Vì sao cố gắng hơn không phải lúc nào cũng là giải pháp

Rất nhiều lời khuyên về phát triển bản thân hiểu sai khoảnh khắc này. Nó bảo bạn hãy khắc phục vấn đề – Chạy nhanh hơn vào bức tường đi. Dùng cả vai để húc vào nó! Nhưng thay đổi hiếm khi đến từ việc cứ bám chặt lấy một khuôn khổ đã hỏng. Nó đến từ việc lùi lại và nhận ra rằng bạn cần một khuôn khổ mới.

Đụng độ với bức tường

Đến một lúc nào đó, sẽ có một bức tường chắn ngang con đường bạn đi. Ít ai nhìn thấy bức tường đó, nhưng họ đi với tốc độ nhanh đến mức đâm sầm vào nó – mũi gãy, đau đớn, và những lời than trách đầy phẫn uất: Tại sao không ai nói với tôi về bức tường này?

Đó có thể là một mối quan hệ, một lựa chọn nghề nghiệp, hoặc một cơn nghiện, nhưng bức tường chính là thời điểm bạn nhận ra mình đang đi sai đường. Bạn đã cam kết với một con đường nào đó – có thể bạn bị ai đó ép buộc phải đi theo – và giờ đây, bạn đụng phải một bức tường. Bạn thử lại. Bạn rón rén dò dẫm những ranh giới vô hình của bức tường và đẩy. Bạn căng mình lên. Bạn cứ tiếp tục cố gắng làm mọi thứ khác đi một chút. Nhưng tất nhiên, bức tường không hề nhúc nhích.

Rất nhiều lời khuyên về phát triển bản thân hiểu sai khoảnh khắc này. Nó bảo bạn hãy khắc phục vấn đề – Chạy nhanh hơn vào bức tường đi. Dùng cả vai để húc vào nó! Nhưng thay đổi hiếm khi đến từ việc cứ bám chặt lấy một khuôn khổ đã hỏng. Nó đến từ việc lùi lại và nhận ra rằng bạn cần một khuôn khổ mới.

Bạn cần quay lại từ bức tường và thử một con đường mới.

Bản chất con người, được đẩy đến cực hạn

Đầu năm nay, tôi đã trò chuyện với Elias Dakwar, giáo sư tâm thần học tại Đại học Columbia và là tác giả của cuốn sách bán chạy Trí tưởng tượng bị giam cầm: Nghiện ngập, hiện thực, và cuộc tìm kiếm ý nghĩa của chúng ta, (The captive imagination: Addiction, reality, and our search for meaning). Dakwar dành phần lớn cuộc đời mình làm việc với những người nghiện, và trong cuộc trò chuyện, ông cẩn trọng nhấn mạnh rằng Bộ não của một người nghiện không khác nhiều so với bộ não của một người không nghiện… Người nghiện vẫn có sự tự do. Họ đang thực hiện một dạng ra quyết định – có thể nó không phù hợp với những gì người không nghiện theo đuổi, nhưng nó vẫn dựa trên giá trị, mong muốn, và những gì họ tin rằng sẽ mang lại sự giải thoát.

Khi nói về nghiện ngập hay về người nghiện, nhiều người thường cho rằng đó là một loại bệnh lý hay một sự yếu đuối về ý chí. Nhưng Dakwar cho rằng quan điểm này là đạo đức giả, trịch thượng, và gần như chắc chắn là sai lầm. Như ông nói, Chúng ta cứ khăng khăng gọi nghiện là một bệnh lý, như thể phần còn lại của chúng ta không liên tục chạy theo ảo tưởng về sự kiểm soát, sự chắc chắn, và sự hài lòng theo những cách cũng chẳng đưa ta đến đâu. Người nghiện đơn giản chỉ là người có khuôn khổ suy nghĩ cứng nhắc hơn, vòng lặp của họ chặt chẽ hơn, và lời hứa hão huyền về sự giải thoát đã trở thành một thứ không thể thoát ra. Nhưng về mặt cấu trúc, nó không khác gì cách mà tất cả chúng ta tổ chức cuộc sống xung quanh các thói quen, cơ chế đối phó, hoặc hệ thống niềm tin – những thứ, ở một mức độ nào đó, không còn phục vụ chúng ta nữa.

Nhận thức này có phần khó chịu: Nghiện không phải là một trạng thái xa lạ hay một sự rối loạn khó hiểu. Nó chính là bản chất con người, được đẩy đến cực hạn. Và nếu ta chấp nhận điều này, thì thật khó để nhìn nhận nghiện ngập như một thứ gì đó tách biệt – một điều chỉ xảy ra với họ mà không xảy ra với chúng ta. Đó có thể là một nhân viên bất mãn, ép buộc bản thân làm việc với hy vọng rằng một ngày nào đó nó sẽ trả công xứng đáng hơn hoặc trở nên dễ chịu hơn. Đó có thể là một mối quan hệ đã không còn đúng trong nhiều năm. Cả hai bên đều cố gắng sửa chữa và tiếp tục, nhưng mọi thứ vẫn y nguyên.

