Một con côn trùng? Một loài sâu bọ? Một loài vật không mong muốn? Franz Kafka đang nói về cái gì?
Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheuren Ungeziefer verwandelt.
Câu này, câu đầu tiên trong truyện The Metamorphosis năm 1915 của Franz Kafka hay Die Verwandlung bằng tiếng Đức, đã làm khó các dịch giả trong suốt hơn một thế kỷ.
Vào năm 1933, Edwin và Willa Muir đã chọn cách dịch sau: As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself transformed in his bed into a gigantic insect. Bản dịch của Stanley Corngold năm 1972 thay uneasy bằng unsettling và gigantic insect bằng monstrous vermin. Joachim Neugroschel (1993) giữ nguyên monstrous vermin nhưng thay unsettling thành agitated. Joyce Crick (2009) lại đổi agitated về uneasy trong khi biến monstrous vermin thành some kind of monstrous bug.
Không giống như các từ Bett hay Träumen, cả unruhigen (một trạng thái chuyển động không đều, theo Oxford Languages) hay Ungeziefer (một loài vật gây hại và không mong muốn) đều không có bản dịch trực tiếp. Trong phần lời nói đầu, mỗi dịch giả trên đều lý giải vì sao họ nghĩ lựa chọn từ ngữ của họ sát nghĩa và cảm xúc nhất với bản gốc.
Những từ tiếng Đức kỳ lạ
Thông thạo tiếng Séc, Đức và Hebrew, Kafka biết rằng có những điều bạn có thể diễn đạt trong một ngôn ngữ nhưng không thể trong ngôn ngữ khác. Tôi đã không luôn yêu mẹ tôi như bà xứng đáng và như tôi có thể làm được ông viết trong nhật ký của mình, chỉ bởi vì tiếng Đức đã ngăn tôi làm điều đó. Người mẹ Do Thái không phải là một Mutter, cái tên Mutter khiến bà ấy trở nên có chút kỳ quặc.
Dù bản thân ông được nuôi dưỡng bằng tiếng Séc, Hermann Kafka đã khuyến khích con cái mình học tiếng Đức bởi vì ở thành phố Praha thuộc đế quốc Áo-Hung, tiếng Đức là ngôn ngữ của giai cấp thống trị: một cánh cửa dẫn đến sự thịnh vượng, ảnh hưởng và sự tôn trọng. Kafka dần thích tiếng Đức vì tính thi vị của nó chứ không phải vì chính trị của nó. Tiếp xúc với các tác giả như Johann Wolfgang von Goethe, Franz Grillparzer, và Heinrich von Kleist, ông phát triển sự yêu thích sâu sắc với những khía cạnh làm cho tiếng Đức trở nên độc đáo – những khía cạnh sau này ảnh hưởng đến phong cách viết của ông.
Ross Benjamin, người có bản dịch tiếng Anh của nhật ký Kafka được xuất bản vào tháng 1 năm 2023, đã nói với Big Think qua Zoom rằng: Cấu trúc cú pháp tiếng Đức có thể rất phức tạp và được lồng ghép tinh vi với các mệnh đề và tiểu mệnh đề. Chủ ngữ, tân ngữ và động từ, luôn ở gần nhau trong tiếng Anh, thường được dàn trải trong tiếng Đức, đến mức mà bạn thường phải đọc đến cuối câu mới hiểu tác giả muốn nói gì – một đặc điểm mà Kafka sử dụng đi sử dụng lại để chơi với tông điệu, sự mỉa mai và sự hồi hộp. Nó giống như ngòi nổ trong những phim hoạt hình Looney Tunes, bắt đầu từ bên ngoài, rồi lén qua cửa sổ, chui dưới bàn, và vượt qua một số đồ đạc, cuối cùng phát nổ.
Một khuôn mẫu nổi tiếng về tiếng Đức là nó đầy những từ ghép dài và gây sợ hãi như Arbeiterunfallversicherungsgesetz, nhưng chính những từ nhỏ như doch (nhưng) hay übrigens (nhân tiện) mới khiến các dịch giả dễ bị mắc bẫy, và điều này là vì việc chúng được thêm vào một câu có thể hoàn toàn thay đổi giọng điệu của nó. Khi dịch nhật ký của Kafka, Benjamin đã phải tìm cách dịch những từ này mà không làm mất đi sự tao nhã và mạch văn của Kafka.
Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, là câu hỏi về cách xử lý những từ không thể dịch được như Ungeziefer. Chúng tôi không có từ nào chứa tất cả những ý nghĩa đó trong tiếng Anh, Benjamin nói. Khi bạn xem xét nguồn gốc của nó, nó liên quan đến một loài vật không phù hợp để hiến tế. Bản thân từ này bắt đầu với một phủ định – un – điều này khiến Benjamin nghiêng về bản dịch insect, nếu chỉ bởi vì nó nghe tương tự. Ngược lại, ông không thích vermin. Vermin có thể có nghĩa là rất nhiều thứ hơn chỉ là côn trùng, ông giải thích, và trong The Metamorphosis, chúng ta rõ ràng đang đối mặt với một con côn trùng.
