Dịch bệnh càng trở nên nghiêm trọng hơn ở các thành phố đông đúc và khi con người sống gần gũi với gia súc. Kiểm soát dịch bệnh chỉ dựa vào những biện pháp thô sơ như cách ly và một số phương pháp điều trị kém hiệu quả như quinine để trị sốt rét. Khi dịch bệnh bùng phát, người ta chỉ biết cầu nguyện và sám hối. Người bệnh thậm chí không có kiến thức hay khả năng để tránh lây nhiễm cho những người thân yêu nhất của họ.

Vẫn là một thế giới được cai trị bởi các vị thần, và nhân loại sống chết tùy thuộc vào ý chí của họ. Đó là một sự đầu hàng những vị thần.

Sự bất lực là một đặc điểm của con người đến mức nó được coi là trật tự đúng đắn và tự nhiên của mọi sự vật

Năm 1722, khi phương pháp tiêm chủng bệnh đậu mùa (một tiền thân của việc tiêm vắc xin) bắt đầu trở nên phổ biến ở phương Tây, một vị mục sư ở London đã kịch liệt phản đối. Ông cho rằng bệnh tật được Chúa gửi đến – hoặc để thử thách đức tin của chúng ta, hoặc để trừng phạt tội lỗi của chúng ta. Dù thế nào đi nữa, đó cũng là đặc quyền của Chúa khi gửi đến bệnh tật, và thậm chí để sắp xếp những chi tiết nhỏ nhất của cuộc sống.

Chúng ta sẽ dám cạnh tranh với Ngài trong bất kỳ khía cạnh nào của sự chăm lo, tìm lỗi trong cách điều hành của Ngài, tự lấy công việc từ tay Ngài, và tự quản lý cho chính mình? Để những kẻ vô thần, những kẻ giễu cợt, những kẻ ngoại đạo và kẻ không tin, hãy phủ nhận sự phụ thuộc vào sự chăm lo của Chúa, tranh luận về sự khôn ngoan trong cách quản lý của Ngài, và phủ nhận sự tuân thủ đối với luật lệ của Ngài: hãy để họ tiêm chủng và được tiêm chủng, những ai chỉ hy vọng vào cuộc sống này!

Chiến thắng của cái chết

Niềm tin vào sự khôn ngoan của sự chăm lo thiêng liêng còn được mở rộng ngay cả với các thảm họa tự nhiên. Khi một trận động đất và sóng thần lớn xảy ra ở Lisbon năm 1755, giết chết hàng chục nghìn người và phá hủy phần lớn thành phố, các nhà bình luận đã cố gắng biện minh cho thảm họa này và gỡ bỏ trách nhiệm khỏi Chúa của họ. Một số người cho rằng đây là sự trừng phạt cho lối sống sa đọa của người dân Lisbon. Người theo đạo Tin Lành thì nói rằng nó nhắm vào người Công giáo vì đã khởi xướng Tòa án Dị giáo. Rousseau thậm chí đổ lỗi cho con người vì đã chọn xây dựng các tòa nhà cao tầng trong các trung tâm đô thị đông đúc.

Chủ nghĩa định mệnh này dần bị xói mòn bởi lý trí của Thời đại Khai sáng và tiến bộ vật chất.

Chúng ta giảm thiểu thiệt hại từ các trận động đất không phải bằng cách từ bỏ các thành phố, mà bằng cách nghiên cứu địa chấn học và kỹ thuật kết cấu, sau đó thiết kế các tòa nhà chống động đất. Khi thảm họa xảy ra ngày nay, từ đại dịch đến khủng hoảng tài chính, chúng ta không quy kết cho Sự chăm lo của Chúa; chúng ta coi chúng là thất bại của chính sách và lãnh đạo. Chúng ta không còn coi những sự kiện ngẫu nhiên là không thể kiểm soát – chúng ta nhất quyết kiểm soát chúng.