Cuối cùng, tất cả chúng ta đều đang đưa ra quyết định trong một khuôn khổ mà ta hiếm khi đặt câu hỏi. Và có thể chúng ta đã đi theo một hướng nào đó suốt nhiều năm trời, cho đến một ngày, với chiếc mũi gãy đẫm máu, ta nhận ra chiếc la bàn của mình đã hỏng.

Cần phải lạc lối

Bạn biết đấy, câu chuyện 12 bước của Hội những người nghiện rượu mô tả điều này như là chạm đáy. Dakwar nói với tôi. Đó là khoảnh khắc rơi qua tất cả những ảo tưởng, những câu chuyện hão huyền, và những lý tưởng sai lầm của mình. Đó là khi bạn đau khổ đến mức không còn chỗ nào thấp hơn để rơi nữa. Và bạn biết rằng diễn biến đó là điều quan trọng cần nhận diện.

Dakwar sử dụng ngôn ngữ của một mối quan hệ. Nghiện ngập và cảm giác bị mắc kẹt, xét về tổng thể, là về một mối quan hệ mà bạn có với một hình ảnh của chính mình. Đó là một mối quan hệ với một lối sống nhất định hoặc một cách làm việc nào đó. Việc đóng khung nó theo cách này rất quan trọng, vì Dakwar không nói về một cái tôi bản chất hay đích thực. Cái tôi là một thực tại được kiến tạo và lựa chọn. Tôi không sinh ra để trở thành một nhà văn. Harriet không sinh ra để trở thành một luật sư. Bly không sinh ra để trở thành một người nghiện. Mỗi người đều là một nhân cách mà ta hình thành một mối quan hệ với nó. Và cái điểm tận cùng mà Dakwar nói đến chính là một dạng hủy diệt sáng tạo. Đó là sự ly hôn với một mối quan hệ trong quá khứ và tìm thấy một mối quan hệ mới, tốt hơn, lành mạnh hơn.

Có một trải nghiệm mang tính biến đổi mà nhiều người nghiện từng trải qua, khi họ chợt nhận ra rằng cuộc sống mà họ đang sống là giả dối. Và dường như chỉ trong chớp mắt, họ đưa ra quyết định làm mọi thứ theo một cách hoàn toàn khác. Không phải là năng lực đánh giá của họ thay đổi – mà chính cấu trúc của cách họ sống và điều họ lấy làm định hướng đã thay đổi. Đó là một sự dịch chuyển căn bản – một thực tại hoàn toàn mới. Và từ sự dịch chuyển đó, những lựa chọn mới, thói quen mới, và cách sống mới trở nên khả thi.

Chiếc la bàn hỏng

Phần khó nhất của sự thay đổi không phải là sự thay đổi bản thân nó – mà là nhận ra rằng bạn cần thay đổi ngay từ đầu. Khi bạn đã đi theo một hướng quá lâu, thật không dễ để đặt câu hỏi liệu nó có đúng hay không. Đây là lý do tại sao nhiều người vẫn mắc kẹt trong công việc họ ghét, các mối quan hệ ràng buộc họ, hoặc những thói quen khiến họ khổ sở. Họ tự thuyết phục mình rằng nếu cố gắng hơn một chút – nếu tinh chỉnh cách tiếp cận, nỗ lực gấp đôi, vượt qua sự khó chịu – thì mọi thứ rồi sẽ tốt hơn. Nhưng vấn đề không nằm ở cách bạn đi, mà ở chính thứ bạn đang hướng đến.

Dakwar lập luận rằng sự biến đổi thực sự không xảy ra bằng cách đưa ra những lựa chọn tốt hơn trong cùng một khuôn khổ cứng nhắc. Nó xảy ra khi bạn bước ra khỏi khuôn khổ đó hoàn toàn, đó là lý do tại sao chạm đáy có thể mang đến một sự khai sáng. Khi lối đi cũ hoàn toàn không còn hiệu quả nữa, bạn không còn lựa chọn nào ngoài việc tìm kiếm một con đường mới. Đó là khoảnh khắc khi một người nói rằng: Tôi không thể tiếp tục thế này nữa. Không phải theo cách này.

Và điều này không chỉ là về nghiện ngập. Đây là câu chuyện của bất kỳ ai đang mắc kẹt trong một cuộc đời quá chật hẹp với họ, của bất kỳ ai đang bám víu vào một phiên bản của chính mình đã không còn phù hợp. Thách thức không chỉ là buông bỏ, mà là làm điều đó trước khi bạn đâm sầm vào bức tường ở tốc độ tối đa.

Nếu bạn cảm thấy mình đang cố gắng cưỡng ép một điều gì đó – dù đó là sự nghiệp, một mối quan hệ, hay một phiên bản của chính mình – hãy lùi lại. Hãy đặt câu hỏi. Hãy cho phép bản thân lạc lối một thời gian. Một chiếc la bàn hỏng không phải là thứ bạn nên chống lại. Nó là dấu hiệu rằng đã đến lúc tìm một con đường mới.