Hiểu về Franz Kafka
Khi những giới hạn của ngôn ngữ buộc các dịch giả phải sáng tạo, hiểu về cuộc đời của tác giả – những trải nghiệm và thế giới quan của họ – có thể giúp tạo ra một bản dịch chính xác hơn. Thế giới quan của Kafka dường như đã bị ảnh hưởng rất nhiều bởi chủ nghĩa bài Do Thái ở Praha thời Habsburg. Prasive plemeno – giống nòi dơ bẩn – là những gì tôi nghe thấy họ gọi người Do Thái, ông viết về một cuộc biểu tình. Không phải là điều tự nhiên để rời khỏi một nơi mà người ta bị ghét cay ghét đắng sao?… Chủ nghĩa anh hùng trong việc ở lại bất chấp tất cả là chủ nghĩa anh hùng của con gián, cũng không thể bị đuổi ra khỏi phòng tắm.
Cũng đáng sợ như vậy là sự hiện diện của người cha của ông, với vóc dáng nam tính cường tráng và tính cách đã khiến Kafka vô cùng tự ti về bản thân. Ông sợ hãi khi phải xin nước từ cha vào giữa đêm, hoặc khi đi biển và thay đồ trong cùng một lều. Đồng thời, ông dần yêu thích bơi lội và, khi trưởng thành, thường xuyên đến những hồ nước đẹp mỗi khi có cơ hội. Sự tự ti của Kafka có thể giải thích cho nỗi ám ảnh của ông với Lebensreform, một trào lưu sức khỏe thế kỷ 20 thuyết phục mọi người rằng họ có thể tăng cường hệ miễn dịch bằng cách ngủ dưới cửa sổ mở và nhai thức ăn cho đến khi nó hóa lỏng trong miệng. Kafka từng khoe rằng ông đi bộ quanh thành phố cho đến khi không còn cảm thấy các ngón tay, nhưng ông cũng là một người mắc chứng hoang tưởng về bệnh tật, sợ rằng ngay cả căn bệnh nhỏ nhất cũng có thể gây tử vong. Tuy nhiên, ông cuối cùng đã qua đời vì bệnh lao ở tuổi 40.
Bất chấp tất cả những gì chúng ta biết về ông, thật khó để nói Kafka thực sự là người như thế nào. Điều này, một phần, là do những nội dung vốn đã bí ẩn trong nhật ký của ông đã bị chỉnh sửa nhiều bởi Max Brod, một người Bohemia. Kafka đã yêu cầu Brod, người bạn thân nhất của mình, đốt nhật ký của ông cũng như các bản thảo chưa hoàn thành của các tiểu thuyết The Trial và The Castle sau khi ông qua đời sớm. Brod nổi tiếng đã từ chối, cứu và xuất bản nhật ký của Kafka – nhưng không phải trước khi chỉnh sửa chúng. Ngoài việc sửa các đoạn không có dấu câu và ép chúng vào một cấu trúc tuyến tính, Brod cũng bỏ qua các đoạn nhắc đến những cậu bé Thụy Điển đẹp trai, cùng với các dòng mang tính đồng tính khác, để bảo vệ danh tiếng của cả hai.
Nhật ký gốc, chưa chỉnh sửa, hiện có sẵn bằng tiếng Anh nhờ Benjamin, mang lại cái nhìn mới về tính cách của Kafka. Như Becca Rothfeld đã viết trong một bài đánh giá cho The New Yorker, Kafka, người từ lâu được miêu tả là một ẩn sĩ thần kinh bởi truyền thông đại chúng, thực sự là một người hoạt động khá tốt, chịu đựng những biến động tâm trạng thông thường. Ông đi xem kịch, bài giảng và phim, và thích dành thời gian với Brod. Một lần, ông đã cùng Brod đi du lịch đến Paris, viết rằng Nước lựu với sô đa dễ dàng đi qua mũi khi người ta cười như thế nào.
Phiên bản khác, nhiều sắc thái hơn của Kafka này đòi hỏi một cách diễn giải khác, nhiều sắc thái hơn về tiểu thuyết của ông có thể ảnh hưởng đến các bản dịch trong tương lai.
Nhật ký chưa cắt gọn
Nhật ký chưa rút gọn không chỉ dạy chúng ta về tính cách của Kafka, mà còn về phong cách viết của ông. Không giống như Brod, Benjamin đã nói với Slate rằng ông đã chống lại bất kỳ cám dỗ nào để làm gọn gàng văn bản, giữ lại lỗi chính tả, dấu câu thưa thớt và không theo chuẩn, những sơ suất khi viết, và thỉnh thoảng là cú pháp lộn xộn. Đến mức đó, bản dịch của ông mang lại ấn tượng chưa được chỉnh sửa, chưa bị làm giảm về phong cách của Kafka. Phong cách đó là tự phát, lộn xộn và do dự, thậm chí hơn cả tiểu thuyết của ông. Các câu bị bỏ dở và, đôi khi, bị ngắt giữa chừng – giống như kết thúc của The Castle. Người ta tự hỏi: câu đầu tiên của The Metamorphosis sẽ như thế nào nếu nó được dịch theo cách tiếp cận này?
