Trong mùa lễ hội tôn giáo này, khi chúng ta trân trọng hòa bình và thiện chí, những người trong chúng ta suy ngẫm về vị trí của mình trong vũ trụ có thể tự hỏi người ngoài hành tinh – đặc biệt là những người có công nghệ tiên tiến – sẽ tuân theo tiêu chuẩn đạo đức nào nếu chúng ta có dịp gặp họ.
Liệu những tiêu chuẩn đó có giống với chuẩn mực đạo đức của con người không?
Trước khi bạn hét lên Tôi hy vọng không phải!, hãy cân nhắc rằng các giá trị của xã hội đã thay đổi khá nhiều trong khoảng 10.000 năm lịch sử loài người. Ngay cả ngày nay, các tiêu chuẩn đạo đức cũng rất khác nhau giữa các nền văn hóa. Nhưng hãy sử dụng các giá trị hiện đại được ghi nhận trong Hiến chương Liên Hợp Quốc và Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền làm điểm tham chiếu.
Điều 1 của Tuyên ngôn nêu rõ, Tất cả mọi người sinh ra đều được tự do và bình đẳng về phẩm giá và quyền lợi, trong khi Điều 2 bổ sung rằng mọi người đều có quyền hưởng các quyền và tự do được nêu trong Tuyên ngôn này, không phân biệt bất kỳ lý do gì như chủng tộc, màu da, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, quan điểm chính trị hoặc quan điểm khác, nguồn gốc quốc gia hoặc xã hội, tài sản, dòng dõi hoặc tình trạng khác.
Đạo đức tiến hóa
Khi nghĩ xa hơn về nền văn minh hiện tại trên Trái Đất, chúng ta có thể phân biệt giữa những tiêu chuẩn đạo đức xuất phát từ sự tiến hóa sinh học và những tiêu chuẩn đạo đức phát sinh từ sự tiến hóa văn hóa. Hãy bắt đầu với sinh học. Tự nhiên ưu tiên sự sống còn và sinh sản trên hết, và trong cuộc cạnh tranh khốc liệt của quá trình tiến hóa, mọi thứ đều được cho phép. Ký sinh trùng thậm chí sử dụng các dạng sống khác để có được nguồn tài nguyên mà chúng cần, mà không quan tâm nhiều đến việc liệu sinh vật chủ có chết hay không. Một ví dụ đặc biệt tàn nhẫn (theo quan điểm của con người) là loài ong ký sinh, chúng đẻ trứng vào bên trong con mồi, sau đó ấu trùng của chúng ăn mòn từ bên trong để chui ra ngoài. Các sinh vật ký sinh rất phổ biến trên hành tinh của chúng ta; theo một số ước tính, chúng đông hơn những sinh vật không ký sinh.
Mặt khác, tự nhiên cũng mang đến nhiều ví dụ về sự hợp tác. Trong một số trường hợp cực đoan, một loài không thể sống mà thiếu loài kia. Địa y, thực tế, là một sự cộng sinh, một mối quan hệ sinh học lâu dài giữa vi khuẩn lam hoặc tảo với các loài nấm.
Khi nói đến sự sống còn, loài luôn quan trọng hơn cá thể. Đột biến gần như luôn là tin xấu cho cá thể, nhưng lại có lợi cho loài vì đó là cách chủ yếu mà loài thích nghi với những điều kiện môi trường thay đổi. Từ góc độ sinh tồn của loài, cá thể không còn ý nghĩa thực sự sau khi sinh sản. Quá trình lão hóa làm giảm khả năng thích nghi của cơ thể đến mức thường chết nhanh chóng sau khi sinh sản.
Được nhìn từ bối cảnh văn hóa, những cá thể già hơn vẫn có mục đích vì họ truyền đạt kiến thức cho thế hệ kế tiếp, và có thể giúp chăm sóc cho con cháu của mình – gọi là hiệu ứng bà ngoại.
Điều này đã chứng tỏ có lợi về mặt tiến hóa cho loài người. Trong trường hợp này, sinh học và văn hóa cùng hướng tới mục tiêu chung: tăng cường khả năng sống sót của loài người.
Đạo đức văn hóa
Đôi khi, sự tiến hóa sinh học và văn hóa lại hướng theo các hướng khác nhau. Một ví dụ điển hình là việc thực dân hóa. Từ quan điểm sinh học, điều này hoàn toàn bình thường. Mỗi loài đều thực hiện một dạng thực dân hóa nào đó khi nó tìm kiếm môi trường sống và nguồn tài nguyên mới. Những loài không làm điều này thì có nguy cơ tuyệt chủng. Tất nhiên, việc thực dân hóa sinh học thường có nghĩa là loài bản địa ban đầu bị thay thế bởi những kẻ xâm lược. Từ quan điểm sinh học, không có gì sai trái với điều đó. Loài nào thích nghi tốt hơn với môi trường sẽ sống sót, và nếu cả hai loài đều thích nghi tốt như nhau, cả hai có thể cùng tồn tại nhưng với số lượng ít hơn.