Và giờ đây chúng ta đã đạt được mức độ kiểm soát chưa từng có đối với thế giới của mình. Cả nông nghiệp và sản xuất đều nhất quán và đáng tin cậy. Với hệ thống tưới tiêu, chúng ta không còn phụ thuộc vào mưa; với thuốc trừ sâu và thuốc diệt cỏ, chúng ta đẩy lùi các cuộc tấn công từ tự nhiên. Với các phép thử hóa học và máy móc điều khiển bằng máy tính, chúng ta xử lý các nguyên liệu thô từ bất kỳ nguồn nào, với bất kỳ thành phần nào, và sản xuất các hợp kim tinh khiết, với thành phần được đo đến phần trăm phần trăm.

Chúng ta đã tạo ra không chỉ sự phong phú, mà còn sự đa dạng đáng kinh ngạc.

Các siêu thị của chúng ta chứa đầy hàng chục hương vị của mỗi sản phẩm từ ngũ cốc đến nước sốt mì ống; các trung tâm mua sắm là thiên đường của hàng hóa vật chất đáp ứng mọi nhu cầu, phong cách và sở thích cá nhân.

Chúng ta đã làm chủ việc sử dụng năng lượng. Phát minh động cơ cho phép chúng ta chuyển đổi nhiên liệu thành chuyển động, phá vỡ sự phụ thuộc vào các nguồn năng lượng không ổn định như gió và nước. Việc sử dụng năng lượng trở nên đáng tin cậy và có thể mở rộng; chúng ta có thể triển khai nó bất cứ lúc nào, bất cứ nơi đâu. Với hóa học công nghiệp, chúng ta tinh chế nhiên liệu, để nó cháy ít bồ hóng, tro và mùi hơn; với điện, chúng ta đã thuần hóa cả sấm sét.

Đời sống xã hội không còn giới hạn trong cộng đồng nơi bạn sinh ra

Nếu quê nhà không làm bạn hài lòng, bạn có thể tìm một nơi phù hợp hơn, gần như ở bất cứ đâu trên Trái Đất. Nếu bạn muốn học nghệ thuật hoặc nghề của mình từ một bậc thầy, bạn có thể tìm thấy những người thầy giỏi nhất thế giới và học hỏi từ họ, trực tiếp hoặc qua mạng. Nếu cộng đồng địa phương ruồng bỏ bạn, bạn có thể tìm một cộng đồng hỗ trợ trực tuyến. Bạn có thể tham gia vào gần như bất kỳ thị trường nào trên hành tinh: đối với cả người mua và người bán, điều này mở ra một thế giới lựa chọn và cơ hội.

Mặc dù có các nguồn cấp dữ liệu thuật toán và bong bóng mạng xã hội, chúng ta có nhiều khả năng hơn bao giờ hết để thoát khỏi quan điểm thiển cận của mình và chấp nhận một quan điểm rộng mở hơn.

Chúng ta có quyền tự quyết mạnh mẽ đối với chế độ thông tin của mình. Ngày nay, chúng ta có quyền truy cập tức thì vào tất cả thông tin trên thế giới. Dù có các nguồn cấp dữ liệu thuật toán và các bong bóng mạng xã hội, nhưng chúng ta vẫn có khả năng hơn bao giờ hết để thoát khỏi quan điểm hạn hẹp của mình và chấp nhận một cái nhìn rộng lớn hơn. Trước khi có sách in và thư viện, việc kiểm tra thực tế gần như là không thể; trước khi có Internet, việc này thường khó khăn đến mức không thể; giờ đây điều này gần như tầm thường. Ít người thực hiện những khả năng này nhiều như họ nên – nhưng điều đó luôn là như vậy, và những người thực hiện nó có ảnh hưởng lớn đối với thế giới. Bên cạnh đó, nếu bạn nghĩ rằng người bình thường ngày nay bị hiểu sai, hãy so sánh họ với những thủy thủ sợ quái vật trên biển, hoặc người dân làng tham gia vào các cuộc săn phù thủy thực sự.

