Triết học có thể giúp ích. Trong bản chất của triết học, từ thời Hy Lạp cổ đại, đã tồn tại một nhu cầu đào sâu và đặt câu hỏi về mọi thứ. Do đó, không có gì ngạc nhiên khi triết học đã khám phá và hóa giải nhiều thiên kiến hay cạm bẫy của tâm trí.
Bạn không khách quan
Chúng ta mang theo tất cả những gì của mình vào mỗi khoảnh khắc của mỗi ngày – những trải nghiệm, niềm tin, cảm xúc, lo lắng của chúng ta. Thật không thể bỏ qua tất cả gánh nặng mà chúng ta có. Văn hóa của chúng ta, thậm chí là ngôn ngữ, cũng cung cấp một lăng kính qua đó chúng ta nhìn thế giới. Kết quả là, chúng ta luôn khoác lên mình chiếc áo choàng nặng nề của các thành kiến và định kiến về nhận thức. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là chúng ta không nên cố gắng khám phá những điều về thế giới, cũng không nên từ bỏ việc tìm kiếm sự thật. Điều đó chỉ có nghĩa là chúng ta cần phải nỗ lực hơn nữa.
Triết học có thể giúp ích. Trong bản chất của triết học, từ thời Hy Lạp cổ đại, đã tồn tại một nhu cầu đào sâu và đặt câu hỏi về mọi thứ. Do đó, không có gì ngạc nhiên khi triết học đã khám phá và hóa giải nhiều thiên kiến hay cạm bẫy của tâm trí.
Bốn rào cản đối với sự thật
Francis Bacon, người mà chúng ta nợ ý tưởng về phương pháp khoa học, đã đơn giản và rõ ràng chỉ ra bốn rào cản đối với sự thật, mà ông gọi là những thần tượng và những khái niệm sai lầm. Chúng bao gồm:
Thần tượng của bộ lạc
Chúng ta có xu hướng nhân cách hóa và chiếu rọi trạng thái con người của mình lên thế giới. Chúng ta thấy trật tự trong sự ngẫu nhiên, chúng ta nghĩ rằng chó cảm nhận mọi thứ như chúng ta, chúng ta nhìn thấy khuôn mặt trong những đám mây, gọi thời tiết là tức giận, và cảm thấy thậm chí cả màu sắc cũng có thể vui hay buồn. Chúng ta không nhận ra tấm gương sai lệch này là gì, và việc nhìn mọi thứ qua lăng kính của con người chỉ làm méo mó và biến màu bản chất của mọi thứ bằng cách trộn lẫn bản chất của chúng ta vào đó.
Thần tượng của hang động
Văn hóa, sự giáo dục và cách chúng ta được nuôi dạy định hình cách chúng ta trải nghiệm thực tại. Chúng ta thường có xu hướng nhìn thế giới qua những quyển sách chúng ta đã đọc, bộ phim chúng ta đã xem, câu chuyện chúng ta được kể, hoặc từ những người có thẩm quyền mà chúng ta tôn trọng. Có thể là chúng ta đã đọc và quá đắm chìm vào một nhà tư tưởng, như Freud hay Marx, đến mức chúng ta nhìn mọi thứ theo cách họ nhìn. Hang động của chúng ta có thể là lý do tại sao mạng xã hội liên tục cung cấp cho chúng ta những thông tin (thường là thiên lệch) tương tự nhau hết lần này đến lần khác.
Khi chúng ta chỉ nhìn nhận mọi thứ từ quan điểm của mình – ví dụ, với tư cách là một thành viên trung lưu của nền văn minh phương Tây – chúng ta thường giả định rằng trải nghiệm của mình là mặc định đối với tất cả mọi người. Nhưng thử đến một đất nước xa lạ và hỏi, Đất nước nào tuyệt vời nhất trên thế giới? Có lẽ, đó sẽ không phải là đất nước mà bạn đến từ.
Thần tượng của chợ
Ngôn từ quan trọng. Thực sự quan trọng. Trong khi chúng ta tin rằng lý trí kiểm soát ngôn từ, thì điều ngược lại cũng đúng, những từ mà chúng ta sử dụng hoặc nghe ảnh hưởng đến cách chúng ta hiểu một điều gì đó. Một trong những ví dụ điển hình nhất là cách truyền thông định hình một câu chuyện cụ thể (hãy nghĩ đến chiến binh tự do so với kẻ khủng bố). Các chính trị gia là chuyên gia trong việc sử dụng hùng biện để thuyết phục hoặc tạo ra một phản ứng nhất định. Chúng ta đều dễ bị tác động bởi những lập luận được trình bày một cách khéo léo và các bài phát biểu được xây dựng thông minh. Như Bacon lưu ý, Ngôn từ rõ ràng ép buộc và kiểm soát sự hiểu biết.
Nhưng thần tượng này cũng làm nổi bật sự thiếu sót và mơ hồ của ngôn từ. Chúng ta thường sử dụng những từ mà mình không hiểu rõ, và mỗi người lại có một sự hiểu biết khác nhau một chút về các từ. Thuật ngữ biến đổi gen mang ý nghĩa khác nhau đối với các nhà khoa học so với người dân bình thường.
Thần tượng của nhà hát
Những trào lưu thời đại hiện tại hoặc hệ thống đang thịnh hành cũng ảnh hưởng đến cách chúng ta nhìn nhận thế giới. Ngay cả tầng lớp trí thức cũng chịu ảnh hưởng từ những trào lưu. Các trào lưu trí thức có thể bao gồm niềm tin tôn giáo, chương trình nghị sự xã hội, phong trào chính trị, hoặc tinh thần của thời đại. Ví dụ của nhà hát là khi chúng ta giả định rằng vở kịch cụ thể mà chúng ta đang xem là mô hình của vũ trụ, trong khi thực chất nó chỉ là tạm thời. Ngày nay, mọi thứ dường như đều liên quan đến biến đổi khí hậu hoặc COVID. Đã trở thành một trào lưu khi gạt bỏ sự thật để ủng hộ trải nghiệm sống của tôi.
Điều quan trọng không phải là những trào lưu này có đúng hay không. Thay vào đó, chúng ta nên nhớ rằng chúng chỉ là một lăng kính khác tác động đến cách chúng ta nhìn nhận thực tại.
Đập tan những thần tượng
Giải pháp mà Bacon đưa ra trước hết là nhận ra những thần tượng này là gì. Một khi chúng ta thấy mình có những thành kiến nhất định, chúng ta có thể nỗ lực để loại bỏ chúng. Tất nhiên, không thể hoàn toàn thoát khỏi định kiến. (Làm sao chúng ta, chẳng hạn, ngừng làm người và hiểu được cảm giác của một con ruồi là như thế nào?) Nhưng có thể giảm thiểu những thành kiến và cố gắng vượt qua chúng bằng một cách nào đó.
Thứ hai, chúng ta nên cẩn thận chỉ giữ lại những ý tưởng và nguyên lý dựa trên quy nạp thật sự… và logic phổ thông. Chúng ta có thể không có được một cái nhìn khách quan từ hư vô hoặc loại bỏ hoàn toàn mọi thiên kiến về nhận thức, nhưng logic và lý trí có thể là cách tốt nhất để đạt được điều đó.
Tóm lại, để vượt qua những rào cản đối với sự thật, hãy tìm đến triết học, logic và khoa học để kiểm nghiệm mọi thứ. Bằng cách xóa bỏ những thần tượng của tâm trí, chúng ta có thể cố gắng nhìn nhận mọi thứ rõ ràng nhất có thể.