Tuy nhiên, từ quan điểm văn hóa của con người, việc thực dân hóa đã bị gắn liền với tiếng xấu, đặc biệt trong những thế kỷ gần đây, khi sự xâm lược của các quốc gia châu Âu thường dẫn đến việc đàn áp và đôi khi xóa sổ dân tộc bản địa.
Trong cuộc họp gần đây của Diễn đàn Einstein, được tổ chức tại Đại học Kỹ thuật Berlin, chúng tôi đã thảo luận về những câu hỏi này trong bối cảnh có thể thực dân hóa Mặt Trăng và Sao Hỏa. Rõ ràng là sự nhiệt tình của nhóm chúng tôi trong việc thực dân hóa Hành tinh Đỏ phụ thuộc vào việc chúng ta có tìm thấy sự sống bản địa ở đó hay không. Sự tiến hóa văn hóa đã đưa chúng ta đến niềm tin rằng sự sống bản địa trên một hành tinh nên được bảo vệ. Điều này có thể không hoàn toàn loại bỏ khả năng có một thuộc địa của con người trên Sao Hỏa nhưng sẽ ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách chúng ta thực hiện điều đó. Hãy nghĩ đến Prime Directive trong bộ phim Star Trek, nguyên tắc cấm can thiệp vào sự phát triển của một xã hội khác.
Đạo đức của người ngoài hành tinh
Liệu một nền văn minh ngoài hành tinh có suy tư về những điều này không? Nếu họ tiến hóa cao, có lẽ họ sẽ nhận ra rằng nếu mãi mắc kẹt trên hành tinh quê nhà thì rủi ro bị tuyệt chủng rất cao, và điều này có thể được giảm thiểu bằng cách thực dân hóa các hành tinh và mặt trăng khác có thể sinh sống được. Liệu họ sẽ tàn nhẫn theo đuổi mệnh lệnh sinh học của mình như những người ngoài hành tinh trong bộ phim Independence Day? Hay họ sẽ tuân theo chiến lược tiên tiến hơn về mặt văn hóa, tôn trọng sự sống bản địa, đặc biệt nếu sự sống đó phức tạp và có khả năng thông minh? Nếu là trường hợp sau, họ có thể chọn chỉ thực dân hóa các hành tinh và mặt trăng có thể sinh sống được nhưng chưa có sự sống. Nhưng nếu người ngoài hành tinh đang rất cần tài nguyên từ một hành tinh khác, họ có thể từ bỏ những nguyên tắc cao cả này và quay lại sinh học để ưu tiên sự sống còn của chính mình.
Sự căng thẳng giữa mệnh lệnh sinh học và văn hóa có thể trở nên rõ rệt hơn nếu xảy ra xung đột giữa loài bản địa của một hành tinh và những người mới đến. Trên Trái Đất, các cuộc xung đột giữa những cá thể khác loài hay cùng loài không nhất thiết dẫn đến bạo lực hoặc cái chết. Nhưng trong mối quan hệ giữa kẻ săn mồi và con mồi, thông thường là hoặc ăn hoặc bị ăn. Xã hội loài người hiện đại tuyên bố ủng hộ việc giải quyết xung đột không bạo lực, dù đó là do Hiến chương Liên Hợp Quốc hay các giáo lý của Chúa Giê-su thúc đẩy. Tuy nhiên, cuộc chiến Nga-Ukraine nhắc nhở chúng ta rằng bạo lực vẫn thường xuyên được sử dụng để giải quyết xung đột.
Liệu những người ngoài hành tinh tiên tiến về mặt công nghệ, ngay cả khi họ đang đói, có coi chúng ta là loài thông minh ngang hàng đáng được tôn trọng không?
Điều này có thể dẫn đến việc họ giải quyết tranh chấp với chúng ta một cách không bạo lực. Hoặc liệu họ sẽ tuân theo những mệnh lệnh tàn nhẫn của sinh học và lấy những gì họ cần – hoặc tệ hơn, coi chúng ta là nguồn thức ăn hoặc thậm chí thú cưng?
Các tiêu chuẩn đạo đức của người ngoài hành tinh do đó có thể thay đổi rất lớn, tùy thuộc vào việc văn hóa hay sinh học chi phối. Chúng ta có cơ hội giải quyết mọi việc một cách hòa bình hơn nếu văn hóa chiếm ưu thế. Tuy nhiên, không nên lên án mệnh lệnh sinh học. Chính nó đã góp phần hình thành nên loài người như chúng ta ngày nay.