Sự kiểm soát vật chất của chúng ta mang lại sự lựa chọn phong phú hơn cho cuộc sống cá nhân của chúng ta.

Hơn bao giờ hết, chúng ta có thể chọn công việc mình làm, nơi sinh sống và thời điểm chuyển đến nơi khác, người mà ta sẽ kết hôn (nếu có) và khi nào, số con (nếu có) và khi nào sẽ sinh, người mà chúng ta sẽ giao lưu và giữ liên lạc, nghệ thuật và giải trí nào ta sẽ trải nghiệm, cách thể hiện bản thân qua phong cách và thời trang.

Không phải ai cũng hài lòng với thế giới mới này với nhiều lựa chọn hơn. Một số người cảm thấy như đang trôi trên một biển lựa chọn và mong nhớ một thời kỳ đã qua, khi họ sẽ được hướng dẫn vào những vai trò xã hội truyền thống. Một số nhà bình luận lo lắng rằng với sự phai nhạt của những truyền thống đó, con người đang đưa ra những lựa chọn khiến họ không hài lòng cá nhân hoặc làm xói mòn cấu trúc xã hội, chẳng hạn như tránh kết hôn và sinh con.

Đúng là với nhiều lựa chọn hơn thì trách nhiệm đưa ra những lựa chọn tốt cũng lớn hơn. Nhưng nếu mọi người đưa ra những lựa chọn sai lầm, đó là một sai lầm khi đổ lỗi cho chính sự mở rộng lựa chọn, hoặc cho những tiến bộ vật chất giúp mở rộng nó, hoặc cho các nhà khoa học, nhà phát minh và công nghiệp đã tạo ra những tiến bộ đó. Thay vào đó, chúng ta nên khuyến khích các nhà đạo đức, giáo viên và phụ huynh cung cấp hướng dẫn tốt hơn về cách sống một cuộc sống tốt đẹp và tạo ra một xã hội tốt đẹp trong một thế giới có nhiều lựa chọn.

Nhưng những nguy cơ này, chúng ta cũng học cách kiểm soát – và chúng ta giỏi hơn rất nhiều trong việc này ngày nay so với quá khứ.

Một kết quả khác của tiến bộ vật chất là một thế giới an toàn và ổn định hơn. Chúng ta kiểm soát bệnh tật mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Điều này có vẻ táo bạo khi tuyên bố chỉ vài năm sau đại dịch tồi tệ nhất trong ký ức gần đây. Nhưng hãy xem xét: Khi bệnh Dịch Hạch đen tràn đến vào những năm 1300, chúng ta thậm chí không có lý thuyết vi trùng để hiểu điều gì đang xảy ra, và cái chết hàng loạt đã diễn ra. Khi dịch cúm/viêm phổi tấn công thế giới vào năm 1918, chúng ta không có vaccine cho cúm hay thuốc kháng sinh cho viêm phổi. Khi COVID xuất hiện vào năm 2020, cộng đồng khoa học đã sử dụng giám sát bộ gen để theo dõi lịch sử và sự lan truyền của nó, thử nghiệm hàng trăm phương pháp điều trị song song, và phát triển một loại vaccine trong thời gian kỷ lục dựa trên công nghệ mRNA mới lạ. Dịch hạch được ước tính đã giết chết hơn 30% dân số mà nó quét qua; dịch cúm năm 1918 đã giết khoảng 3%; và COVID là khoảng 0,3%.

Khả năng của con người đôi khi tiến hai bước về phía trước nhưng lại lùi một bước. Công nghệ trao cho chúng ta những năng lực nhưng cũng tạo ra những mối nguy mới. Tuy nhiên, chúng ta cũng học cách kiểm soát những mối nguy này – và chúng ta ngày nay làm điều này tốt hơn nhiều so với quá khứ.

Chì và amiăng đã được sử dụng từ thời cổ đại; chỉ đến thế kỷ 20 chúng ta mới hiểu rõ về những rủi ro sức khỏe của chúng và hoàn toàn loại bỏ chúng khỏi môi trường. Thủy ngân và các chất độc khác từng được kê đơn làm thuốc; giờ đây, tất cả các dược phẩm đều trải qua các thử nghiệm độc tính nghiêm ngặt. Các nguy cơ nghề nghiệp trước đây bao gồm việc hít phải khói hoặc bụi than, hoặc tiếp xúc với phốt pho, benzen hoặc thậm chí radium. Các lo ngại về sức khỏe ngày nay, chẳng hạn như tổn hại từ vi nhựa, là những ảnh hưởng tinh tế và dài hạn so với những gì mọi người thường xuyên phải đối mặt trong quá khứ.

Chúng ta bảo vệ hành tinh như thế nào?

Bảo vệ hành tinh của chúng ta cũng theo cùng một mẫu hình: chúng ta nhận thức, cẩn thận và có khả năng kiểm soát và giới hạn tác động môi trường nhiều hơn bao giờ hết. Những người săn bắn nguyên thủy đã tiêu diệt các loài động vật khổng lồ trên khắp thế giới. Những người làm nông nghiệp ban đầu đã phá rừng trên diện rộng thông qua phương pháp slash and burn (chặt và đốt), mà một nhà sử học gọi là sự hủy diệt sinh thái lớn nhất trong lịch sử. Trong tất cả các trường hợp này, những người chịu trách nhiệm không hề có khái niệm về các ảnh hưởng lâu dài của hành động của họ, không có cách nào để phát hiện hoặc đo lường chúng, và không có khuôn khổ khoa học để hiểu chúng. Ngay cả khi họ đã biết điều họ đang làm, họ cũng sẽ không thể đưa ra một phản ứng, hoặc truyền đạt nó đến các bộ tộc khác, hoặc phối hợp việc thực hiện.

Ngược lại, hãy xem một ví dụ hiện đại về hậu quả môi trường ngoài ý muốn: sự suy thoái tầng ôzôn do các hóa chất chứa clo như CFCs. Các tác động này nằm ở một lượng nhỏ của một loại khí vô hình ở vài dặm trên đầu chúng ta. Hậu quả thậm chí còn xa hơn, chẳng hạn như ung thư da do bức xạ cực tím tăng cao. Không một xã hội nào trước thế kỷ 20 có đủ khả năng để theo dõi chuỗi nguyên nhân tinh tế như vậy, hoặc để liên kết một hóa chất được sử dụng trong các bình xịt với những tổn thương trên da ở một nơi khác trên thế giới, hàng thập kỷ sau. Nếu CFCs được phát minh vào thời kỳ Victoria, tỷ lệ ung thư da sẽ tăng một cách bí ẩn trong nhiều thập kỷ mà không ai hiểu lý do tại sao – có lẽ thậm chí không ai nhận thấy, vì số liệu thống kê về tỷ lệ ung thư chưa được lưu trữ cho đến giữa thế kỷ 1900.

Ngày nay, chúng ta có cơ sở hạ tầng để phát hiện vấn đề: một mạng lưới các bóng khí tượng, vệ tinh, và các thiết bị trên mặt đất liên tục theo dõi thành phần của tất cả các tầng của khí quyển. Chúng ta có kiến thức hóa học để nhận biết ôzôn, kiến thức địa lý học để liên kết nó với bức xạ cực tím, và kiến thức y học để liên kết bức xạ với ung thư. Chúng ta có sự giàu có để đầu tư vào một cộng đồng khoa học làm tất cả những điều này. Chúng ta có công nghệ truyền thông để truyền tải thông tin khi chúng ta phát hiện vấn đề. Và chúng ta có các tổ chức để phối hợp một phản ứng quốc tế, gần như loại bỏ hoàn toàn các hóa chất phá hủy tầng ôzôn trên toàn cầu.

Sự gia tăng của tiến bộ vật chất luôn làm những người phê phán lo ngại rằng chúng ta sẽ không thể theo kịp tốc độ thay đổi. Alvin Toffler, trong một bài luận năm 1965 đã tạo ra thuật ngữ cú sốc tương lai, viết rằng:

Tôi tin rằng hầu hết những con người sống hôm nay sẽ ngày càng mất phương hướng và do đó, trở nên thiếu năng lực hơn để xử lý hợp lý môi trường của họ… Thay đổi đang đổ xuống đầu chúng ta như một trận lở tuyết, và hầu hết mọi người hoàn toàn không chuẩn bị để đối phó với nó… Những thay đổi lớn như vậy, với tốc độ ngày càng tăng, sẽ làm mất phương hướng, gây bối rối, và nghiền nát nhiều người.

Toffler và những người khác lo sợ rằng khi tiến bộ ngày càng nhanh, thế giới sẽ trượt khỏi tầm tay chúng ta. Nhưng như chúng ta vừa thấy, xu hướng lịch sử lại ngược lại: thế giới có thay đổi ngày càng nhanh, nhưng chúng ta ngày càng giỏi hơn trong việc đối phó với thay đổi. Chúng ta có thể hiểu rõ hơn về thay đổi nhờ vào các lý thuyết khoa học, các thiết bị đo lường, các hệ thống giám sát và truyền thông toàn cầu. Chúng ta có thể phản ứng tốt hơn nhờ vào công nghệ, sự giàu có và cơ sở hạ tầng, đặc biệt là cơ sở hạ tầng sản xuất và vận chuyển của chúng ta. Và chúng ta có thể phối hợp phản ứng tốt hơn nhờ vào các công ty, thị trường, chính phủ và các chuẩn mực hợp tác quốc tế. Thay đổi đã gia tăng tốc độ từ thời kỳ đồ đá, nhưng chúng ta có thể xử lý tốt hơn những thay đổi trong thế giới nhanh chóng của chúng ta so với việc các thợ săn – hái lượm bộ tộc, các hoàng đế thời đồ đồng hay các vua thời trung cổ xử lý được những thay đổi trong thời đại tương đối chậm chạp của họ.

Những người chỉ trích khác lo sợ rằng vì công nghệ là thứ khác biệt với bản thân chúng ta, tiến bộ do đó làm chúng ta suy yếu và khiến chúng ta phụ thuộc vào một đối tượng xa lạ, hoặc thậm chí biến chúng ta thành nô lệ cho máy móc của mình. Ngay từ năm 1863, Samuel Butler đã cảnh báo:

Ngày qua ngày… máy móc đang dần dần chiếm lấy chúng ta; ngày qua ngày chúng ta trở nên lệ thuộc vào chúng; ngày càng có nhiều người phải gắn chặt cuộc đời để chăm sóc chúng, ngày càng có nhiều người cống hiến toàn bộ sức lực của cuộc đời cho sự phát triển của cuộc sống cơ khí…

Ý kiến của chúng tôi là cần phải tuyên chiến ngay lập tức với chúng. Mọi loại máy móc nên bị phá hủy bởi những người tốt của loài người. Không có ngoại lệ nào, không được khoan nhượng; chúng ta hãy lập tức quay trở lại tình trạng nguyên thủy của loài người. Nếu cho rằng điều này là không thể trong điều kiện hiện tại của loài người, thì điều này đã chứng minh rằng sự nguy hại đã bắt đầu, sự lệ thuộc của chúng ta đã thực sự bắt đầu, chúng ta đã tạo ra một chủng loài mà chúng ta không còn khả năng tiêu diệt, và chúng ta không chỉ là nô lệ mà còn hoàn toàn đồng ý với sự phụ thuộc này.

Nhưng nếu chúng ta là nô lệ của máy móc, thì người nông dân là nô lệ của thời tiết và đất đai, và người săn bắn – hái lượm là nô lệ của các loài thực vật và động vật hoang dã. Sử dụng từ nô lệ cho bất kỳ ảnh hưởng hoặc ràng buộc nào bên ngoài sẽ làm biến đổi khái niệm này. Chúng ta tồn tại trong tự nhiên và phải tự mình đi qua; đó không phải là sự nô lệ mà là quy luật tự nhiên. Chúng ta có thể lựa chọn làm điều đó tốt hoặc tồi, có khả năng chống chọi hoặc bất an, sống nhờ vào máy móc và hệ thống do chúng ta thiết kế, hoặc phụ thuộc vào may mắn và sự ngẫu nhiên. Để chuyển từ tình trạng sau sang trạng thái trước không phải là nô lệ mà là sự giải phóng.

Tài liệu tham khảo

1. Whittaker, Flintknapping, trang 105 – 107.

2. UCL, Cattle domesticated 10,500 years ago.

3. Kuhn và Stiner, Whats a Mother to do?

4. Kremer, Population growth; Clarke, Mortality trends.

5. Karnofsky, Was life better in hunter – Gatherer times?; Marciniak et al., Reduced health for early european farmers.

6. Diamond, Worst mistake in history. Xem phần Giới thiệu để biết thêm về Diamond.

7. Boserup, Conditions of agricultural growth, trang 6; Richerson et al., Agriculture impossible during pleistocene; Matranga, Seasonality and the invention of agriculture.

8. Mazoyer và Roudart, History of world agriculture, trang 69.

9. Ó Gráda, Famine: A short history, trang 10.

10. Carnegie, Autobiography, trang 94.

11. Wim Blockmans, The routledge handbook of maritime trade around europe, trang 1300 – 1600, trang 1619; Bernstein, a splendid exchange, trang 81 – 82, trang 101. Một ngoại lệ đáng chú ý là người Polynesia, những người có kỹ năng định hướng giúp họ mở rộng ra các đảo Thái Bình Dương.

12. Semyonova Tian – Shanskaia, Village life in late – Tsarist Russia, trang 119. Ngay cả ngày nay, ở các khu vực nghèo nhất, ô nhiễm không khí trong nhà là một mối nguy sức khỏe hàng đầu: xem Ritchie, Indoor air pollution.

13. Massey, Sermon against inoculation. Chính tả và viết hoa đã được hiện đại hóa.

14. Almeida Marques, Paths of providence. Rousseau đang đáp lại Thơ Voltaires của Voltaire, trong đó phản biện lại nhiều người đã biện hộ rằng trận động đất là một hình phạt chính đáng hoặc vì lợi ích nào đó.

15.Stoddard, Steel: From Mine to Mill, the Metal that Made America, trang 157.

16. Waters, Sea Monsters on Medieval Maps.

17. Coaston, Whats your plan for Marriage and Dating?

18. Hadfield et al, Real – Time Tracking of Pathogen Evolution; Milken Institute, Covid 19 vaccine and treatment tracker; Vanderslott, Vaccination.

19. DeWitt, Medieval black death; Roser, The spanish flu; tỷ lệ phần trăm COVID dựa trên ước tính trung tâm của Our World in Data về số người chết dư thừa trong: Ước tính số người chết trên 100.000 người.

20. Sohn, Lead; Dignam, Control of lead sources in the United States; Kakoulli, Earliest evidence for asbestos.

21. Gaynes, Germ theory, trang 53; OShea, Two minutes with venus, two years with mercury; Junod, FDA: A short history.

22. Beer et al, Systematic review of exposure to coal dust; Jacobsen et al, Phosphorous necrosis; History of Benzene Use; Orci, Radium in Everything.

23. Balch, Microplastics are inside us all.

24. Mazoyer và Roudart, History of World Agriculture, trang 126.

25. Ritchie, How we fixed the Ozone layer.

26. Toffler, The future as a Way of Life.

27. 3 Tigue, Bronze age collapse; Niskanen, Relevance of Joseph Tainter.

28. Butler, Darwin among the Machines.